Википедија

Зандиска династија

иранска дианстија
(Пренасочено од Династијата Занд)

 

Династијата Занд
Чувани домени на Иран
ممالک محروسهٔ ایران
Знаме Амблем
Местоположба на Zand dynasty
Главен градШираз
Службен јазик Персиски
Уредување Монархија

Династијата Занд (персиски: دودمان زندیان, Dudmane Zandiyan) била иранска династија,[1] основана од Карим Кан Занд (вл. 1751–1779) кои првично владееле со јужен и централен Иран во 18 век. Подоцна брзо почнала да се проширува и освоила голем дел од остатокот од современ Иран (освен провинциите Балучистан и Хорасан), како и делови од Ирак. Земјите на денешна Ерменија, Азербејџан и Грузија биле контролирани од ханати кои де јуре биле дел од царството Занд, но регионот бил де факто автономен.[2] Островот Бахреин, исто така, бил држен за Занди од автономниот шеик Ал-Мазкур во Бушир.[3]

Владеењето на неговиот најважен владетел, Карим Кан, било обележано со просперитет и мир. Со својот главен град Шираз, уметноста и архитектурата процветале под владеењето на Карим Кан, при што некои теми во архитектурата биле оживеани од блиските места на ерата на Ахеменид (550–330 п.н.е.) и Сасанија (224–651 н.е.) од предисламскиот Иран. Гробниците на средновековните персиски поети Хафез и Саади Ширази исто така биле обновени од Карим Кан. Карактеристичната зандска уметност која била произведена по налог на владетелите на Занд станала основа на подоцнежните каџарски уметности и занаети. По смртта на Карим Кан, Занд Иран почнал да се намалува поради внатрешни спорови меѓу членовите на династијата Занд. Нејзиниот последен владетел, Лотф Али Кан Занд (вл. 1789–1794), на крајот бил погубен од Ага Мохамад Кан Каџар (вл. 1789–1797) во 1794 г.

Како што е забележано во Оксфордскиот речник на исламот, „Карим Кан Занд има репутација како најхуманиот ирански владетел во исламската ера“. Кога по Исламската револуција од 1979 година, имињата на минатите владетели на Иран станале табу, граѓаните на Шираз одбиле да ги преименуваат улиците Карим Кан Занд и Лотф Али Кан Занд, двете главни улици на Шираз.

Историја

уреди

Карим Кан Занд

уреди
 
Современ портрет на Карим Кан Занд, основачот на династијата (1751).

Династијата била основана од Карим Кан Занд, поглавар на племето Занд, кое е племе на Лаки,[4][5] гранка на Лурс[6][7] кои можеби по потекло биле Курди.[4][5] Надер Шах го преселил племето Занд од нивниот дом во планините Загрос во источните степи на Хорасан. По смртта на Надер, племето Занд, под водство на Карим Кан, се вратило во нивната оригинална земја. Откако Адил Шах бил назначен за крал Карим Кан и неговите војници пребегнале од војската и заедно со Али Морад Кан Бахтијари и Аболфат Кан Хафт Ланг, двајца други локални водачи, станале главен кандидат, но биле предизвикани од неколку противници. Аболфат Кан бил везир, Карим Кан станал главен командант на армијата, а Али Морад Кан станал регент.

 
Карта на Иран во јануари 1756 година

Карим Кан го прогласил Шираз за свој главен град, а во 1778 година Техеран станал втор главен град. Тој ја добил контролата врз централниот и јужниот дел на Иран. Со цел да додаде легитимност на своето тврдење, Карим Кан го поставил на престолот младенецот Шах Исмаил III, внук на последниот сафавидски крал, во 1757 година. Исмаил бил главен крал и вистинската моќ му била доделена на Карим Кан. Карим Кан избрал да биде воен командант, а Алимардан Кан бил граѓански администратор. Наскоро Карим Кан успеал да го елиминира својот партнер, како и марионетскиот крал и во 1760 година основал своја династија. Тој одбил да ја прифати титулата крал и наместо тоа се именувал себеси Вакилол Роаја (Адвокат на народот).

До 1760 година, Карим Кан ги победил сите негови ривали и го контролирал целиот Иран освен Хорасан, на североисток, кој бил управуван од Шах Рух . Неговите странски кампањи против Азад Кан во Азербејџан и против Османлиите во Месопотамија ги довеле Азербејџан и провинцијата Басра под негова контрола. Но, тој никогаш не ги прекинал своите кампањи против неговиот главен непријател, Мохамад Хасан Кан Каџар, началникот на Ќојунлу Каџарите. Последниот конечно бил поразен од Карим Кан и неговите синови, Ага Мохамад Кан и Хосеин Ќоли Кан Каџар, биле донесени во Шираз како заложници.

