Мат (шах)

Шах-мат (најчесто нарекувано мат) — позиција во шахот (и во останатите игри на табла од видот чатуранга) во која кралот на еден од противниците е „заробен“ (во шах), а притоа нема слободно поле на кое би можел да отстапи. Да се матира противничкиот крал е главната цел во шахот. Шахистот, чиј крал е матиран, ја губи партијата (според правилата на шахот, откако кралот на еден од шахистите ќе биде матиран, тој нема пвеќе потези на располагање). Во практиката, многу шахисти се предаваат пред да бидат матирани.

Ако кралот е нападнат, но тој може да отстапи, тогаш нему му е објавен шах, но тоа не е мат. Ако кралот не е под шах (кралот нема каде да отстапуи, бидејќи сите полиња кои му се на располагање се контролирани од противничките фигури), тогаш тоа е пат и партијата завршува реми (но во другите варијанти, тоа е пораз за шахистот, чиј крал е во пат позиција. (Видете:шаховски правила)

Според шаховскиот запис, потегот со кој се матира противничкиот крал се обележува со додавање на симболот „#“ по запишувањето на одиграниот потег (на пр. 34.Tf8#) или со додавање на симболот „++“. (Симболот „++“, понекогаш се употребува како ознака за двоен шах.)

Потекло на името

Основи
Портал · Историја
Фигури · Табла · Правила Стратегија · Тактика · Запис
Теорија
Отворање · Средишница Завршница · Мат Пешачка структура · Принуден потег Темпо · Опозиција
Натпреварувања
Олимпијада Вајк ан Зее · Линарес · М-Тел Мастерс Дортмунд · Нанѓинг
Организации
ФИДЕ · ПША
Списоци
Поими · Книги · Партии Отворања · Силни турнири
Кутијава: преглед разговор уреди

Поимот шах-мат потекнува од персиската фраза „Shāh Māt“, што во превод значи „крал во заседа“ (или „немоќ“ или „пораз“). Во оригинален превод, тоа не значи „кралот е мртов“, иако тоа е најчестиот превод, откако шахот се проширил во Европа преку исламскиот свет и откако се наметнал арапскиот збор māta مَاتَ, што значи „смрт“, „е мртов“^[1]

Могадамот ја има проширено етимологијата на зборот мат. Тој потекнува од персискиот збор mandan, што значи „да остане“, што се поврзува со латинскиот збор manco. Тоа, во превод значи „преостанат“, во смисла „напуштен“ и во поформален превод „изненаден“, а во воена смисла „во заседа“ (но не „зачуден“). Така, кралот е во мат, кога е во заседа или ја губи својата верба.

Поимот шах-мат во поново време значи несоборлив или стратешки поразен.

Примери

Будалски мат

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Белиот е матиран

Б'рн-Фишер, 1956

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Позицијата по 41... Тс2++ (мат)

Мат со топ

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Црниот е матиран

Мат може да се даде уште во вториот потег од партијата (Будалскиот мат во отворањето), мат во средишницата (партијата на векот меѓу Доналд Б'рн и Боби Фишер) или во завршницата (последниот дијаграм).

Две тешки фигури

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Белиот матира лесно

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат со дама и топ

Две тешки фигури (дами или топови) лсно може да го матираат противнуичкиот крал на работ од шаховската табла, дури и без помош на нивниот крал. За таа цел, потребно е фигурите да се постават на две соседни хоризонтали или вертикали и со секој понатамошен потег, форсирано да со шах да се принудува противничкиот крал да отстапи на работ на таблата, каде би бил матиран.

На првиот дијаграм, белиот лесно победува, принудувајќи го црниот крал да отстапи на работ од таблата, со потезите:

1. Dg5+ Kd4

2. Tf4+ Ke3

3. Dg3+ Ke2

4. Tf2+ Ke1

5. Dg1++ (вториот дијаграм)

Постапката на матирање со две дами иоли два топа е идентична.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат на средината од таблата, со крал, дама и топ

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат на средината од таблата, со две дами

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Втор мат на средината на таблата со две дами

Мат со тешки фигури може да се даде и доколку противничкиот крал се наоѓа во средината на таблата, но само доколку фигурите се придружени од кралот. Но, две дами може да матираат во средината на таблата и без помош на својот крал.

