Војводство Прусија
Војводство Прусија (германски: Herzogtum Preußen; полски: Księstwo Pruskie; литвански: Prūsijos kunigaikštystė) или Војводска Прусија (германски: Herzogliches Preußen; полски: Prusy Książęce) — војводство во регионот на Прусија основано како резултат на секуларизацијата на Монашката Прусија, територија која останала под контрола на државата на Тевтонскиот ред до протестантската реформација во 1525 година.
Војводство Прусија Herzogtum Preußen
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1525–1701 | |||||||||
 Flag
 Coat of arms
| |||||||||
 Војводство Прусија (жолто) | |||||||||
| Статус | Држава на Свето Римско Царство (1525–1701) | ||||||||
| Главен град | Кенигсберг | ||||||||
| Говорени јазици | Долногермански, Германски, Полски, Литвански | ||||||||
| Уредување | Феудална монархија | ||||||||
| Војвода | |||||||||
• 1525–1568 | Алберт (прв) | ||||||||
• 1688–1701 | Фридрих I (последен) | ||||||||
| Историски период | Ран нов век | ||||||||
• Пруска почит | 10 април 1525 | ||||||||
• Договор од Велау | 1657 | ||||||||
• Крунисување на Крал во Прусија | 1701 | ||||||||
| |||||||||
Заднина
уредиВојводството станало првата протестантска држава кога Алберт, војводата од Прусија официјално го усвоил лутеранизмот во 1525 година. Државата била населена со германско, полско (главно во Масурија) и литванско (главно во Мала Литванија) население.[1]
Во 1525 година, за време на протестантската реформација, во согласност со Договорот од Краков, големиот мајстор на тевтонските витези, Алберт, ја секуларизирал преовладувачката пруска територија на редот (Монашка Прусија), станувајќи Алберт, војвода од Прусија. Бидејќи регионот бил дел од Кралството Полска од Вториот мир од Трн (1466),[2] кралот на Полска Сигизмунд I Стариот, како негов сузерен, ја доделил територијата како наследен феуд на Полска на војводата Алберт со Договорот од Краков, одлука што била запечатена во Краков во април 1525 година. Новиот војвода го воспоставил лутеранството како прва протестантска државна црква. Главниот град остана во Кенигсберг (модерен Калининград).
Војводството го наследиле кнезовите-изборници Хоенцолерн од Бранденбург во 1618 година. Овој личен сојуз се нарекувал Бранденбург-Прусија. Фридрих Вилхелм, „Големиот избирач“ од Бранденбург, постигнал целосен суверенитет над војводството според Договорот од Велау од 1657 година, потврден во Договорот од Олива од 1660 година. Во следните години, биле направени обиди да се врати во полската власт, особено од главниот град Кенигсберг, чии бургери ги отфрлиле договорите и го сметале регионот како дел од Полска.[3] Војводството Прусија било издигнато во кралство во 1701 година.
Историја
уредиЗаднина
уредиКако што протестантизмот се ширел меѓу мирјаните на Тевтонската монашка држава Прусија, почнало да се развива несогласување против римокатоличкото владеење на Тевтонските витези, чиј голем мајстор, Алберт, војводата од Прусија, член на кадетскиот огранок на Домот на Хоенцолерн, немал воени ресурси за да го потврди авторитетот на наредбата.
Откако ја загубил војната против Кралството Полска и со неговиот личен епископ, Георг фон Поленц од Помезанија и Самланд, кој се преобратил во лутеранството во 1523 година[4] и голем број негови команданти кои веќе ги поддржувале протестантските идеи, Алберт почнал да размислува за радикално решение.
Во Витенберг во 1522 година и во Нирнберг во 1524 година, Мартин Лутер го охрабрил да ја претвори територијата на редот во секуларно кнежевство под негово лично владеење, бидејќи Тевтонските витези не би можеле да ја преживеат реформацијата.
