Домари (јазик)
Домари е загрозен индоаријски јазик, кој го зборуваат луѓето наречени Дом, расфрлани низ Блискиот Исток и Северна Африка. Се известувало дека јазикот се зборувал дури на север до Азербејџан и на југ до централен Судан, во Турција, Иран, Ирак, Палестина, Израел, Јордан, Египет, Судан, Либија, Тунис, Алжир, Мароко, Сирија и Либан. Врз основа на систематичноста на звучните промени, со соодветен степен на сигурност било познато дека имињата Домари и Роми потекнуваат од индоарискиот збор ḍom.[1] Самиот јазик всушност произлегувал од индоариевски јазик. Арапите ги нарекувале навари бидејќи биле номадски народ кој првично емигрирал на Блискиот Исток од индискиот потконтинент.[2]
Домари бил познат и како „ромски јазик од Блискиот Исток“, „Цигене“, „Лути“ или „Мехтар“. Не постоела стандардна писмена форма. Во арапскиот свет, повремено се пишувало со арапско писмо и имало многу арапски и персиски заемки.[3] Описната работа биланаправена од Јарон Матрас, кој објавил сеопфатна граматика на јазикот заедно со историска и дијалектолошка евалуација на секундарните извори (Matras 2012).
Домарскиот јазик бил загрозен јазик, бидејќи постоел притисок, според Јарон Матрас, да се оддалечат од него помладите генерации. Во одредени области, како Ерусалим, само околу 20% од овие т.н. Домови, познати како „Цигани од Блискиот Исток“, го зборувале јазикот Домари во секојдневните интеракции. Јазикот главно го зборувале постарите лица во заедницата во Ерусалим. Помладата генерација била под поголемо влијание на арапскиот јазик, затоа повеќето знаеле само основни зборови и фрази. Заедницата Домс во Ерусалим била основана од номадскиот народ кој решил да се насели во Стариот град од 1940 година додека не дошло под израелска управа во 1967 година (Матрас 1999).
Дијалекти
уредиНајпознатата варијанта на јазикот Домари бил палестинскиот Домари, познат и како „сириски цигански“, дијалект на заедницата Дом во Ерусалим, кој бил опишан од РАС Макалистер во 1910-тите. Палестинскиот Домари бил загрозен јазик, со помалку од 200 говорници, а мнозинството од 1200 членови на заедницата Домари во Ерусалим биле родени на палестински арапски јазик.
Други дијалекти вклучуваат:
- Навари во Сирија, Јордан, Либан, Израел, Палестина и Египет .
- Курбати во Сирија
- Хелеби во Египет, Либија, Тунис, Алжир и Мароко
- Халаб/Гаџар во Судан[4]
- Карачи ( Гарачи ) во северна Турција, северен Иран и Кавказ
- Мараши во Турција
- Бараке во Сирија
Некои дијалекти можеле да бидат многу дивергентни и меѓусебно неразбирливи. Објавените извори честопати ги спојувале дијалектите на Домари и различните неповрзани речници во групата на различните перипатитски популации на Блискиот Исток. Така, претходно се сметало дека Горбати и Љули зборуваат на дијалект на Домари. Исто така, нема очигледна врска помеѓу Домари и вокабуларот што го користат Хелеби од Египет (види дискусија во Матрас 2012, поглавје 1).
Малиот јазик Себ Селиер во Иран е карактеристичен по јадрото на својот вокабулар.
Статус
уредиОколу 1940 година, Дом почнле да ја напуштаат својата номадска култура и почнаале да се населуваат и да работаат во локалната економија. Ова довело до следниот феномен; асимилацијата на децата од Дом во основното училиште, што ја означила првата генерација која пораснала во академска средина покрај арапските деца. Следствено, оваа генерација од 1940 година не го зборувала течно јазикот Домари. Арапскиот јазик го заменил нивниот мајчин Домари и станал јазик на комуникација меѓу генерациите. Во Ерусалим, се проценува дека имало околу 600-900 членови на населението Дом во Ерусалим. Помалку од 10% можеле делотворно да комуницираат во Ерусалим Домари.[5]
Споредба со ромски
уредиНекогаш се мислело дека Домари е „сестрински јазик“ на ромскиот, двата јазика се разделиле по заминувањето од индискиот потконтинент, но поновите истражувања покажале дека разликите меѓу нив биле доволно значајни за да ги третираат како два посебни јазици во Централниот ( хиндустански ) група јазици. Дом и Ром најверојатно се потомци на 2 различни миграциски бранови надвор од Индија, разделени со неколку векови.[6][7]
Остануваат сличностите меѓу двата јазика, настрана од нивното заедничко индиско потекло од централната зона, што укажува на период на заедничка историја како патувачки популации на Блискиот Исток. Тие вклучиле: заеднички архаизми, кои биле изгубени во централно-индоаријските јазици во текот на милениумите од емиграцијата Дом/Ром, серија иновации што ги поврзале со групата на северозападната зона, што укажува на нивниот пат на миграција надвор од Индија и голем број на радикални синтаксички промени, поради суперстратното влијание на блискоисточните јазици, вклучувајќи ги персискиот, арапскиот и византискиот грчки јазик .