Спомениците на Карим Кан во Шираз ги вклучуваат познатиот Арг на Карим Кан, чаршијата Вакил и неколку џамии и градини. Тој е одговорен и за изградба на палата во градот Техеран, идниот главен град на династијата Каџари.

Падот

уреди

 

 
 
Сребрена монета на Карим Кан Занд, ископана во Гања, од 1763/4 година (лево = предна страна; десно = задна страна)

Смртта на Карим Кан во 1779 година ја оставило неговата територија ранлива за неговите непријатели. Неговиот син и наследник Абу ал-Фатх бил неспособен владетел кој бил под големо влијание од неговиот полувујко (и командант на Карим Кан), Заки Кан. Другите владетели како Али Морад и Џафар Кан, исто така, не ја следеле политиката на Карим Кан и наскоро земјата била нападната од сите страни.

Најголемите непријатели на Зандите, поглаварите Каџари, предводени од поранешниот заложник, Ага Мохамад Кан, напредувале брзо против кралството кое опаѓало. Конечно, во 1789 година, Лотф Али Кан, внук на Карим Кан, се прогласил за нов крал. Неговото владеење (до 1794 година) поминало главно во војна со каџарскиот хан. Конечно бил заробен и брутално убиен во тврдината Бам, ставајќи ефикасен крај на династијата Занд.

Политички, исто така е важно што Зандите, особено Карим Кан, избрале да се нарекуваат себеси Вакилол Роаја (Застапник на народот) наместо кралеви. Освен очигледната пропагандна вредност на титулата, таа може да биде одраз на популарните барања од тоа време, очекувајќи владетели со народни наклонетости наместо апсолутни монарси кои беа целосно одвоени од населението, како претходните Сафавиди.

Надворешна политика

уреди

Во надворешната политика, Карим Кан се обидел да ја оживее трговијата од ерата на Сафавид, дозволувајќи им на Британците да основаат трговско место во пристаништето Бушер. Ова ги отворило вратите за британската компанија од Источна Индија во Иран и го зголеми нивното влијание во земјата.[8] Системот на оданочување бил реорганизиран на начин на кој даноците се наплаќаа праведно. Судскиот систем бил праведен и генерално хуман. Смртна казна ретко се спроведувала.

Уметност

уреди
 
Пример на сликарство од ерата на династијата Занд, околу 1790 година. Инструменти се катранот и дафот .

Ерата на Занд била ера на релативен мир и економски раст за земјата. Многу територии кои некогаш биле заземени од Османлиите во доцната ера на Сафавид, биле повторно преземени, а Иран повторно бил кохерентна и просперитетна земја. Од 1765 година наваму, Карим Кан ја промовирал уметноста и архитектурата во неговиот главен град Шираз. Откако иранското сликарство го достигнало својот врв на крајот на 17 век, во ерата на Занд во 17 и 18 век се формирало специјално сликарско училиште. Сликарството напредувало под Карим Кан, а значајни слики од оваа ера ги вклучувала Мухамед Карим Кан Занд и Отоманскиот амбасадор кој е создаден ок. 1775. Најважниот сликар од ерата на Занд бил Мохамед Садик. Уметноста од оваа ера била извонредна и покрај кратката должина на династијата, имало време да се појави посебна уметност на Занд. Многу уметнички особини на Каџар биле копирани од примерите на Занд и уметноста на Занд станала основа на уметностите и занаетите на Каџарите. По смртта на Карим Кан, династијата Занд се вплеткала во спорови за наследување и други интриги, што го запрело понатамошното значајно покровителство на уметноста.

