Краков

Краков (полски: Kraków, Кракув) — град во јужна Полска, над Висла. По Варшава и Лоѓ трет по големина во Полска според бројот на жители; по Варшава втор по големина според територија; Краков е еден од најстарите градови во Полска, со над илјадагодишна историја, со големо културно и архитектонско значење. Во минатото Краков беше административен центар на Полска и седиште на полските владетели. Краков е главен град на Малополското Војводство и историската Малополска.

КраковKraków
Централниот плоштад во Краков Централниот плоштад во Краков
Официјално знаме на Краков Знаме Грб
Mестоположба
Mестоположбата на Краков Краков (црвената точка) на картата на Полска
Координати	50°04′″N, 19°57′″E
Општи податоци
Име - изворно	Краков   Kraków
Прво доселување	о. 9 век
Основан	5 јуни, 1257
Поштенски број	30-001 до 31-999
Повикувачки број	(+48) 12
Автомобилска ознака	KR
Портал	krakow.pl
Управа
Земја	Полска
Војводство	Малополско
Округ	Краковски
Општина	Краков
Градоначалник	Јацек Мајхровски
Географија
Површина	326,8 km²
Надморска височина	188–383 m
Население
Население	769 498 жители година:
Густина	2354 ж./km² (2018)

Главниот полштад во Краков.

Градот се наоѓа на спојот на неколку географски територии: Брама Краковска, Сандомиерска котлина, Ошвенчимска котлина и Погуже Западнобескиѕке. Издолжена оска на градот е долината на Висла. Речната мрежа ја сочинуваат Висла, нејзината десна притока Вилга и левите притоки: Рудава, Бјалуха, Длубина, Санка и други.

Денес Краков е општински град и седиште на властите на Малополското Војводство. Во Kраков се наоѓаат седиштата на институциите како: „Полска Академија на Уметностите“, „Стариот народен театар“, „Народен Музеј“, „Јагелонска библиотека“ и др. Градот има многу важна административна, културна, образовна, топанствена и туристичка функција. Тој е клучна патна и железничка крстосница. Во близина на Краков се наоѓа втор по големина аеродром (Балице) во Полска со меѓународно значење до кој од градот може да се стигне со помош на железница.

Вавел, краковскиот замок, во минатото седиште на полските кралеви

Етимологија

Според легенда, запишана кон крајот на XII век од Кадлубек, името на Краков доаѓа од името на принцот Крак.

Името на градот во други јазици: Cracovia(лат.,шпански,италијански), Krakow (англиски, иако во минатото почесто се употребуваше Cracow), Krakau (германски), Cracovie(француски), Krakkó (унгарски), Краків украински), Krakov (קרקוב еврејски), Kurakufu (јапонски), Kèlākěfū (克拉科夫 кинески), Krakov (чешки и турски).

Историја

Краков е еден од најстарите градови во Полска, со многу вредни архитектонски обележја. Има многу институции и културни установи кои имаат непроценливи дела. Во минатото, градот припаѓал на Ханзата која ги поврзувала најважните трговски центри во Европа. До 1795 година, Краков формално бил главен град на Полска, а до 1611 година и седиште на владетелите на полската држава. Во периодот 1596–1795, односно до Третата поделба на Полска, како главен град на Република Полска ја делел функцијата на главен град со Варшава, кој подоцна станала резиденција на кралот. Тоа бил кралскиот град на круната на Кралството Полска . Градот имал право активно да учествува во чинот на изборот на кралот.

Среден век

Првото документирано споменување на Краков е во извештајот на трговецот од Кордоба Ибрахим ибн Јакуб од 965 година, во кој тој споменува богата утврдена населба опкружена со шуми, која се наоѓа на раскрсницата на трговските патишта.

Најстарата населба било упориштето на одбранбениот Вавел и бил едно од седиштата во племенската држава Висла. Во X век (најверојатно помеѓу 960 и околу 986 година), Краков станал зависен од Чешка, управувана од првите владетели на династијата Премислид. Околу 990 година, упориштето паднало во границите на државата на Пијасти, станувајќи со текот на времето едно од главните седишта на кралството (латински sedes regni principalis). Обидите за прецизно одредување на времето на припојување кон државата на Пијасти се помеѓу 987 и 989 година. Првото веродостојно писмено спомнување на Краков доаѓа од документот Dagome iudex од околу 992 година.

Најмалку 1000 години во Краков се наоѓа седиштето на епископијата, а за време на владеењето на Казимир Обновител, Краков станал главно кнежевско седиште.