Правопис
уредиБидејќи домарскиот јазик бил малцински блискоисточен јазик за одредена заедница на говорители, тој немал стандарден правопис долги години; затоа, многу писатели користеле различни системи на правопис (слично на она што се случи со Ладино). Повеќето жители од Блискиот Исток користеле арапско писмо, додека научниците се задоволувале со изменета панвлашка латинска азбука.
Изменет панвлашки правопис
уредиВо 2012 година, Јарон Матрас користел таков систем во неговите неодамнешни публикации на оваа тема, каде што панвлашкиот правопис послужил како основа, со неколку модификации:
- Ромски j се смени во y
- Ромската употреба е ограничена на акцентираната форма ч за /tʃ/, аналогот /dʒ/ се означува со dž
- Двојни самогласки букви за долги самогласки ( aa ee ii oo uu )
- Дифтонгите означени со самогласни парови ( ai au ei eu oi и така натаму. . . )
- Дополнителни букви што се користат за зборови и имиња од семитско потекло ( ḍ ḥ ṣ ṭ ẓ ġ q ' ' и така натаму. . . )
Пандомариска азбука
уредиНеодамна некои научници вовеле нова пан-азбука со латински вкус, со семитски вкус, со цел да се кодифицира пишаниот јазик Домари.
Пандомарската азбука, која била измислена во 2015 година, била како поедноставување со семитски вкус на претходната нотација на Матра:
- Y се користи за /j/, а w за /w/ - како на англиски
- X се користи за звукот /x/ - добро познатиот guttural {kh} на грчкиот, рускиот и блискоисточните јазици
- Q е кратенка за /q/, увуларниот распрскувачки звук што се слуша во семитските јазици
- Циркумфлексите се користат за означување на долгите самогласки <â ê î ô û> и одредени фрикативни/африкатни согласки <ĉ ĝ ĵ ŝ ẑ> (={ch gh j sh zh})
- Под-точките под буквите претставуваат фарингеални (-изведени) согласки <ḍ ḥ ṣ ṭ ẓ> (IPA /d̪ˤ ħ sˤ t̪ˤ zˤ/)
- Другите букви вклучуваат þ (трн) и ð (edh) за интерденталните фрикативи /θ ð/, знаците <ʾ> ( ʾalef/hamzaʾ —IPA /ʔ/) и <ʿ> ( ʿayn —IPA /ʕ/), и буквата <ə> за гласот на самогласката shəwaʾ .
- Дифтонгите сега се означуваат со самогласки + приближни диграфи <ay aw ey ew oy . . . >.
