Бездомништвото на децата е општествен феномен на целосно отстранување на малолетно лице од семејство, поврзано со губење на местото на живеење и занимање. Тоа е екстремна манифестација на запоставување - слабеење на грижата од родителите или старателите. Феноменот го загрозува правилното формирање на личноста на малолетниците и придонесува за развој на социјално негативни вештини[1].

Бездомник дете на улиците на Кабул, 2003 година

Карактеристични знаци на бездомништво се: целосен прекин на комуникацијата со семејството, родителите, роднините. Живеење на места кои не се наменети за живеење на луѓе, добивање егзистенција на начини кои не се препознаваат во општеството (просење, кражба), подчинување на неформални закони[2].

Дефиниција

уреди

Концептот на бездомништво се разликува од концептот на запоставување. Федералниот закон од 25 јуни 1999 година „За основите на системот за спречување на занемарување и малолетничка деликвенција“[3] ги дава следните дефиниции:

Запоставено - малолетно лице чие однесување не е контролирано поради неисполнување или неправилно извршување на должностите за неговото воспитување, обука и (или) чување од страна на неговите родители или законски застапници или службеници;

Бездомници - бездомници, без место на живеење и (или) место на престој (бездомник).

Така, во согласност со законот, разликата меѓу бездомник и уличар е немањето место на живеење. Во голем број публикации, концептите на „бездомништво“ и „запоставување“ се поистоветуваат поимите.

Последици

уреди

Бездомништвото е предизвикано од причини од социо-економска природа, како што се војни, револуции, глад, природни катастрофи и други промени во условите за живеење, што резултира децата да станат сираци.

Растот на бездомниците го предизвикуваат економските кризи, невработеноста, потребите и детската експлоатација, конфликтните ситуации во семејствата, асоцијалното однесување на родителите, злоупотребата на децата и навредливите односи. Утврдени се и медицински и психолошки причини (тенденција на некои малолетни лица да се впуштаат во асоцијално однесување)[4].

Големата советска енциклопедија наведува дека успешна борба против бездомништвото на децата е можна само во социјалистичко општество, каде што се елиминираат самите причини за овој феномен. Исто така, се забележува дека всадувањето на психологијата на индивидуализмот и моралната изолација на поединецот од интересите на општеството го влошува и придонесува за развој на детската бездомност.[5]

Психологија на децата на улица

уреди

Децата на улица се одликуваат со посилен инстинкт на самоодржување, зголемена ексцитабилност, склоност кон вештачки стимули (дрога, алкохол и сл.), тие имаат и зголемено чувство за правда и сочувство, ги изразуваат своите емоции многу јасно и искрено. Некои од нив ја започнуваат сексуалната активност предвреме[6] . Тие се одликуваат и со издржливост, активност и солидарност во групните акции[7].

Криминолозите забележуваат дека кај децата на улица, животните цели може да се префрлат кон психолошка удобност и добивање „инстант задоволства“ [8].

Бездомништво на деца во Русија

уреди

Во Русија, во племенската заедница, постоела традиција на грижа за сираците „со целиот свет“. Со усвојувањето на христијанството, владината политика вклучувала и грижа за децата без родители. Во Рускаја Правда, член 99 ги обврзува старателите да „сочувствуваат“ - да се грижат за сирачињата[9].

Политиката на добротворните организации за сираците првпат се појавила, според А. Н. Кривоносов, за време на владеењето на Иван Грозни. Со домовите за сираци управувал Патријаршискиот ред. Во 16 век, катедралата Стоглавија воспоставила создавање милостиња за „сираци и изнемоштени“ во црквите, каде што се користел педагошкиот принцип на „образование со добра казна“[10].

Руско Царство

уреди
 
„Детето бездомник“ е студентско дело на Н. Фешин 1890-тите. Казањ, Национална уметничка галерија „Хазин“

Решението на прашањето започнало со Петар I, кој поттикнал отворање на засолништа каде што се прифаќале вонбрачните деца, притоа чувајќи ја тајната на потеклото. Во 1706 година, едно од најголемите државни сиропиталишта било изградено во манастирот Холмово-Успенски. Во манастирите од децата сираци се барало да учат писменост, аритметика и геометрија. Во јуни 1718 година, Петар I издал декрет за испраќање млади и сиромашни деца да бидат вработени во фабрики[11] .