За време на периодот на феудалното распаѓање, Краков бил седиште на војводството, но со текот на времето војводите од Краков го изгубиле вистинскиот суверенитет над другите владетели на Пијаста. Во 1241 година, градот бил уништен за време на монголската инвазија.

Во 1320 година, Владислав Локиетек бил крунисан во катедралата на Вавел, симболично завршувајќи го периодот на поделба на области. Оттогаш па натаму, до 1734 година, Краков бил местото на крунисувањето на полските кралеви.

Историја во периодот XVI–XIX век

Краков по преместувањето на кралскиот двор

По Полско-литванската унија и формирањето на Полско-литванската Државна Заедница, Краков се нашол на маргините на голема држава. Седници на парламенотот и избори за нови монарси се одржале во близина на Варшава, сместена приближно на половина пат помеѓу главните градови Полското Кралство и Литванското Кралство.

Во 1596 година, започнал процесот на пренесување на кралскиот двор на Сигизмунд III Васа од Краков во Варшава, а бил завршен околу 1611 година. Варшава ја добил титулата град на резиденција на Неговото Височество, но до последната поделба на Полска, Краков остана формално главен град на Полското Кралство.

Со падот на Полско-литванската Државна Заедница започнал падот на Краков. Воените дејствија сериозно ја нарушиле положбата на градот и го попречиле неговиот развој. За прв пат, Краков бил уништен од странски трупи во 1655 година, за време на „Шведскиот потоп“ (предградијата, сепак, многу претрпеле уште во 1587 година, кога надвојводата Максимилијан III Хабсбург се обидел да го заземе градот). Во периодот 1656–1657 година имало уште една опсада на градот, овој пат одбранета од Швеѓаните.

Австроунгарија и Галиција

Во XVIII век, Краков бил освоен од пруските, шведските, австриските и руските војски. На 24 Март 1794 година, на плоштадот во Краков, адеуш Кошчиушко, шефот на нацијата положил заклетва, со што го започнал востанието.

По Третата поделба на Полска, Австријците го окупирале Краков. Александар Рожњецки - командант на коњаница, учесник во австро-полската војна, тргнувајќи од Расин, стигнал во Краков на 14 јули 1809 година и го поразил последниот отпор на Австријците.

На 14 Октомври 1809 година, според Договорот од Шенбрун, Краков и Подгорце биле приклучени кон Војводството Варшава.

Во периодот 1815–1846 година, тој бил главен град на мала, формално независна држава - Република Краков.

По Краковското востание, организирано против австриската доминација, но всушност и против трите партиционери одеднаш (т.н. „држави на благосостојба“ на Република Краков), градот бил припоен кон Австрија во 1846 година сè до 1918 година. Името на Република Краков, било заменето со ново: Големото Војводство Краков. Оттогаш, австрискиот император ја користел титулата Големиот Војвода од Краков.

Во 1850 година, голем пожар уништил околу 10% од површината на градот.

XX век

Почетокот на XX век и меѓувоениот период

На почетокот на новиот век, во Краков се случијле големи промени во техничката инфраструктура на градот. На 14 Февруари 1901 година - за време на претседателството на Јозеф Фридлајн - биле пуштен градски водовод именуван по Франц Јосиф. Резервоарот за вода бил изграден во подножјето на Брдото Кошчиушко, 49 метри над висината на плоштадот. Водата се цлеавала во градот во цевка со пречник од 70 сантиметри и ја полнело водоводната мрежа долга 66 километри. Првично жителите на Краков, во тој период околу 80 илјади, просечно дневно имале по еден литар вода од чешма по лице.

Во периодот 1910–1915 година, бил објавен и делумно воведен регулаторен план за Голем Краков, воведувајќи ги административните граници на Краков вклучувајќи градови, населби и села во негова близина.

Во 1915 година, Подгорзе се поврзал со Краков, град основан во 1784 година на спротивниот брег на реката Висла.

На 28 Октомври 1918 година, во Краков бил формирана полската комисија за ликвидација, предводена од Винсенти Витос, која ја презела целосната власт во градот. Како резултат на масовната акција на разоружување на австриските војници, Краков стана првиот (до Тарнов) град ослободен од окупација по поделбата на Република Полска.

Хилеровската нацистичка окупација

Германските трупи го зазеле градот 6 дена по избувнувањето на Втората светска војна. 150 авиони на Луфтвафе учествувале во рацијата на аеродромот Раковице-Чижини во Краков [76]. Првиот полски воздухоплов кој со авион се борел против нацистичка Германија бил пилотот на ескадрилата во Краков, капетанот. пилот Миечислав Медвецки. Загинал во битката.