Пандомарската азбука е прикажана во оваа табела:
| Letter | Alternate§ | IPA | Letter Name | In IPA | Example |
|---|---|---|---|---|---|
| ʾ | ’ | /ʔ/ | ʾalefu | /ʔɑ·lɛ·fʊ/ | ʾalefu-bêþah alphabet |
| A a | /ɑ/ | a | /ɑ/ | arat night | |
| Â â | Ā ā | /aː/ | â | /aː/ | âxir last, final |
| B b | /b/ | be | /bɛ/ | bâsbort passport | |
| C c | * | * | ce | * | Coke (Qôk) |
| Ĉ ĉ | CH ch | /tʃ/ | ĉe | /tʃɛ/ | ĉôna boy |
| D d | /d̪/ | de | /d̪ɛ/ | dînar dinar | |
| Ḍ ḍ | /d̪ˤ/ | ḍe | /d̪ˤɛ/ | ḍanḍ tooth; ḍêf guest | |
| Ð ð | DH dh | /ð/ | ðe | /ðɛ/ | ðawḥâʾ dhow (small dinghy boat) |
| E e | /ɛ/ | 'e | /ɛ/ | eras this | |
| Ê ê | Ē ē | /eː/ | ê | /eː/ | ĵêb pocket |
| F f | /f/~/ɸ/1 | fe | /fɛ/ | finĵân cup | |
| G g | /ɡ/ | ge | /ɡɛ/ | gêsu wheat | |
| Ĝ ĝ | GH gh | /ɣ/~/ʁ/2 | ĝe | /ɣɛ/ | ĝassâle washing machine, washer |
| H h | /h/ | he | /hɛ/ | Hnûd Indus (river) | |
| Ḥ ḥ | /ħ/ | ḥe | /ħɛ/ | ḥaqq right | |
| I i | /ɪ/ | i | /ɪ/ | Isrâʾîl Israel | |
| Î î | Ī ī | /iː/ | î | /iː/ | nhîr blood |
| J j | * | * | je | * | Jeep (Ĵîp) |
| Ĵ ĵ | J j | /dʒ/ | ĵe | /dʒɛ/ | ĵâr neighbor |
| K k | /k/ | ke | /k/ | kâz gas(oline), petrol | |
| L l | /l̪/ | le | /l̪ɛ/ | Libnân Lebanon | |
| M m | /m/ | me | /mɛ/ | mâsûra tube | |
| N n | /n̪/~/ŋ/~/ɲ/3 | ne | /n̪ɛ/ | nohri tomato | |
| ʿ | ‘ | /ʕ/ | ʿayenu | /ʕɑ·jɛ·n̪ʊ/ | ʿIbrânî Hebrew |
| O o | /ɔ/ | o | /ɔ/ | oŝt lip | |
| Ô ô | Ō ō | /oː/ | ô | /oː/ | Dômarî Domari |
| P p | /p/ | pe | /pɛ/ | ple money, cash, moolah, funds | |
| Q q | /q/ | qe | /qɛ/ | qayîŝ food | |
| R r | /r/~/ɾ/4 | re | /rɛ/ | rxîṣ cheap | |
| S s | /s/ | se | /sɛ/ | sûq market(place) | |
| Ṣ ṣ | /sˤ/ | ṣe | /sˤɛ/ | ṣaḥafi journalist, reporter | |
| Ŝ ŝ | SH sh | /ʃ/ | ŝe | /ʃɛ/ | ŝmâriya chicken, poultry |
| T t | /t̪/ | te | /t̪ɛ/ | turĵman translator, interpreter | |
| Ṭ ṭ | /t̪ˤ/ | ṭe | /t̪ˤɛ/ | ṭarmabil (motor)car, motor vehicle, auto(mobile) | |
| Þ þ | TH th | /θ/ | þe | /θɛ/ | Þawrâ Thor (the Norse god) |
| U u | /ʊ/ | u | /ʊ/ | ustâz teacher, instructor, proctor | |
| Û û | Ū ū | /uː/ | û | /uː/ | ûyar town, city, vicinity; Til-Ûyar Jerusalem |
| V v | /v/~/β/5 | ve | /vɛ/ | vîsa visa, affidavit; qravat cravat | |
| W w | /w/ | we | /wɛ/ | waqt time | |
| X x | KH kh | /x/~/χ/6 | xe | /xɛ/ | xarbûŝ tent; xârfân sheep, lambs |
| Y y | /j/ | ye | /jɛ/ | Yasûʿ Jesus | |
| Z z | /z/ | ze | /zɛ/ | zard gold; zarf envelope | |
| Ẓ ẓ | /zˤ/ | ẓe | /zˤɛ/ | ẓâbiṭ officer | |
| Ẑ ẑ | ZH zh | /ʒ/ | ẑe | /ʒɛ/ | ẑbin forehead |
| Ǝ ǝ | Ė ė | /ə/~/ʌ/7 | ŝǝwaʾ | /ʃə·wɑʔ/ | ŝǝwaʾ shǝwaʾ, schwa |
БЕЛЕШКИ
§ За одредени од овие звуци се прикажуваат алтернативи за правопис (т.е.: кога пишувате на ASCII или тастатура на машина за пишување, или кога/каде компјутерите не можат да ги прикажат правилно акцентираните букви од Домари); овие алтернативи се користат и во серијата написи на KURI Научи Домари .
1 Буквата fe може да звучи или како лабиодентален /f/ или билабијален [ɸ] фрикатив, во зависност од контекстот или потеклото на даден збор/име.