Основни матови

Подолу се дадени основните видови на матови, во кои едната страна има само крал, а другата покрај кралот и минималниот материјал, потребен за да се матира т.е. (1) дама, (2) топ, (3) два ловца со спротивна боја на полињата по кои може да се движат или (4) ловец и коњ. Кралот секогаш мора да им помага на овие фигури во матирањето на противничкиот крал. Ако материјално посилната страна има повеќе фигури, тогаш постапката за матирање е полесна.

Матот со дама е најзначаен, а и многу лесно се изведува. Најчесто потребата од оваа постапка за матирање се јавува во пешачките завршници, кога пешакот е промовиран во дама. Следниот значаен мат е оној со топ, но и тој лесно се изведува. Матовите со два ловца и ловец и коњ не се толку значајни, бидејќи позициите во кои се бара постапката на матирање со овој сооднос на силите се ретки. Постапката на матирање со два ловца е посложена, а за матот со коњ и ловец е потребна голема прецизност.

Крал и дама

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат со крал и дама

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Втор вид на мат со крал и дама

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Трет вид на мат со крал и дама

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Четврти вид на мат со крал и дама

На првите два дијаграми се прикажани вообичаени позиции на мат со дама, во кои кралот е матиран на работ од таблата. Во првата од овие две позиции, дамата е директно пред противничкиот крал, а белиот крал ја заштитува дамата. Во втората позиција и двата крала се во опозиција, а дамата го матира кралот, кој се наоѓа на последната хоризонтала или вертикала.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Белиот матира лесно

Доколку на потег е онаа страна, која располага со дамата и доколку се пронајде оптималната игра, постапката за матирање на противничкиот крал трае 10 потези, од било која дадена позиција на таблата. Но, обично потребен е и помал број на потези. Во позициите, во кои, пешакот штотуку бил промовиран во дама, потребни се најмногу 9 потези. Во оваа позиција, белиот се обидува да формира правоаголник, кој со секој потетг ќе гостеснува и настојува да го принуди противничкиот крал да отстапи на работ од таблата, каде ќе биде матиран:

1. Df6 Kd5

2. De7 Kd4

3. Kc2 Kd5

4. Kc3 Kc6

5. Kc4 Kb6

6. Dd7 Ka6

7. Db5+ Ka7

8. Kc5 Ka8

9. Kc6 Ka7

10. Db7#.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Ако црниот е на потег, оваа позиција е пат. Белиот крал може да биде на кое било поле, освен на а7, b7 или b8.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Ако црниот е на потег, оваа позиција е пат.

Помоќната страна, која се очекува да матира, мора да биде внимателна од пат-позициите. Постојат две пат-позиции, кои посилната страна мора секогаш да ги има предвид и да настојува да ги избегне.

Крал и топ

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат со топ

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Друг вид мат со топ

На првиот дијаграм е претставена основната позиција, во која кралот е матиран со топ. Топот може да го матира противничкиот крал, само на работ од таблата. Црниот крал се наоѓа на било кое рабно поле, белиот крал во негова опозиција, а топот во линија на црниот крал. Вториот дијаграм покажува малку поинаква позиција, во која рниот крал се наоѓа во аголот од таблата, па во тој случај за објавениот шах на топот да биде мат, белит крал и не мора да биде во опозиција со црниот крал, но мора да биде во негова близина. Доколку на потег е онаа страна, која располага со топот, потребни се 16 потези, од било која дадена позиција на таблата.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Белиот матира, приближувајќи го црниот крал до работ на таблата

Во оваа позиција, белиот го матира црниот крал, градејќи правоаголник, благодарение на својот крал и топ:

1. Kd3+ Kd5

2. Re4 Kd6

3. Kc4! Kc6

4. Re6+ Kc7

5. Kc5 Kd7

6. Kd5 Kc7

7. Rd6 Kb7

8. Rc6 Ka7

9. Kc5 Kb7

10. Kb5 Ka7

11. Rb6 Ka8

12. Kc6 Ka7

13. Kc7 Ka8

14. Ra6# .

Има две пат-позиции на кои е потребно да се внимава:

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Доколку белиот е на потег, оваа позиција е пат.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Доколку белиот е на потег, оваа позиција е пат.