За време на нацистичката окупација (1939–1945), Краков функционирал како главен град на Генералното губернаторство. Во Март 1941 година, германскиот окупатор во гетото во Краков, затворил приближно 60.000 Евреи или луѓе кои биле сметани за Евреи според расистичките закони од Нирнберг (25% од сите жители на Краков). Затворениците од гето биле убиени за време на акцијата на ликвидација (13-14 Март 1943 година) и во концентрационите логори во Плашов, Белжец и Аушвиц. Како резултат на оваа операција на истребување по Втората светска војна, само околу 1.000 Краковски Евреи преживеале.

Краков требал да стане германски град не само по името и етничкиот состав на населението, туку и по надворешниот изглед. За таа цел, окупаторот планирал да го уништи полското културно наследство и да ја нафрли својата историја и традиција.

Повоена историја

На 18 јануари 1945 година, трупите на 1-виот украински фронт под команда на маршалот Иван Кониев го зазеле градот. Краков, како еден од ретките полски градови, не претрпел големи загуби за време на војната. Во 1946 година бил трет најнаселен град во Полска по Лоѓ и Варшава. Во 1947 година, судењето на германските криминалци од КЛ Аушвиц било одржано во Краков пред Врховниот Национален Суд.

Од 1 Јануари 1957 година до 31 Мај 1975 година, градот Краков бил посебна, независна административна единица, војводство. Во 1957 година, градот бил награден со Орден на Polonia Restituta, а во 1966 година со Орден на градители на Народна Полска.

Демографија

Политика и администрација

Општинската самоуправа на Краков датира од потеклото на градот во 1257 година, иако првите официјални спомнувања на градскиот совет доаѓаат од 1264 година. Според современиот систем на земјата, Краков е град со статус на округ. Органот на локалната самоуправа е Градскиот совет на Краков, кој исто така врши контролни функции, е составен од избрани советници и дејствува врз основа на одредбите за општинска самоуправа. Жителите избираат 43 советници во Градскиот совет со мандат од четири години. Со работата на Советот раководи претседавач избран од редот на неговите членови. Градоначалникот на Краков е во палатата Виелополски на плоштадот Сите Светци. Градското собрание на Краков, т.е. судијата во Краков, ги извршува законските должности на Градскиот совет на Краков, односно таканаречените сопствени задачи и задачи нарачани од владата. Советот директно му одговара на градоначалникот на Краков.

Градските власти од 2018 година

Претседател: Јацек Мајчровски

Потпретседатели: Анджеј Кулиг, Јержи Музик, Богуслав Кошмидер и Ана Корфел-Јасинска

Градскиот совет на Краков

Претседавач: Доминик Јашковец

Потпретседатели: Михал Друницки, Рафал Комаревич, Славомир Пјетрзик

Административна поделба

Во XIV век имало 22 улици во Краков, во 1866 година во градот и во предградијата - 113, во 1880 година - 135, во 1909 година - 161, а во 1926 година - 457 улици.

Од 27 Март 1991 година, Краков е поделен на 18 области на локалната самоуправа означени со римски бројки.

Во 2002 година, Градскиот совет на Краков решил официјално да додели имиња на областите во Краков, веднаш до броевите (на пр. Dzielnica I Stare Miasto). Досега овие имиња најчесто се користеа.

Вообичаено се користи историската поделба на градот од 1975-1990 година на 4 области: Шродмиешие, Подгорзе, Кроводрза и Нова Хута.

Во Краков, имињата на окрузите најчесто потекнуваат од имињата на градовите, селата, фармите, населбите итн., кои порано биле посебни населени единици, а низ вековите биле вклучени во административните граници на градот. Во локална смисла, Краков и соседните градови ја формираат агломерацијата Краков. Во регионална смисла, се нарекува Краковска Метрополитенска Област (KMО).

Збратимени градови

Градот спроведува меѓународна соработка со бројни збратимени градови

Збратимени градови: Францја Бордо, Братислава – Словачка, Будимпешт – Унгарија, Куско – Перу, Единбург – Велика Британија, Фез – Мароко, Фиренца - Италија, Франкфурт - Германија, Гетеборг – Шведска, Инсбрук – Австрија, Рио де Жанеиро – Бразил, Липск – Германија, Лавов – Украина, Орлеан – Франција, Печ – Унгарија, Рочестер – САД, Рим - Италија, Сан Франциско – САД, Санкт Петербург – Русја, Севиља – Шпанија, Солура – ​​Швајцарија, Тбилиси – Грузија, Вилно – Литванија, Загреб - ХрватскаМакедонскиот јазик на Јагелонскиот универзитет

Првата катердра по македонски јазик надвор од границите на поранешна Југославија е отворена на Јагелонскиот универзитет во Краков.

