Турбе на Мехмед II Гирај
Турбе на Мехмед II Гирај (кримскотатарски: II Mehmed Geray dürbesi) — ханска гробница од 16 век во областа Ески-Јурт во градот Бахчисарај, на Крим. Кримските ханови Мехмед II Гирај (1532-1584), Садет II Гирај (околу 1550-1587) и Мехмед III Гирај (1584-1629) - татко, син и внук, како и Мурад Гирај и Сафа Гирај (помлади синови на Мехмед) се закопани во оватурбе.
| Трбе на Мехмед II Гирај | |
|---|---|
 Поглед на турбето | |
 | |
| Општи податоци | |
| Статус | споменик на културата |
| Вид | турбе |
| Стил | османлиски |
| Адреса | Бахчисарај, Ески Јурт, ул. Будиного бр. 9А |
| Град | Бахчисарај, Крим |
| Земја |  Украина/ Русија |
Во Руската Федерација, која ја контролира спорната територија на Крим, турбето е објект на културно наследство од федерално значење; во Украина, во границите признати од мнозинството земји-членки на ОН, чии граници се наоѓа спорната територија, турбето е споменик на културно наследство од национално значење[1][2]
Во моментов, турбето на Мехмед II Гирај е едмо од заштитените објекти на Историскиот, културниот и археолошкиот музеј на Бахчисарај [3].
Историја
уредиСмрт и погреб на Садет II Гирај и неговите браќа
уреди
Во пролетта на 1584 година, османлискиот султан Мурад III го симнал од престолот Мехмед II Гирај бидејќи одбил да даде помош во Османлиско-персиската војна (1578–1590) и го заменил со својот помлад брат Ислам II Гиреј, кој претходно живеел на турска територија. Во мај истата година, Ислам Гирај, со поддршка на Осман-паша, отпловил до Кефа со османлиската флота. Кримскиот хан Мехмед II не го послушал султанот и го започнал опсада на Кефе, но кримските бегови, предводени од Али-бег Ширин, решиле да не се спротивстават на султановиот декрет и отишле на страната на новиот хан. Единствено Ногај Мурзас од семејството Мансур му останале лојални на Мехмед [4].
Соборениот Мехмед II Гирај, откако ја изгубил поддршката од благородништвото и војниците, со неговите синови Садет, Мурад и Сафа, придружувани од беговите на Мансур, побегнал од близина на Кефа во Ногајската орда за да собере сили таму за да ја продолжи борбата. Неговите помлади браќа, принцовите Алп Гирај, Селјамет и Мубарек Гирај со своите трупи, побрзале во потера по канот. Во околината на Перекоп (Ор-Капи) во Канличак, Мехмед Гирај бил престигнат и убиен (задавен) од неговиот брат, Алп Герај. Телото на покојниот кримски хан било донесено во Бахчисарај и погребано во турбе во Ески-Јурт [4].
Интересно е што сите пет синови на Девлет I Гирај, кои биле на кримскиот престол во различни години, биле погребани на различни места: Мехмед II Гирај - во Ески-Јурт, Ислам II Гирај - во Ак-Керман, Селјамет I Гирај - во Хамушан; и во династичкиот мавзолеј на палатата на ханот, само еден од нив го нашол своето последно засолниште - Гази II Гирај, кој умрел од чума во Кубањ и бил донесен во погребна поворка во Бахчисарај. Што се однесува до Фетих I Гирај, точната местоположба на неговото погребно место е непозната [5].
Смрт и погреб на Мехмед III Гирај
уреди
Најстариот син на Мехмед, Садет II Гирај и неговите браќа Сафа и Мурад Гирај, со мал број поддржувачи, побегнале од Крим кај номадите Ногајци. Во пролетта следната 1585 година, Садет II Гирај започнал втора кампања против Кримското ханство. Меѓутоа, на приодите кон Крим, тој бил пречекан од голема татарска војска под команда на Калга Алп Гирај, која го гонела до реката Северен Донец. По повеќекратниот неуспех, браќата се разделиле. Садет II Гирај заминал во Кумикија, Сафа Гирај отишол во Черкезија, а Мурад Гиреј пристигнал во Астрахан, каде што стапил во служба на московскиот цар Фјодор Јоанич. Браќата стапилеа во преговори со руската држава, Мурад Гирај пристигнал во Москва во пролетта 1586 година, каде што бил примен со голема чест од царот. Во септември 1586 година, Мурад Гирај, назначен за гувернер на Астрахан, бил испратен од главниот град по должината на Волга во Астрахан. Неговите браќа Садет и Сафа Герај добиле дозвола да шетаат со големи нозе во близина на Астрахан. Во есента 1586 година, Сафа Гирај пристигнал во Кумикија, каде што му се придружил на својот постар брат Садет II Гирај. Руската влада, во име на Мурад Герај, испратила гласници до двата кнезови, повикувајќи ги да дојдат во Астрахан. Садет II Гирај и неговото семејство пристигнале во Астрахан, а неговиот брат Сафа Гирај одбил да соработува со руската влада. Во есента 1587 година, Садет Герај ненадејно починал во Астрахан.