Крал и два ловца

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат со два ловца

Ова се двете основни позиции со мат на два ловца (кои се движат по спротивните полиња). Првиот мат е во аголот од таблата, а вториот на полето до аголот од таблата. ДОколку на потег е помоќната страна, овој мат може да е изведе во 19 потези.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Втор мат со два ловца

Не е многу тешко да се матира противничкиот крал со два ловца. Потребно е да се почитуваат два принципа:

ловците се најмоѓни кога се наоѓаат во центарот на таблата и во соседните дијагонали, со што му го скратуваат просторот задцвижење на противничкиот крал;
кралот мора да биде агресивен, заедно со ловците.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Два ловца (и крал) може да матираат.

Во дадената позиција, белиот го принудува противничкиот крал да заврши во едната страна од таблата, потоа го принудува да се помести во аголот, каде го матира. Постапката ги содржи следниве потзеи:

1. Ke2 Ke4 (црниот се обидува да го одржи својот крал во центарот)

2. Le3 Ke5 (враќајќи го кралот назад)

3. Kd3 Kd5

4. Ld4 Ke6

5. Ke4 Kd6 (црниот се обидува на секој начин да остане околу центарот)

6. Lc4 (белиот има солидна позиција, со активни ловци и крал)

6... Kc6 (црниот избегнува да оди на страна)

7. Ke5 Kd7 (црниот се обидува да го избегне полето а8)

8. Ld5 (одржувајќи гоцрниот крал на с6)

8... Kc7

9. Lc5 Kd7

10. Ld6! (значаен потег, со кој се форсира црниот крал да отстапи на работ од таблата)

10... Ke8 (црниот крал и понатаму одбива да го заземе аголот од таблата)

11. Ke6 (сега црниот крал не може да го напушти работ од таблата)

11... Kd8

12. Lc6 (принудувајќи го црниот крал кон аголот)

12... Kc8 (црниот крал е заточен на c8 и d8, а белиот мора да ги контролира полињта a7 и b7)

13. Kd5 (13. Ke7? е пат)

13...Kd8

14. Kc5 Kc8

15. Kb6 Kd8 (сега белиот мора да го принуди кралот да го заземе аголот)

16. Lc5 Kc8

17. Le7! (значаен потег, кој принудува кралот да го заземе аголот)

17... Kb8

18. Bd7! (истиот принцип од претходниот потег)

18... Ka8

19. Ld8 (White must make a move that gives up a tempo. This move is such a move, along with Lc5, Lf8, Le6 или Ka6.)

19... Kb8

20. Lc7+ Ka8

21. Lc6#, како што е прикажано во првиот дијаграм.

Да се забележи дека ова не е најкраткиот мат од оваа позиција. Милер и Лампрехт дааат псатапка со 15 потези, иако погрешни потези игра и црниот. Со оптимална игра од двете страни, за да се изведе мат потребни се 17 потези. Подолгата варијанта е поинструктивна.

Крал, ловец и коњ

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат со ловец и коњ

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Втор мат со ловец и коњ

Овој мат многу тешко се изведува, бидејќи двете фигури кои ѝ се на располагање на посилната страна, не може да соработуваат на растојание и мат може да се дросира само во аглот на таблата, кој му е достапен на ловецот.

На дијаграмите се дадени двете основни позиции на мат со ловец и коњ. Во првата позиција, кралот се наоѓа во аголот од таблата, каде е матиран од ловецот, а во втората на поле до аголот, каде е матиран од коњот. Во вторатат позиција, коњот може да матира и од полињата c6 или d7.

Доколку на потег е помоќната страна, за да се изведе овој мат потребни се 33 потези, од било која позиција, освен онаа во која коњот и ловецот се под двоен удар на противничкиот крал и не може да се одбранат. Постапката за матирање е многу сложена и бара голема прецизност, бидејќи и најмала грешка може да доведе до реми поради правилото на 50 потези или пат.

Денес, има поделени мислења околу тоа, дали оваа постапка за матирање треба или не треба да се учи. Џејмс Хауел го исклучил матот со два ловца од своите книги, бидејќи ретко се појавува, но го вклучил матот со коњ и ловец. Хауел вели дека трипати искусил позиција во која противникот имал коњ и ловец против бнеговиот осамен крал и тој смета дека ваквиот распоред на силите е почест отколку поседувањето на два ловца. Од друга страна, Џереми Силман го вклучува матот со два ловца, но не и матот со коњ и ловец, бидејќи само еднаш го искусил, а неговиот пријател Џон Вотсон ниту еднаш. Силман вели

...мајсторството зема значително време. Треба ли шахот надежно да потроши многу часови издвоени за изучување шах и изучување на завршница, која се појавува еднаш или двапати во ивотот?