Транспорт

Врз основа на анонимни податоци за патувања од TomTom уредите за навигација собрани од 2006 година, производителот пресметал дека во 2010 година, помеѓу 59 европски градови, Краков е на 30-то место во однос на најголемиот удел на главните патишта (21,2%) на кои сообракајот се одвива со помалку од 70% од ограничување на брзината .

Патен транспорт

Краков е транспортен јазол. Низ градот минуваат магистрални и европски патишта: магистрален пат бр.4, магистрален пат бр.7, магистрален пат бр.44, магистрален пат бр.52, магистрален пат бр.75, магистрален пат бр.79, магистрален пат бр.94, а во релацијата исток-запад и југ автопатот А4 минува заобиколувајќи го градот. Низ градот минуваат и експресниот пат S7 (Јазол Иголомска) и војводскиот пат бр.776, војводскиот пат бр.780 и војводскиот пат бр.794.

Во градот има 14 мостови над Висла, кои ги поврзуваат јужните и северните области (11 патни и 3 железнички), и пешачки и велосипедски мост.

Железница

Краков е една од најголемите железнички јазли во Полска. Има врски со повеќето градови во земјата, вклучувајќи брзи врски со возови Pendolino со Варшава и Гдањск (PKP InterCity), дополнително меѓународни врски со Виена, Прага, Будимпешта и Лавов. Врската со Прага ја реализира компанијата Лео Експрес - со автобус на делницата Краков - Катовице - Бохумин, а потоа со воз до Прага.

Железничката станица Краков Главна се наоѓа во самиот центар на градот - на ул. Лубиц сесевероисточно од плоштадот. Заедно со Автобуската станица Мала Полска на ул. Босачка и комплексот за јавен транспорт (автобуси, подземен брз трамвај) и врската со аеродромот Балице (повторно отворен во втората половина на 2015 година по модернизацијата), формира комплекс наречен Транспортен Центар на Краков.

Градски превоз

Првата линија на трамвај поставен на шина беше основана во Краков во 1882 година, заменувајќи ја омнибус линијата што работеше најмалку десетина години. Во 1927 година била пуштена првата автобуска линија. Во моментов, градските автобуси се претежно во сопственост на Јавното Сообраќајно Претпријатие во Краков. Возилата на компанијата Мобилис сообраќаат на дванаесет линии. Во Краков има 27 фиксни трамвајски линии.

Сепак поголем дел прокрива автобуската мрежа со 63 дневни градски линии, 63 приградски линии, 15 ноќни линии (вклучувајќи 4 линии за агломерација), 7 забрзани линии (вклучувајќи 2 линии за агломерација) и 9 дополнителни линии (помошни линии).

Во 2008 година бил отворен тунелот за брз трамвај во Краков. Тоа е првиот тунел во Полска во кој може да се движи трамвај.

Во 2009 година, во Краков, на Висла, бил пуштен воден трамвај.

Авионски транспорт

Аеродром Краков-Балице

Аеродромот во Краков Јован Павле II (името променето на 4 септември 2007 година) е вториот најпрометниот аеродром во Полска - во 2019 година 8,41 милиони патници. Аеродромот се наоѓа во Балице на 11 километри западно од центарот на градот. Се користи исто и како воена воздухопловна база.

Аеродромот во Краков нуди врски со 100 аеродроми во светот. Има два терминали: меѓународен и домашен Т4 и терминалот „ВИП“ (поранешен „Т2“).

Аеродром Краков-Побиедник Велики

На административната граница на градот Краков во Побиедник Велики има спортски аеродром со тревна површина за слетување. Управуван од Краковскиот аеро клуб. Во рамките на аеро клубот постојат неколку секции авионска, едриличарска, падобранска и летање со балон.

Образование

Во Краков има бројни образовни институции: детски градинки, основни училишта, општи средни училишта, комплекси на стручни училишта (вклучувајќи технички средни училишта, специјализирани средни училишта и стручни училишта), универзитети, институти, музички училишта и други образовни институции (спортски училишта, културни центри, школи за јазични курсеви итн.).

Институции на национално ниво

Национален научен центар

Полската академија на вештини (вклучувајќи ја и Научната библиотека на Полската академија на науките и Полската академија на науките)

Филијала на Полската академија на науките во Краков (вклучувајќи го и Архивот на науки на Полската академија на науките и PAU).

Главни истражувачки и наставни единици

Постојат бројни универзитети во Краков, вклучувајќи 10 државни универзитети и два верски универзитети (недржавни универзитети со привилегии на државни универзитети).