3 Буквата ne обично претставува гласно забна носна /n̪/; сепак, се манифестира како велар [ŋ] пред буквите g ĝ kqx, но како палатален [ɲ] пред буквите ĉ ĵ y .
4 .
5 .
6 Буквата xe (се изговара како KHEH ) обично претставува безгласен веларен фрикатив /x/, но обично се звучи како велароларингеален /χ/ еден во голем број заемни зборови/имиња за заем кои потекнуваат од арапски, персиски и урду.
Самогласната буква наречена ŝǝwaʾ (неговото име потекнува од сродната хебрејска самогласка за овој ист звук) ја претставува средно-средната централна неутрална самогласка како што постои во англиските зборови за, земен, молив, лимон и циркус . Иако неговата нормална манифестација е навистина [ə], таа може да варира во насока или повисоко-средно [ʌ] или преден долен-среден [ɜ], во зависност од говорниот дијалект.
- *: Обичните (ненагласени) букви c и j се наоѓаат само во странските зборови за заем и имињата на заемите, како што е прикажано во горната табела.
Распоред на тастатура
уредиРаспоредот на тастатурата Pan-Domari Alphabet ASDF ќе биде достапен за корисниците на MS-Windows, кој се заснова на распоредот на англискиот јазик на Соединетите Американски Држави, иако со C, J и некои интерпункциски знаци се преназначени на <ALTGR>/<SHIFT<> ALTGR>, за да се направи простор за потребните карактери на Domari.
| Клуч | Пан-Домари
ASDF |
Соединети Држави
Англиски |
Белешки |
|---|---|---|---|
| В | Ĉ ĉ | C в | Обичната (ненагласена) форма се јавува само кај одредени заеми. |
| Ј | Ĵ ĵ | Џеј Џеј | Ненагласените В и Ј се појавуваат само во неасимилирани странски заеми. |
| , | ? , | < , | Знакот помалку од се преназначува на нивоата <ALTGR>. |
| ! | > . |
Фонологија
уредиСамогласки
уредиПостојат пет главни самогласки, но овој попис ја покажува варијацијата и количината на кратки самогласки. Повеќето се заменливи со самогласки до него, но сите звуци произведени погоре се идентични со локалниот палестински арапски (Matras 1999).
| Напред | Централно | Назад | |
|---|---|---|---|
| Високо | ɪ iː | ʊ uː | |
| средината | ɛ eː | ə ~ [ʌ] ~ [ɜ] | ɔ oː |
| Ниско | ɑ aː |
Согласки
уредиПовеќето од овие согласки се под влијание на палестинскиот арапски, како што е геминацијата; сепак, согласките како [p], [g], [tʃ] и [h] не се наоѓаат во локалниот дијалект. Меѓу лингвистите се шпекулира дека овие звуци се сметаат за дел од предарапската компонента. Алвеопалаталните африкати како што се [tʃ] и [dʒ] се исто така согласки кои се разликуваат по звук од арапскиот.[8]
| Двоуснена согласка | Усненозабна согласка | Забна согласка | Задновенечна согласка | Преднонепчена | Заднонепчена | Ресична согласка | Голтничка согласка | Гласилна | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| обичен | фар. | ||||||||||
| Избувна согласка | безгласни | стр | t̪ | t̪ˤ | к | q | ʔ | ||||
| изрази | б | d̪ | d̪ˤ | е | [ɢ] | ||||||
| Слеана согласка | безгласни | t͡ʃ | |||||||||
| изрази | d͡ʒ | ||||||||||
| Струјна согласка | безгласни | [ɸ] | ѓ | s̪ | s̪ˤ | ʃ | x | [χ] | ħ | ч | |
| изрази | [β] | v | z̪ | z̪ˤ | ʒ | ɣ | [ʁ] | ʕ | |||
| Носна | м | n̪ | [ŋ] | ||||||||
| Приближна согласка | [ʋ] | l̪ | ј | w | |||||||
| Размавта | ɾ | ||||||||||
Нагласување
уредиНајголемата разлика во изразувањето на јазикот помеѓу арапскиот и домари е местото каде што се става акцентот. Арапскиот има акцент на ниво на фонем, додека Домари е јазик на нагласок на ниво на збор. Јазикот Домари го нагласува акцентот на последниот слог, како и граматичките маркери за родот и бројот. Повеќето именки, покрај сопствените именки, усвоени од арапски звучат различно поради уникатните нагласувања во Домари (Matras 1999). Се смета дека Домари позајмил многу зборови и граматичка структура од арапски; сепак, ова не е сосема точно. Сложените глаголи и повеќето основни предлози не се префрлија во сферата на граматиката на јазикот Домари. Синтаксичката типологија останува независна од арапското влијание. Исто така, важно е да се забележи дека бројките што ги користеле Домовите биле наследени од курдски. Иако Домари беше под влијание на локалниот арапски, јазикот исто така ги почувствува влијанијата на курдскиот и одредени дијалекти на иранскиот јазик во граматиката на јазикот.[9]
Броеви
уредиЕве табела со бројки (1-10, 20 и 100) на хинди, ромски, домари, ломаврен, курдски и персиски јазик за споредба.