Се верува дека тој бил убиен по наредба на московската влада, која станала свесна за тајните преговори за пренос на Астрахањ под отоманско владеење. Садет Гирај бил погребан во семејното турбе. Последователно, Калга Шахин Гирај, најмладиот син на Садет II Гиреј, директно изјавил дека неговиот татко бил убиен од Русите [4].
Во пролетта 1591 година, вториот од браќата, кој останал лојален на московската влада и бил примен од царот три пати, Мурад Гирај, заедно со неговиот посинок и внук Кумик Гирај, ненадејно починале во Астрахањ. Руските хроники ги обвинуваат Кримјаните за нивната смрт, кои праќале луѓе со отров кај нив. Кримјаните од своја страна за истото ја обвиниле и руската влада. Бил погребан со татко му и браќата [6].
Нешто подоцна, неговиот трет брат Сафа Гирај, во тоа време Нуредин, кому новиот кримски Кан Гази II Гирај му простил, тргнал во кампања против Москва, која формално била предизвикана од како одмазда поради смртта на Мурад. Руските сили успешно се спротивставиле на нападот. По враќањето од походот на Крим на крајот на 1591 година, тој починал од болест и исто така бил погребан во Ески-Јурт.
Смртта и погребот на Мехмед II Гирај
уредиХанот Мехмед III Гирај успешно се спротивставил на волјата на султанот, но бил во непријателски односи со семејството Мансур. Ова довело до вооружен судир со ногајскиот бег Кан-Темир и започнал опсада на ханот во тврдината Кирк-Ер во 1628 година. Опсадата ја прекинале сојузниците на ханот, Запорошките Козаци, кои заедно со Мехмед III и Калга Шахин Гирај, потоа се упатиле кон Кефа за да се спротивстават на следниот обид на султанот да го постави Јанибек Гирај на престолот. Походот завршил неуспешно поради пребегнувањето на голем број бегови на страната на новиот хан. Браќата Мехмед III Гирај и Шахин Гирај побегнале во Запорожје Сич. Следната година, 1629 година, на чело на војската на нивните кримски приврзаници и Козаци, тие двапати се обиделе да упаднат на Крим, но не биле успешни. Во последната од овие две кампањи, Мехмед III Гирај починал од рацете на украинските Козаци ви обид за одделни преговори и предавање на Јанибек Гирај. Починатиот хан бил одведен во Бахчисарај и погребан во Ески-Јурт.
Верски живот
уредиОд времето на хановите до почетокот на 20 век, Азиз и неговите предмети биле користени во обредите на Дервишкиот ред, кои се одржувале ноќе, во четврток. Духовниот живот гравитирал кон азизот на Малик-Аштер и кон џамијата на Мурза Али Тајгански, уништена во 1955 година (1914 година, изградена на местото на постарото теќе на Мехмед IV Гирај) до турбето на Ахмет бег [7].
Вака е опишан ноќниот ритуал во приказната на М. М. Коцјубински „Под минарињата“, 1904 година, дел од кримско-молдавскиот циклус на писателот:
Тажно, напуштено во светото место. Величествените „турбиња“ - мавзолеи - стануваат осамено сиви на полето меѓу трн и острици, тешки, големи, рамнодушни, како светците и хановите што почиваат под нив. Манастирот - „теќето“ - заспал на земја во црна грамада, а над него стои минаре како бел дух. Само штурците и фонтаните се будни, а небото трепка со ѕвездени очи... Дервишите се собраа. Тие кажаа збор-два, тивко, со шепот и молчеа. Водата мрмореше. Високите тополи постојано шушкаа
Архитектура
уредиЕски-Јурт му претходел на Бахчисарај како главен град на Кримскиот Јурт, така што неговата некропола Азиз ги зачувала најстарите погребувања до првата половина на 20 век, можеби дури и од монголскиот период. Тоа би можеле да бидат традиционални гробови во форма на плочи со две стели (т.н. дворога), полузакопани крипти и, на крајот, куполни турбиња. Многу структури имале до десетина последователни погребувања и претставувале семејни крипти [8]. Иако строго кажано, турбињата можеле да се градат насекаде, во раниот период тие главно биле изградени во Салачик, потоа во Ески-Јурт, а во доцниот период (XVII-XVIII век) во некрополата на палатата на ханот и неговата непосредна околина. Азиз го споменува Евлија Челебија како место на погребување на ханот. Турбето на Мехмед II Гирај е едно од последните погребувања на хановите надвор од палатата. Исто така, треба да се забележи дека во времето на нивната смрт, сите ханови закопани во него биле отстранети од власт и се бореле за нејзино враќање со владејачките ханови, штитеници на Османлиите [9].