Крал и два коња

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Два коња, помогнати од нивниот крал не може да го матираат противничкиот крал, иако има позиции со мат како оваа.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Двата коња не може да го матираат кралот, доколку тој одигра 1... Kc8.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Двата коња не може да матираат

Невозможно е да се матира со крал и два коња, иако се можни позиции во кои со овој распоред на соодносот на силите има мат (видете го првиот дијаграм). На вториот дијаграм, ако црниот одигра 1... Ka8?, белиот може да матира со 2. Sbc7#, но црниот може да одигра и 1... Kc8 и да ја избегне заканата. Одбранбената задача е лесна, односно послабата страна треба да се труди да ја избегнува заканата од мат во следниот потег и така кралот никогаш нема да биде матиран.

На третиот дијаграм, белиот може да одигра 1. Sc6+ Ka8, но ако тој одигра 2. Sb5, со закана 3. Sc7#, црниот е патиран. Понекогаш е можно да се матира со два коња против пешак, бидејќи вонекои пат-позиции, црниот има потези со пешакот, а белиот за тоа време го наоѓа патот за да го матира противничкиот крал.

Во некои случаи, крал и два коња може да го матираат противничкиот крал, доколку на негова страна има и пешак. Планот е да се блокира пешакот со еден од коњот, а со кралот и другиот коњ, противничкиот крал се доведува во пат-позиција, по што како што беше горе наведено, другиот коњ го ослободува пешакот и го наоѓа патот до мат.

Крал и три коња

Крал и три коња може да го матираат противничкиот крал за дваесетина потези. Ваквите позиции, обично се среќаваат во шаховските проблеми, а за да настане во партија, потребно е барем еден од пешаците да биде промовиран во коњ, шо многу ретко се случува.

Ретки матни позиции

Во некои ретки позиции, можно е да се матира со крал и пешак против крал и пешак или крал и коњ против крал и пешак.

Стамаов мат

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Белиот победува, матирајќи со Стамаовиот мат

На дијаграмот е прикажана позиција која е насочена кон изведување на Стамаовиот мат (наречен по Филип Стама). Белиот победува со:

1. Sb4+ Ka1

2. Kc1 a2

3. Sc2#

White also wins if Black is to move first:

1... Ka1

2. Sc1 a2

3. Sb3#

Ногвериас-Гонгора, 2001

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Белиот е на потег, победува

Овој ат се појавува во некои шаховски партии, како во оваа, одиграна меѓу Језус Ногвериас и Маикел Гонгора ^[2] на Кубанското шаховско прфвенство во 2001 (позицијата на вториот дијаграм), која продолжила со:

81. Kc2 Ka1

82. Sc5 Ka2 (ако 82... a2, тогаш 83. Sb3#)

83. Sd3 (достигајќи ја позицијата прикажана на првиот дијаграм, но сега црниот на потег)

83... Ka1

84. Sc1

Црниот овде се предал, но партијата би продолжила:

84... a2

85. Sb3#.

Невообичаени матни позиции

Исто така, постојат и позиции во кои крал и коњ може да матираат крал, на чија страна има коњ, ловец или топ и позиции во кои крал и ловец може да матираат крал, на чија трана има коњ или ловец (погледнете ги дијаграмите подолу). Но, до овие матови не може форсирано да се дојде. Сепак, поради можноста од овие комбнациии, играта не завршува при ваквиот сооднос на силите иако најверојатно е дека партијата ќе заврши реми.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат, кој не може форсирано да се изведе

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат, кој не може форисрано да се изведе

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат, кој не може форсирано да се изведе

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Мат, кој не може форсирано да се изведе

Статии поврзани со мат

Поврзано

Наводи

↑ "The King Isn't Dead After All! The Real Meaning of Shah Mat or the Lesson of the Commode" Архивирано на 28 мај 2012 г., Jan Newton, GoddessChess.com, September 2003
↑ Nogueiras-Gongora

Надворешни врски

Interactive checkmate practice

[1] "The King Isn't Dead After All! The Real Meaning of Shah Mat or the Lesson of the Commode" Архивирано на 28 мај 2012 г., Jan Newton, GoddessChess.com, September 2003

[2] Nogueiras-Gongora

[1]

[2]