Општи универзитети:

Јагелонски Универзитет

Стручни универзитети:

Економски универзитет

Педагошкиот универзитет во Национална Комисија за Образование

Земјоделски универзитет Хуго Колтај

Македонскиот јазик на Јагелонскиот универзитет

Првата катердра по македонски јазик надвор од границите на поранешна Југославија е отворена на Јагелонскиот универзитет во Краков.

Туризам

Во 2000 година, Краков бил првиот град во Полска и Централно-источна Европа (заедно со Прага) кој стана европска престолнина на културата. Во втората деценија на 21 век, му била доделена и титулата Европски град на спортовите 2014 и град на литературата на УНЕСКО. Во 2006 година, Краков ибл на листата на 5-те најпопуларни градови во Европа, а во 2007 година бил прогласен за „најмодерен град во светот“ според американската интернет агенција Орбиц, која ги поставува трендовите во светскиот туризам. Во 2019 година Краков го посетиле над 14 милиони туристи, што е зголемување за 550 илјади. во однос на претходната година. Гостите во градот потрошиле речиси 7,5 милијарди PLN (злоти), што е над милијарда повеќе отколку во 2018 година.

Верскиот туризам и туризмот по стапките на еврејската култура имаат важна улога во последната деценија

Во 2018 година, Краков бил вклучен од туристичкиот портал TripAdvisor на листата на десет „најголеми градови во светот“.

Главни туристички атракции

• Кралскиот замок Вавел
• Катедралата Вавел
• Стариот град - од 1978 година впишан на списокот на светско наследство на УНЕСКО
• Главен плоштад
• Сукненица - дом на текстилните трговци
• Катедралата Света Марија
• Collegium Maius на Јагелонскиот универзитет
• Гробиштата Раковицки
• Казимиеж - од 1978 година впишан на списокот на светско наследство на УНЕСКО
• Гробиштата Ремух
• Могила Кошчиушко

Култура

Краков е културен и туристички центар на Европа. Историскиот Стар град и еврејското маало Казимиеж во 1978 година биле впишани на првата листа на светско наследство на УНЕСКО. Во 2000 година, Краков ја доби титулата Европска престолнина на културата. Во 2008 година, го посетиле речиси 7,5 милиони туристи, вклучително и над 2 милиони странци [потребна е забелешка]. Културните институции од национално значење имаат свои седишта во Краков. Традициите во Краков (вклучувајќи ја парадата во Лајконик и Шопките - сцехографија на раѓање на Исус) се вклучени на Националната листа на нематеријално културно наследство, а во 2018 година Шопките од Краков биле внесени како прв полски феномен на списокот на нематеријално културно наследство на УНЕСКО.

Спорт

Во 1869 година, физичкото образование во училиштата било воведено во Галиција (а со тоа и во Краков). Во 1885 година било основано гимнастичкото друштво „Сокол“ во Краков, а во 1892 година неговото одделение за веслање. Во 1889 година, проф. Д-р Хенрик Џордан го основал Паркот на игри и забави во Краков, каде младите можеле слободно да се запознаваат и спортуваат. Важен момент во историјата на спортот била 1906 година, кога биле основани најстарите фудбалски клубови во Полска: Краковија и Висла. Во исто време, бил формиран спортскиот клуб Јувенија - првично исто така фудбалски клуб, сега познат главно од рагби-секцијата. Во 1919 година бил основан Воениот спортски клуб „Вавел Краков“. Токму во Краков, за време на поделбите, бил формиран полскиот фудбалски сојуз за Галиција (1911). Историјата на полската атлетика започнува во Краков со основањето во 1867 година на Гимнастичкото друштво „Сокол“. Во средината на 1919 година, во овој град започна создавањето на структурите на Полската Атлетска Асоцијација и бил формиран организацискиот комитет на Полската скијачка Федерација (неговото сегашно седиште е во Краков).

Во Краков, во 1919 година, бил основан Полскиот Олимписки Комитет. Од 1920-тите до 1950-тите, во градот имало ски скокалници.

Краков исто така бил еден од градовите домаќини на Светското првенство во одбојка за мажи 2014 и на Европското првенство во ракомет за мажи 2016. За време на Европското првенство во фудбал до 21 година 2017 година, Краков беше домаќин на првото полуфинале и финалето на турнирот. Во 2017 година, финалето на Европското првенство во одбојка за мажи се одржа во Краков. Во декември 2017 година, Краков беше домаќин на Светското клупско првенство во одбојка.

Краков е избран за град домаќин на Европските игри кои ќе се одржат во 2023 година.

Краков како мотив во уметноста

• „Кралска гробница“ — кус расказ на австрискиот писател Томас Берхнард од 1978 година.

Надворешни врски

• Kraków