Следната фаза биле промените на Екатерина II, под чие владение се појавиле „сиропиталишта“ и засолништа, само како привремено засолнување на детето и грижа, а потоа детето било префрлувано „во семејство на добро однесување“. Во таквите институции, „доброто образование“ се спроведувало со цврсти правила[12].

Православната црква презела и одговорности: биле создадени манастири каде што наоѓале засолниште сиромашните и дец без родители, каде што за децата се грижеле, ги образувале и лекувале. До 19 век, речиси сите големи манастири имале милостиви и сиропиталишта, а некои од манастирите биле познати по своите сиропиталишта[13].

Засолништата во Руската империја припаѓале и на свештенството и на воениот оддел и на Министерството за внатрешни работи. Многу од сиропиталиштата биле самохранливи и самодоволни, што резултирало со постојано вклучување на децата во производството[14].

Број на запоставени деца

уреди

Според А. Н. Кривоносов, во 19 век растел бројот на деца во образовните институции, а условите за живот се влошувале. Недостатокот на исхрана и високата густина на населението, недостатокот на грижа и медицинска нега довеле до висока смртност. За време на Александар I, смртноста достигнала 75%[15] .

Како што е наведено погоре, не само децата на улица, туку и запоставените, сирачињата, обесправените и вонбрачните деца станале ученици во сиропиталиштата. Од 1 јануари 1911 година, 14 439 биле сместени во 438 руски засолништа. До 1917 година, 29 650 се школувале во 538 сиропиталишта.[16]

Промени во односот кон децата на улица

уреди
 
Бездомник, Михаил Шестеркин, 1906 година

Во ерата на судските реформи во Русија биле формирани главните насоки за спречување на малолетничката деликвенција, кои биле обезбедени исклучиво со моќта на јавноста. На такво општествено движење присуствувале, на пример, личности како Д. А. Дрил, П. Г. Велски, М. В. Духовски, П. И. Љублински, С. В. Познишев, С. Т. Оваа активност имала за цел да ги заштити децата од коруптивното влијание на затворите, да организира обука и едукација и да создаде посебни институции за осудените малолетници со цел да се избегне криминална контаминација на децата при контакт со затворот, каде што децата биле чувани заедно со возрасните. Овој проблем бил решен со отстранување на децата од затворите[17].

Со развојот на законската регулатива, биле формирани судови за малолетници. Конгресите на воспитно-поправните установи за малолетници активно го развивале прашањето за превентивни активности. Институциите почнале тесно да соработуваат со судовите. Законот „За воспитно-поправните установи за малолетници“ од 19 април 1909 година прецизирал дека установите треба да имаат исклучиво воспитно-превентивен карактер и ги обврзувал да се нарекуваат воспитно-поправни установи. Меѓутоа, за жал режимот на некои установи бил сличен на затворскиот[18].

Меѓу другото, познато е и Варшавското засолниште на патронажното друштво, каде што на доброволна основа се примале малолетници ослободени од Главниот затвор во Варшава. Таму тинејџерите добивале стручно образование и физичка обука, а ученикот се сметал за подготвен за живот надвор од институцијата кога по своја волја ќе почнел да се стреми кон работа, образованието и чесноста[19].

Од втората половина на 19 век, парадигмата на воспитување во образованието се променила во хуманистичка, духовна и морална насока[20].

СССР

уреди
 
Деца бездомници на улица во Русија, 1920-ти
година Деца
1917 година 30 000 [21]
1919 година 125 000 [21]
1921 година 6 000 000 [22]
1923 година 4 000 000 [22]
1924 година 280 000 [21]
1926 година 250 000 [21]
1928 година 159 000 [21]
1950 година 637 000 [21]
1958 година 375 000 [21]

По Првата светска војна и Граѓанската војна од 1917-1922 година, бројот на деца кои се нашле на улица нагло се зголемил[23]. Според Големата светска енциклопедија, во 1921 година нивниот број бил околу 4-6 милиони луѓе и околу 2,5 - 4 милиони луѓе во 1923 година. Сепак , А. Ју. Рожков истакнал дека во 1922 година имало околу 7 милиони бездомни деца на улиците[24], а А. Н. Кривоносов укажувал на 4,5 милиони и 7 милиони луѓе во 1921 и 1922 година, соодветно[25].