Архитектура

уреди

Првите архитектонски размислувања на Карим Кан биле фокусирани на одбраната и затоа тој ги обновил градските ѕидини на Шираз во 1767 година.[9] Тој го украсил Шираз со нови градби, вклучувајќи го Аргот на Карим Кан, Вакилската чаршија и Кула-е Фаранги и ги групирал околу јавен плоштад (мајдан на персиски).[9] Архитектурата од ерата на Занд е забележлива во иранската историја по „своите облоги во врежан мермер и обоени со глазура плочки со цвеќиња, животни и луѓе“.[9] Гроув енциклопедија за исламска уметност и архитектура забележува дека некои теми употребени во архитектурата на Занд биле свесно оживеани од блиските антички ахеменидски и сасански локалитети, како Персеполис и Накш-е Ростам.[9]

Културно покровителство

уреди

Според италијанскиот научник Алесандро Баусани : „Осумнаесеттиот век, кој во Европа (а делумно и во Индија, на пример) бил фермент на обнова, е најмрачниот и најстерилниот период во персиската литература и култура“. Научниците на персиската литература исто така донеле сличен заклучок. Џон Пери ги коментирал на овие искази: „Иако за жал е точно за книжевноста, овој став е донекаде премногу широк за да биде вистнит за ликовната и применетата уметност“. Како и Надер Шах, Карим Кан не бил заинтересиран за поетскиот панегирик и немал ништо повеќе од минлива толеранција за историјата. Тој ги поддржувал дворските занаетчии и уметници, иако на рамнодушен начин.[10]

Многубројните уметници активни во времето на Карим Кан, кои биле родени или образувани во Исфахан, од кои многумина го носат презимето „Есфахани“, можеле да се сметаат за репрезентација на долгите политички и културни традиции на дворот на Сафавид; тие претставуваат најмалку седумнаесет од дваесет и седумте идентификувани од Абу'л-Хасан Моставфи Гафари. Во 1750-тите, некои луѓе - вклучувајќи го и поетот Хазин Лахиџи - емигрирале во Индија. Други, како Вафа од Ком, заминале за Индија под власта на Надер Шах, но подоцна се вратиле во Иран под водство на Карим Кан. За време на преодниот период, голем број луѓе, првенствено во централниот регион Исфахан, Ком и Кашан, останале во Иран. Во овие луѓе ги вклучуваме Моштак, Азар Бигдели, Хатеф Есфахани и Рафик. Шираз во голема мера ја презел улогата на Исфахан како покровителски центар.[10]

Империјална идеологија

уреди

Наводи

уреди

Посебниот квалитет на раководството на Карим Кан дошло од неговото одбивање да ја врши кралската власт независно од номиналниот суверенитет на Сафавид. Сепак, неговата одлука да продолжи да служи како Вакил ал-Дулех („заменик на државата“) означила суптилна промена од неговата претходна улога како регент на принц кој далечно се поврзувала со династијата Сафавид и без никаква важност. Згора на тоа, се чинело дека тој премолчено го променил својот авторитет од сафавидското кралство во оној на претставување на народот користејќи ја титулата Вакил ол-Рааја („заменик на народот“). Суптилната промена ја одразуваше положбата на Карим Кан меѓу неговите поданици, особено урбаните луѓе. Тој, исто така, се потпирал на традициите на иранската монархија кои биле директно поврзани со провинцијата Фарс со цел да се дистанцира од вознемирувачките настани во последно време.[11]

Карим Кан се обидел да го рекреира територијалниот Иран од ерата на Сафавид, исто како Надер Шах и Ага Мохамад Кан.[12] Вообичаен навод за последователни владетели било спомнувањето на Надер Шах за воспоставените граници на Иран за време на династијата Сафавиди. Карим Кан го искористил истото оправдување за слични решенија за земјишни спорови.[13]

Судот и администрацијата

уреди

Кога ќе се спореди со сложената структура на хиерархија и церемонија што го одликувал сафавидскиот двор, домаќинството на Карим Кан во Шираз било помало, поедноставно и повеќе фокусирано на вистински административни и воени барања отколку на раскошното прикажување на сафавидскиот шах. Благородништвото Занд било остаток од сафавидското благородништво и подоцна речиси целосно било апсорбирано во благородништвото Каџари. [12] Како и со претходните династии, официјалниот јазик и дворската литература беа на персиски, а мнозинството канцелари, министри и бирократи беа добро образовани и талентирани персиски говорници.