| Бројна | хинди | ромски | Домари | Ломаврен | курдски | персиски |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | ек | ех, јех | ек, јика | јак, јек | јак | еден |
| 2 | направи | дуј | ди | Луј | ду | направи |
| 3 | тин | трин | тирин | дарин | види | види |
| 4 | автомобил | ѕвезда | ѕвезда | iŝdör | чвар/чар | чахар/чар |
| 5 | pāñc | панџ | панĵ | пенкало | пенкало | панǰ |
| 6 | чај | шов | ŝaŝ | ŝeŝ | ŝaŝ | ʃeʃ |
| 7 | себ | ифта | хаут, хофт | хафт | хаут | хафт |
| 8 | āt̥h | окто | hayŝt, haytek | има | хашт | хашт |
| 9 | нау | иња | бр | бр | бр | не, не |
| 10 | das | деш | дез | лас | да | дах |
| 20 | бис | биш | тој е | вист | бист | бист |
| 100 | сау | шел | рече | рече | са(г), саб | тажен |
Наводи
уреди- ↑ „ROMANI Project - Manchester“. Romani.humanities.manchester.ac.uk. Архивирано од изворникот на 2022-10-06. Посетено на 20 December 2017.
- ↑ Matras, Yaron (2000). „Two Domari Legends about the origins of the Doms“ (PDF). Romani.humanities.manchester.ac.uk. Архивирано од изворникот (PDF) на 2022-05-25. Посетено на 20 December 2017.
- ↑ The Gypsies of Lebanon: Архивирано на 27 декември 2017 г. A DRC Update, April 2000, by Dr. G. A. Williams
- ↑ „Peripatetics of Iraq, Syria, Lebanon, Jordan, Israel, Egypt, Sudan, and Yemen - Dictionary definition of Peripatetics of Iraq, Syria, Lebanon, Jordan, Israel, Egypt, Sudan, and Yemen - Encyclopedia.com: FREE online dictionary“. Encyclopedia.com. Посетено на 20 December 2017.
- ↑ Matras, Yaron. „Language contact, language endangerment, and the role of the 'salvation linguist'“. Language Documentation and Description. 3.
- ↑ „What is Domari?“, Romani.humanities.manchester.ac.uk, Архивирано од изворникот на 2010-11-20, Посетено на 2008-07-23
- ↑ „ON ROMANI ORIGINS AND IDENTITY“, Radoc.net, Архивирано од изворникот на 2011-07-17, Посетено на 2008-07-23
- ↑ Matras, Yaron (2012-10-01). A Grammar of Domari (англиски). Walter de Gruyter. ISBN 9783110291421.
- ↑ „The Domari Language of Aleppo (Syria)“. Linguistic Discovery. 10 (2).
Дополнително читање
уреди- Херин, Б. (2012). „Домарискиот јазик на Алепо (Сирија)“ Лингвистичко откритие 10 (2), 1-52.
- Херин, Б. (2014). „Северните дијалекти на Домари“, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 164 (2): 407–450.
- Matras, Y. (1999). „Состојбата на денешниот домари во Ерусалим“. Преглед на средоземен јазик 11, 1–58.
- Matras, Y. (2002). Ромски: лингвистички вовед . Кембриџ: Cambridge University Press.
- Matras, Y. (2012). Граматика на Домари . Берлин: De Gruyter Mouton (Маутон граматичка библиотека).
Надворешни врски
уреди- Windfuhr Gernot L. Gypsy ii. Цигански дијалекти во Encyclopædia Iranica, онлајн издание. 2002 година.
- Опис на Домари од Ромскиот проект
- Учење Домари Архивирано на 27 септември 2007 г. - од Истражувачкиот центар Дом
- Повеќе информации и официјална веб-страница на Dom People