До 1924 година, 280 илјади луѓе биле сместени во сиропиталишта. За две години 250 илјади луѓе, а во 1927-1928 година 159 илјади деца. Елиминацијата на бездомништвото на децата се сметало за целосно завршена веќе во средината на 1930-тите.

На 1 октомври 1932 година, на телата на Милитаризираната заштита на железницата на НКПС на СССР им било наложено да ги задржат и дезинфицираат децата на улица кои се движат по железницата, да им обезбедат храна и културно слободно време. За потрага по деца, користени се специјални патроли и оперативни сили, кои, меѓу другото, биле испраќани и на нечувани железнички станици. Персоналот на паравоената гарда вклучувал и наставници и воспитувачи кои своите активности ги извршувале во вагони или простории за прием. Илјадници животи на момчиња и девојчиња биле спасени од стражарите на НКПС во овие тешки години[26].

Извештај за бездомништвото на децата во Брјанск и прифатниот центар Даниловски во Москва во 1933 година[27]:

Во 1935 година, Советот на народни комесари на СССР и Централниот комитет на Сојузната комунистичка партија на болшевиците забележале дека има значителен број институции за згрижување деца и подобрување на финансиската состојба на работниците, мал број деца на улица е само недостаток на превентивна работа. Била забележана и јавната улога во воспитувањето на децата, дефиниран бил систем на мерки за спречување на запоставувањето и бездомништвото, развиени биле и мерки за борба против прекршувањето на правата на малолетниците и зголемена била одговорноста на родителите за воспитување на децата. Така, биле потребни околу 15 години за да се елиминира масовното детско бездомништво[9].

Руска Федерација

уреди

Ново зголемување на бројот на деца на улиците е забележано во Русија од почетокот на 1990-тите. Фактори на детското бездомништво биле економската криза, сиромаштијата, невработеноста, слабеењето на семејните основи, моралната и психолошката криза и ширењето на менталните болести[28].

Во документите на Советот на Федерацијата, причините за појавата и растот на бездомниците се наведени како уништување на државната инфраструктура за социјализација и образование на децата, како и криза на семејствата (зголемена сиромаштија, влошување на условите за живот, уништување на моралните вредности и образовниот потенцијал на семејствата)[29].

Други причини биле криминализацијата на општеството, широката распространетост на нови видови прекршоци за Русија (проституција, трговија со дрога), слаба контрола врз работодавците кои вклучувале деца во нелегални активности. Нагласена била и илегалната миграција на деца (често без придружба на возрасни) од поранешните републики на СССР, предизвикана од вооружени конфликти и уште потешката економска ситуација на овие земји[30].

Во 2000-тите, зголемувањето на бројот на деца на улица имало стапка на опаѓање. Така, според официјалните податоци објавени во Рускаја газета за концептот на „федералната целна програма „Деца на Русија“ за 2007-2010 година“ (наредба на Владата на Руската Федерација), од 2003 до 2005 година бројот на деца на улица се намалил од 7,5 илјади на 4,27 илјади лица[31]. Статистичката збирка на УНИЦЕФ го наведувала вкупниот број на деца на улица и деца од улица (доставени во медицински установи) на 64.393 лица. во 2005 година и 60.903 лица во 2008 година[32].

Бројот на деца кои биле идентификувани или биле згрижени во 2012 година изнесувал 654 илјади деца. Повеќето од нив (523 илјади деца) не биле посвоени, туку се згрижувани во семејства. Малцинство сираци (106 илјади деца) останале во сиропиталишта[33] [34].

Неофицијално, некои функционери и организации во различни години искажале проценки за бројот на деца на улица и деца од улица кои ги надминале официјалните податоци за 2-3 реда на магнитудата [35] [36] [37]. Во исто време, постоело и мислење дека толку големи бројки главно се најавуваат за „дополнувања“ кои им помагаат на службениците да отворат работни места[38].

Во март 2023 година, директорката на одделот за државна политика во областа на заштитата на правата на децата на Министерството за образование на Руската Федерација, Лариса Фалковскаја, изјавила дека благодарение на развојот на систем за спречување на занемарување и малолетничка деликвенција, практично нема останати деца на улица во Русија, додека известуваат дека прашањата за образованието во образовните институции и интеракцијата со семејствата се клучни за министерството [39] .