Основање
уредиНа 10 април 1525 година Алберт поднел оставка од својата функција, станал протестант и во пруската почит му била доделена титулата „Војвода од Прусија“ од неговиот вујко, полскиот крал Сигизмунд I Стариот. Во договор делумно посредуван од Лутер, Војводска Прусија станала првата протестантска држава, предвидувајќи ги отстапувањата на мирот од Аугсбург од 1555 година.
Кога Алберт се вратил во Кенигсберг, тој јавно го објавил своето преобраќање и пред кворумот од Тевтонските витези го објавил својот нов војводски статус. Витезите кои не ја одобрувале одлуката биле под притисок од поддржувачите на Алберт и од бургерите на Кенигсберг да ја прифатат одлуката, а само Ерик од Брунзвик-Волфенбител, Комтур од Мемел, му се спротивставил на новиот војвода. На 10 декември 1525 година, на нивната седница во Кенигсберг, пруските имоти ја основале Лутеранската црква во Војводска Прусија со одлучување за црковниот ред.[4]
До крајот на владеењето на Алберт, канцелариите на Големиот командант и Маршалот на Редот намерно биле оставени празни, додека редот останал со само 55 витези во Прусија. Некои од витезите се преобратиле во лутеранството за да го задржат својот имот, а потоа се венчале за пруското благородништво, додека други се вратиле во Светото Римско Царство и останале католици. Овие преостанати тевтонски витези, предводени од следниот Голем мајстор, Валтер фон Кронберг, продолжиле неуспешно да ја бараат Прусија, но задржале голем дел од имотите во тевтонските баиливики надвор од Прусија. На 1 март 1526 година, Алберт се оженил со принцезата Доротеја, ќерка на данскиот крал Фредерик I, со што воспоставил политички врски меѓу лутеранизмот и Скандинавија. На Алберт во голема мера му помогнал неговиот постар брат Ѓорѓи, Маркгроф од Бранденбург-Ансбах, кој претходно ја воспоставил протестантската религија во неговите територии во Франконија и Горна Шлезија. Алберт, исто така, се потпрел на поддршката од неговиот вујко Сигизмунд I од католичка Полска, бидејќи Светото Римско Царство и Римокатоличката црква го забраниле поради неговиот протестантизам.
Тевтонскиот ред само површно ја извршил својата мисија да го христијанизира домородното рурално население и подигнало неколку цркви на територијата на државата.[4] Имало малку копнеж за римокатолицизмот. Балтичките стари Пруси и пруските литвански селани продолжиле да практикуваат пагански обичаи во некои области. Епископот Ѓорѓи од Поленц ги забранил широко распространетите облици на паганско обожавање во 1524 година, а забраната ја повторил во 1540 година.[4]
На 18 јануари 1524 година, епископот Ѓорѓи наредил употреба на мајчин јазик при крштевките, што го подобрило прифаќањето на крштевањето од страна на селаните.[4] Постоел мал активен отпор кон новата протестантска религија. Тевтонските витези кои го донеле католицизмот го олесниле преминот кон протестантизам.
Црковниот ред од 1525 година предвидувал посети на парохијаните и пастирите, првпат извршени од епископот Ѓорѓи во 1538 година.[4] Бидејќи Војводска Прусија навидум била лутеранска земја, властите патувале низ војводството обезбедувајќи дека се следат лутеранските учења и наметнувале казни за паганите и дисидентите. Руралното население со староседелско потекло било само темелно христијанизирано почнувајќи од реформацијата во Прусија.[4]
Во Самбија во 1525 година избувнал селански бунт. Комбинацијата на оданочување од страна на благородништвото, расправиите на протестантската реформација и ненадејната секуларизација на преостанатите пруски земји од Тевтонскиот ред ги влошиле селските немири. Релативно добро ситуираните бунтовнички водачи, вклучувајќи мелничар од Кајмен и гостилничар од Шакен, биле поддржани од симпатизерите во Кенигсберг. Бунтовниците барале елиминација на поновите даноци од страна на благородништвото и враќање на стариот данок од две марки по кожа (мерка земја од приближно четириесет хектари).