Објектот по основа е осмоаголник, ѕидовите се дебели речиси два метри, осум заоблени ниши, од кои во едната на северо-источната страна има влез, а над нив ред од осум заоблени прозорци (моментално делумно покриени со ѕидарија). Во првобитната форма имало прозорци покриени со метални решетки со мермерни плочи. Куполата, голема според кримските стандарди, е поставена на зашилени сводови во внатрешноста на зградата. Структурата се карактеризира со беспрекорна пропорционалност, воздржан декор, свеченост и монументалност, може да се претпостави отоманско влијание. Анализата покажува дека проектот му припаѓа на голем мајстор, веројатно еден од учениците на Синан, кој работел на Крим во Гезлев, но сè уште не се пронајдени пишани извори [9] [10] [11].
Музеј
уредиПо депортацијата на Кримските Татари во 1944 година и последователното преселување на жителите од централните региони на земјата на Крим, територијата била предадена на развој и сите негови уникатни погребувања биле уништени, освен пет турбиња и дел од надгробните споменици, кои биле пренесени на територијата во 1924 година и следните години од некрополата. Територијата на светилиштето (дворот на џамијата уништен во 1955 година со преживеаниот мавзолеј на Ахмед-бег) била поделена помеѓу гаражата на автошколата и празно место, а просторот околу другите мавзолеи бил окупиран од нови станбени згради. Турбињата биле користени како магацини за земјоделски производи и бензин, а во мавзолејот на Мехмед II Гирај била поставена работилница за мерење.
Во моментов, турбето е едно од заштитените објекти на Историскиот, културниот и археолошкиот музеј-резерват Бахчисарај. Во 2004 година била извршена реставрација, при што куполата и нејзините корнизи биле покриени со покривен калај (оригиналниот покрив обично бил од олово). Помалите дефекти на ѕидањето биле покриени со малтер за да се избегне уништување на ѕидањето од влага. Објектот се наоѓа на градската улица Будионој и нема посебна ограда. Внатрешниот пристап во моментов е затворен [12].
Наводи
уреди- ↑ „Перечень объектов культурного наследия федерального значения, расположенных на территориях Республики Крым и г. Севастополя. Приложение к распоряжению Правительства Российской Федерации от 17 октября 2015 г. № 2073-р с. 8“ (PDF). Официальный сайт Правительства России. 2015-10-17. Архивирано од изворникот (PDF) на 2022-01-23. Посетено на 2019-07-10. Занемарен непознатиот параметар
|dead-url=(help) - ↑ „Гробниця "Дюрбе великий восьмигранник" XVI сторіччя м. Бахчисарай, вул. Нахімова/ вул. Будьонного № реестр. 296. Про Перелік пам'яток культурної спадщини, що не підлягають приватизації 574-VI, чинний, поточна редакція — Редакція від 08.08.2012“. zakon.rada.gov.ua. 2012. Архивирано од изворникот на 2017-04-22. Посетено на 2019-07-10. Занемарен непознатиот параметар
|dead-url=(help) - ↑ „Бахчисарайский историко-культурный и археологический музей-заповедник“. Бахчисарайский историко-культурный и археологический музей-заповедник. Официальный сайт. 2019. Архивирано од изворникот на 2016-03-06. Посетено на 2019-07-10. Занемарен непознатиот параметар
|dead-url=(help) - ↑ 4,0 4,1 4,2 Гайворонский 2007.
- ↑ „Последующие ханские захоронения в Бахчисарайском дворце“. mezhvodnoe.info. 2015. Архивирано од изворникот на 2012-06-11. Посетено на 2019-07-10. Занемарен непознатиот параметар
|dead-url=(help) - ↑ Виноградов 2010.
- ↑ „Азиз Малик-Аштера в Эски-Юрте“. Avdet. 2015-03-16. Архивирано од изворникот на 2019-07-10. Посетено на 2019-07-10. Занемарен непознатиот параметар
|dead-url=(help) - ↑ Башкиров, Боданинский 1925.
- ↑ 9,0 9,1 Гайворонский О. (2004). „Святилище Азиз. Дюрбе Трёх ханов (Дюрбе Мехмеда II Герая)“. Еski-Yurt. Архивирано од изворникот на 2008-12-05. Посетено на 2019-04-24. Занемарен непознатиот параметар
|dead-url=(help) - ↑ Жариков 1983.
- ↑ Байцар 2017.
- ↑ Хайрединова 2011.