Бездомништво на деца во САД

уреди

Според Министерство за образование на САД, до крајот на 2012 година, бројот на деца лишени од родителска грижа во САД достигнал речиси 1 милион луѓе. Пред пет години имало 57% помалку деца лишени од родителска грижа. Сепак, ова било само за оние деца кои посетувале образовни институции. Повеќето од официјално регистрираните малолетници кои се лишени од родителска грижа живеат во посебни засолништа, евтини хотели, на железнички станици, како и во цркви и болници. Некои деца се згрижени под покривот на познаниците. Многу од овие деца користат дрога и стануваат жртви на сексуални злосторства. Некои од нив влегуваат во сексуални контакти заради храна, облека или покрив над главата[40] [41] [42].

Последици

уреди

Бездомништвото повлекува многу сериозни социјални последици, како што се зголемување на деликвенцијата и криминалот кај малолетниците, проституција, алкохолизам, зависност од дрога, ширење на хепатитис, туберкулоза и други заразни болести. Децата на улица кои се лишени од средства за живот може да бидат предмет на комерцијална и криминална експлоатација. Децата од улица се вклучени во криминални активности (работа на улица во штетни услови, проституција, бизнис со порнографија, трговија со тутун, алкохолни производи итн.), поврзани со ризици по здравјето, психолошкиот и социјалниот развој.

Од 1994 до 2002 година, бројот на деца кои страдале од алкохолизам се зголемил за 1,9 пати, за 3,3 пати од злоупотреба на супстанции и за 17,5 пати од зависност од дрога. Бројот на деца кои страдаат од сифилис, други сексуално преносливи болести и СИДА бил значително зголемен.

Помош за децата на улица

уреди

Добротворно издание на поштенски марки

уреди

Во 1926 и 1930 година, биле издадени серија поштенски марки на СССР посветени на темата за борба против бездомништвото:


Поврзано

уреди

Литература

уреди

Наводи

уреди
  1. „1972 Miracle Yearbook“. 1972. doi:10.15385/yb.miracle.1972. Наводот journal бара |journal= (help)
  2. Нициевская, К.Н.; Нечаева, В.С. (2021-06-29). „ВЛИЯНИЕ УЛЬТРАЗВУКОВОГО ВОЗДЕЙСТВИЯ НА РАСТИТЕЛЬНОЕ СЫРЬЁ“. Ползуновский вестник (2). doi:10.25712/astu.2072-8921.2021.02.007. ISSN 2072-8921.
  3. Закон о профилактике безнадзорности РФ. 1999.
  4. Назаров, Сергей Александрович; Nazarov, Sergei Aleksandrovich; Слуцкий, Андрей Семенович; Slutskij, Andrey Semenovich (1998). „Асимптотика решений краевых задач для уравнения с быстроосциллирующими коэффициентами в области с малой полостью“. Математический сборник. 189 (9): 107–142. doi:10.4213/sm353. ISSN 0368-8666.
  5. Нициевская, К.Н.; Нечаева, В.С. (2021-06-29). „ВЛИЯНИЕ УЛЬТРАЗВУКОВОГО ВОЗДЕЙСТВИЯ НА РАСТИТЕЛЬНОЕ СЫРЬЁ“. Ползуновский вестник (2). doi:10.25712/astu.2072-8921.2021.02.007. ISSN 2072-8921.
  6. Российская педагогическая энциклопедия / Под ред. д.п.н., проф. В. М. Константинова. — М.: Знания, 1993. С. 85.
  7. Дармодехин С. В. Безнадзорность детей в России // Педагогика, 2001. № 5. С. 4.
  8. Криминология / Под ред. Гуляева В. П. — М.: Юридическая литература, 1997. — С. 289.
  9. 9,0 9,1 Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  10. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  11. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  12. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  13. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  14. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  15. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  16. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  17. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  18. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  19. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  20. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  22. 22,0 22,1 Нициевская, К.Н.; Нечаева, В.С. (2021-06-29). „ВЛИЯНИЕ УЛЬТРАЗВУКОВОГО ВОЗДЕЙСТВИЯ НА РАСТИТЕЛЬНОЕ СЫРЬЁ“. Ползуновский вестник (2). doi:10.25712/astu.2072-8921.2021.02.007. ISSN 2072-8921.
  23. Кривоносов 2003.
  24. „Рожков А.А. Критика концепции стремления к безопасности в структурном реализме“. Вопросы безопасности. 6 (6): 17–24. 2018-06. doi:10.25136/2409-7543.2018.6.28195. ISSN 2409-7543. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  25. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  26. Дармодехин С. В. Безнадзорность детей в России // Педагогика, 2001. № 5. С. 4.
  27. „Докладная записка президиума ВЦИК наркому рабоче-крестьянской инспекции РСФСР Н. И. Ильину о детской беспризорности в г. Брянске и Даниловском приёмнике г. Москвы 19.06.1933 // ГА РФ. — Ф. А-406. — Оп. 25. — Д. 1347. — Л. 64—65. Подлинник“. Архивирано од изворникот на 2016-10-28. Посетено на 2016-10-28. Занемарен непознатиот параметар |dead-url= (help); no-break space character во |title= во положба 81 (help)
  28. Нечаева А. М. 2001.
  29. Жданов, А. И.; Кривоносов, С. В.; Кривоносов, Д. В. (2016-04-25). „Applications under Сontrol Minimally Invasive Surgery Computed Tomography in Patients with Suppurative Lung Disease“. Vestnik of Experimental and Clinical Surgery. 8 (4): 351. doi:10.18499/2070-478x-2015-8-4-351-361. ISSN 2409-143X.
  30. Подросток мигрант (Информация Московского городского центра «Дети улиц») // Социальное обеспечение, 2002. № 12. С. 5.
  31. „Распоряжение Правительства Российской Федерации от 26 января 2007 года № 79-р г. Москва“. Архивирано од изворникот на 2013-06-03. Посетено на 2013-06-15. Занемарен непознатиот параметар |dead-url= (help)
  32. Baumgart, Peter (2018-10-01). „Scheible, Heinz: Melanchthon. Vermittler der Reformation. Eine Biographie. München: C. H. Beck 2016. ISBN 978-3-406-68673-3. – 445 S., 25 s/w-Abb.; 28,– Euro“. Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands. 64 (1): 250–252. doi:10.1515/jgod-2018-0016. ISSN 2191-9909. no-break space character во |title= во положба 87 (help)
  33. Department of Youth Policy, Care and Social Protection of Children of the Ministry of Education and Science (2012). „Устройство детей, оставшихся без попечения родителей, в 2011 году“. Структура семейного устройства детей. Усыновление в России. Архивирано од изворникот на 2013-06-09. Посетено на 2013-03-29.
  34. ФЗ «Об основах системы профилактики безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних» № 120-ФЗ от 24 июня 1999 года. (по состоянию на 30.12.2012) http://base.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc;base=LAW;n=140386
  35. „Разгромный счёт“. Архивирано од изворникот на 2013-06-15. Посетено на 2013-06-15.
  36. „Истинных масштабов российской беспризорности не знает никто“. Архивирано од изворникот на 2007-09-29. Посетено на 2006-11-15. Занемарен непознатиот параметар |dead-url= (help)
  37. „Публикации — Народная защита“. Архивирано од изворникот на 2014-01-17. Посетено на 2014-01-16. Занемарен непознатиот параметар |dead-url= (help); no-break space character во |title= во положба 11 (help)
  38. Кулакова М. „Нижний Новгород: Зачем в отчётах «рисуют» беспризорников?“. Архивирано од изворникот на 2013-06-15. Посетено на 2013-06-15.
  39. „Минпросвещения: в России почти не осталось беспризорных детей“. Ведомости (руски). Архивирано од изворникот на 2023-03-24. Посетено на 2023-03-24. Занемарен непознатиот параметар |dead-url= (help)
  40. В США насчитали 1 млн бездомных школьников Архивирано на 3 јуни 2024 г. // RT, 18 декабря 2012
  41. Homeless Students Top 1 Million, U.S. Says, Leaving Advocates 'Horrified' Архивирано на 26 февруари 2017 г. // The Huffington Post, 2012-06-28
  42. Education for Homeless Children and Youths Program. Data Collection Summary Архивирано на 5 март 2016 г. // National Center for Homeless Education, June 2012