Верска политика

уреди

Можеби се очекувало дека Карим Кан ќе побара одобрение од уламата за неговата необична позиција како шеф на номинално нео-сафавидската (но во реалноста без крал) монархија. Сепак, тој одбил да се усогласи со ова. Со ковање монети под името на скриениот имам, подигање џамии и светилишта и веројатно учество во петочните молитви - иако тоа не е споменато - Карим Кан ги поддржувал шиитските верувања на традиционален начин. Абул-Хасан Казвини, кој бил еден од поверските историчари, тврди дека Карим Кан никогаш не се молел во текот на целиот свој живот. Шејх ол-ислам назначен од владата бил најважната религиозна личност во Шираз. Неговите одговорности се чинеле дека се поограничени од оние на неговите претходници сафавиди, а титулата мола-баши (главен теолог) создадена од Солтан Хосеин не беше задржана.[10]

Верските службеници вообичаено избрани од круната добивале дипломи и одредуваа плаќања од Карим Кан, како што е чуварот на храмот Шах Абдол-Азим во Реј во 1765 година и надзорникот на верските активности во Казвин. Сепак, помалите ахунди, теолози, алавидски сеиди и дервиши кои очекувале да живеат од владините пензии биле разочарани. Наводно, Карим Кан ги гледал како паразити, кој тврдел дека со контролирање на цените, тие можат да живеат среќно со она што го имаат исто како и другите.[10] Презентациите на драмата со страст, која го репризирале мачеништвото на Хусеин ибн Али, добиле популарност од владеењето на Карим Кан наваму, веројатно како резултат на потолерантната религиозна клима.[10]

И Карим Кан во 1764 година и Али-Морад Кан во 1781 година издале фармани (кралски едикти) кои обезбедиле слобода на престој, богослужба и трговија на христијанските мисионерски групи во Иран, вклучувајќи ги Кармелитите, Бенедиктинците, Језуитите, Капуцините, Августинците и други. Единствениот услов бил тие да се однесуваат на начин што не ги налути шиитите и нивните поддржувачи.[10]

Монети

уреди
 
Златна монета на Карим Кан, кована во Шираз

Карим Кан и неговите наследници постигнале различни анонимни или полуанонимни валути, но се чинело дека абасите од 4,6 грама и рупијата од 11,5 грама биле најчести.[14] Исфахан, Кашан, Јазд, Шираз, Табриз, Казвин, Рашт, Мазандаран и дворската кованица биле главните кованици на монети под времето на Карим Кан. Немало монетарно единство во Иран, иако Карим Кан бил признат како владетел на поголемиот дел од земјата по 1763 година, бидејќи многу региони останале независни или полуавтономни. Ова било особено точно за полуавтономните локални хани кои ги контролираа касписките и кавкаските региони, како и Хорасан, со кој владееле Дуранидите и Афшаридите.[14]

Голем број од овие ханати, вклучувајќи ги Ганџа, Ширван, Шаки, Дербент и Карабах, произведувале свои монети, прво во името на Надер Шах, а потоа во името на Карим Кан. Голем дел од нивната кованица била целосно безимена до крајот на 18 век. Додека неколку невообичаени изданија на Дербент содржеле нејасен навод за еден од нивните ханови, ниту еден од ханите никогаш не ги ставил своите имиња на своите монети, поради недостаток на легитимитет на суверен монарх и какви било претензии за независност. Овие северни ирански монети биле целосно изработени од сребро и бакар.[14]

Наследство

уреди
 
Вакеел џамија, Шираз .

Како што е забележано во Оксфордскиот речник на исламот, „Карим Кан Занд има репутација како најхуманиот ирански владетел во исламската ера“. Карим Кан е предмет на многу приказни за неговата „љубезност, дарежливост и правда“. Оксфордската енциклопедија на исламскиот свет додава дека тој е опишан како „модел на владетел кој никогаш не ја зел титулата Шах “. Ентитетот Занд на Карим Кан бил во мир и патиштата во царството наводно биле ослободени од бандити. Карим Кан го обновил Шираз, неговиот главен град, и го украсил со нови градби, вклучувајќи го Аргот на Карим Кан, Вакилската чаршија и Кулах-е Фаранги. Ги обновил и гробовите на средновековните персиски поети Хафез и Саади Ширази. До денес денешен, жителите на Шираз го почитуваат Карим Кан. Кога по Исламската револуција од 1979 година, имињата на минатите владетели на Иран станале табу, граѓаните на Шираз одбиле да ги преименуваат улиците Карим Кан Занд и улицата Лотф-Али Кан Занд, двете главни улици на Шираз.