Тие тврделе дека се бунтуваат против суровото благородништво, а не против војводата Алберт, кој бил отсутен во Светото Римско Царство, велејќи дека ќе му се заколнат на верност лично на него. По враќањето на Алберт од Царството, тој повикал на средба со селаните во полето, по што ги опколил со лојални трупи и ги уапсил без инциденти. Водачите на бунтот потоа биле погубени. Не се случиле повеќе бунтови од големи размери. Војводска Прусија станала позната како земја на протестантизмот и секташтвото.
Во 1544 година, војводата Алберт го основал Универзитетот Албертина во Кенигсберг, кој станал главен образовен објект за лутеранските пастири и теолози од Прусија.[4] Во 1560 година, универзитетот добил кралска привилегија од полскиот крал Сигизмунд II Август. Му биле доделени истите права и автономија што ги уживал Универзитетот во Краков, со што станал еден од водечките универзитети во Полско-литванската Државна Заедница. Употребата на мајчините јазици во црковните служби го натерало војводата Алберт да ги назначи прогонетите протестантски литвански пастири за професори, на пр. Станисловас Раполионис и Абраомас Кулвиетис, правејќи ја Албертина центар на литванскиот јазик и литература.[5]
Додека составот на благородништвото малку се променил во преминот од монашката држава во војводството, контролата на благородништвото над зависното селанство се зголемило. Слободните селани во Прусија, наречени Келмер, биле носители на бесплатни имоти според законот на Кулм. Овие селани поседувале околу една шестина од обработливото земјиште, многу повеќе отколку кај другите народи во феудалната ера.[6]
Административно, малку се променило во преминот од Тевтонските витези кон војводското владеење. Иако формално бил вазал на круната на Полска, Алберт ја задржал самоуправата на Прусија, сопствената војска, ковањето на неговата валута, провинциското собрание (Landtag) и значителна автономија во надворешните работи.
Недостаток на наследници
уредиКога Алберт починал во 1568 година, неговиот син тинејџер (точната возраст била непозната) Алберт Фридрих го наследил војводството. Сигизмунд II бил и братучед на Алберт Фридрих. Кнезот избирач на Бранденбург Јоаким II, преминал во лутеранизам во 1539 година. Јоаким сакал да ги спои своите земји со пруското војводство, па неговите наследници да ги наследат и двете. Јоаким му поднел молба на својот зет, полскиот крал Сигизмунд II, да ја придобие неговата лоза Хоенцолерн со пруското војводство, и конечно успеал, вклучувајќи ги тогашните вообичаени трошоци.
На 19 јули 1569 година, кога во Лублин, Полска, војводата Алберт Фридрих му оддал почит на кралот Сигизмунд II, а за возврат бил поставен како војвода од Прусија, кралот истовремено го прогласил Јоаким II и неговите потомци како сонаследници.
Администрацијата во војводството опаднала бидејќи Алберт Фридрих станувал сè понемоќен, што довело маркгрофот Ѓорѓи Фридрих од Бранденбург-Ансбах да стане регент на Прусија во 1577 година.
Следејќи го прускиот регентски договор на кралот Сигизмунд III (1605) со Јоаким Фридрих од Бранденбург и неговиот Договор од Варшава, 1611 година, со Јован Сигизмунд од Бранденбург, потврдувајќи го бранденбуршкото сонаследување на Прусија, овие двајца регенти ја гарантирале слободната практика на католичката религија во претежно лутеранска Прусија. Врз основа на овие договори, некои лутерански цркви биле повторно осветени како католички места за богослужба (на пр. Црквата Свети Никола, Елблаг во 1612 година).