Владетели/кралеви

уреди
  • Карим Кан Занд, 1751–1779 کریم خان زند
  • Mohammad Ali Khan Zand, 1779 محمدعلی خان زند
  • Абол-Фатх Кан Занд, 1779 година ابوالفتح خان زند
  • Садек Кан Занд, 1779–1782 صادق خان زند
  • Али-Морад Кан Занд, 1782–1785 година علیمراد خان زند
  • Џафар Кан, 1785–1789 година جعفر خان زند
  • Сајед Морад Кан, 1789 سيد مراد خان زند
  • Лотф Али Кан, 1789–1794 لطفعلی خان زند

Други значајни членови

уреди
  • Заки Кан Занд
  • Рустам Кан Занд

Наводи

уреди
  1. ↑ „Welcome to Encyclopaedia Iranica“.
  2. ↑ Perry, John R. (2015-05-14). Karim Khan Zand: A History of Iran, 1747-1779 (англиски). University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-66102-5.
  3. ↑ Floor, Willem M. (2007). The Persian Gulf: The Rise of the Gulf Arabs : the Politics of Trade on the Persian Littoral, 1747-1792 (англиски). Mage Publishers. ISBN 978-1-933823-18-8.
  4. ↑ 4,0 4,1 Perry, John. „ZAND DYNASTY“. iranicaonline.org (англиски). Encyclopædia Iranica. Посетено на 24 March 2017. The founder of the dynasty was Moḥammad Karim Khan b. Ināq Khan (...) of the Bagala branch of the Zand, a pastoral tribe of the Lak branch of Lors (perhaps originally Kurds; see Minorsky, p. 616) (...)
  5. ↑ 5,0 5,1 ...the bulk of the evidence points to their being one of the northern Lur or Lak tribes, who may originally have been immigrants of Kurdish origin., Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville (ed.), The Cambridge History of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic, Cambridge University Press, 1991, ISBN 978-0-521-20095-0, p. 64.
  6. ↑ Празен навод (help)
  7. ↑ Muhammad Karim Khan, of the Zand clan of the Lur tribe, succeeded in imposing his authority on parts of the defunct Safavid empire, David Yeroushalmi, The Jews of Iran in The Nineteenth Century: Aspects of History, Community, and Culture, BRILL, 2009, ISBN 978-90-04-15288-5, p. xxxix.
  8. ↑ „Afshar and Zand“. 23 February 2013. Посетено на 9 May 2017.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., уред. (2009). „Zand“. Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture. Oxford University Press. ISBN 978-0195309911.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Perry 1979.
  11. ↑ Amanat 2017.
  12. ↑ 12,0 12,1 Amanat 2012.
  13. ↑ Atabaki 2012.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Matthee, Floor & Clawson 2013.

Извори

уреди
  • Akopyan, Alexander; Petrov, Pavel (2016). „The Coinage of Īrawān, Nakhjawān, Ganja and Qarabāḡ Khānates in 1747–1827“. State Hermitage: 1–9.
  • Amanat, Abbas (2012). „Introduction: Iranian Identity Boundaries: A Historical Overview“. Во Amanat, Abbas; Vejdani, Farzin (уред.). Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. Palgrave Macmillan. стр. 1–38. ISBN 978-1137013408.
  • Amanat, Abbas (2017). Iran: A Modern History. Yale University Press. ISBN 978-0300112542.
  • Atabaki, Touraj (2012). „Iranian History in Transition: Recasting the Symbolic Identity of Babak Khorramdin“. Во Amanat, Abbas; Vejdani, Farzin (уред.). Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. Palgrave Macmillan. стр. 65–80. ISBN 978-1137013408.
  • Katouzian, Homa (2007). Iranian History and Politics: The Dialectic of State and Society. Routledge. ISBN 978-0415297547.
  • Matthee, Rudi; Floor, Willem; Clawson, Patrick (2013). The Monetary History of Iran: From the Safavids to the Qajars. I.B.Tauris. ISBN 978-0-85772-172-3.
  • Matthee, Rudi (2018). „Historiographical Reflections on the Eighteenth Century in Iranian History: Decline and Insularity, Imperial Dreams, or Regional Specificity?“. Во Axworthy, Michael (уред.). Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. стр. 21–43. ISBN 978-0-19-025033-1.
  • Perry, John R. (1979). Karim Khan Zand: A History of Iran, 1747–1779. University of Chicago Press. ISBN 978-0226660981.
  • Perry, John R. (2022). „Sir William Jones and the Migration of the Idea of Iran to India“. Во Melville, Charles Melville (уред.). The Contest for Rule in Eighteenth-Century Iran: Idea of Iran Vol. 11. I.B.Tauris. стр. 215–226. ISBN 978-0755645992.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Зандиска_династија&oldid=5213311“