_by_Martynas_Ma%C5%BEvydas,_published_in_K%C3%B6nigsberg,_1547_(cropped).jpg)
Лична заедница со Бранденбург
уредиВо 1618 година, прускиот Хоенцолерн изумрел по машка линија, и така полскиот феуд на Прусија бил пренесен на постарата линија Хоенцолерн од Бранденбург, владејачките маркгрофи и изборните кнезови на Бранденбург, кои потоа владееле со Бранденбург (феуд на Светото Римско Царство) и Војводска Прусија (полски феуд), во лична заедница. Оваа правна контрадикторност ја оневозможила прекуграничната вистинска унија; сепак, во пракса, Бранденбург и Војводска Прусија се повеќе и повеќе се владееле како едно, и колоквијално се нарекуваат Бранденбург-Прусија.
Во 1618 година избувнала Триесетгодишната војна, а следната година починал Јован Сигизмунд. Неговиот син, Ѓорѓи Вилхелм, бил успешно примен во војводството во 1623 година од кралот на Полска Сигизмунд III Васа, со што бил потврден личниот сојуз Бранденбург-Прусија. Многу од пруските јункери биле против владеењето од Домот на Хоенцолерн од Берлин и апелирале до Сигизмунд III Васа за обесштетување, па дури и за инкорпорирање на Војводска Прусија во полското кралство, но без успех.[7]
Поради Полско-шведската војна, во 1635 година, војводството било управувано од полскиот државник Јержи Осолињски, назначен од полскиот крал Владислав IV Васа.[8]
Фридрих Вилхелм „Големиот кнез избирач“, војвода од Прусија и принц-изборник на Бранденбург, сакал да ја стекне Кралска Прусија за територијално да ги поврзе неговите два феуда. Сепак, за време на Втората северна војна, Шведскиот крал Карл X Густав ја нападнал Војводска Прусија и го диктирал Договорот од Кенигсберг (јануари 1656 година), кој го направил војводството шведски феуд. Во подоцнежниот договор од Мариенбург (јуни 1656), Карл X Густав ветил дека ќе му ги отстапи на Фридрих Вилхелм полските војводства Челмно, Малборк, Померанија и Епископското Кнежевство Вармија, доколку Фридрих Вилхелм ги поддржал напорите на Карл Густав. Предлогот бил донекаде ризичен, бидејќи Фридрих Вилхелм дефинитивно ќе требало да обезбеди воена поддршка, додека наградата можела да се обезбеди само со победа. Кога плимата на војната се свртела против Карл X Густав, тој го склучи Договорот од Лабијау (ноември 1656 година), со што Фридрих Вилхелм I станал целосен суверен во Војводска Прусија и Вармија, која била дел од Полска.
Еманципација
уредиКако одговор на шведско-прускиот сојуз, полскиот крал Јован II Казимир поднел контрапонуда која Фридрих Вилхелм ја прифатил. Тие го потпишале Договорот од Велау на 19 септември 1657 година и Договорот од Бромберг на 6 ноември 1657 година. Во замена за откажувањето на Фридрих Вилхелм од шведско-прускиот сојуз, Јован Казимир го признал целосниот суверенитет на Фридрих Вилхелм над Војводството Прусија. По речиси 200 години полска власт над Тевтонската монашка држава Прусија и нејзиниот наследник Војводска Прусија, територијата преминала под целосна сувереност на Бранденбург. Затоа, Војводството Прусија тогаш станало посоодветна ознака за државата. Целосниот суверенитет бил неопходен предуслов за надградба на Војводска Прусија до суверено Кралство Прусија, во 1701 година.
Сепак, крајот на полската власт наишол на отпор на населението, без разлика на етничката припадност, бидејќи се плашело од бранденбуршкиот апсолутизам и сакало да остане дел од круната на Кралството Полска. Градоначалниците на главниот град Кенигсберг, предводени од Хиеронимус Рот, ги отфрлиле договорите на Велау и Олива и ја сметале Прусија како „неспорно содржана на територијата на полската круна“.[3] Било забележано дека инкорпорирањето во полската круна според договорот од Краков било одобрено од градот Кенигсберг, додека одвојувањето од Полска се случило без согласност на градот.[3] Била побарана помош од полскиот крал Јован II Казимир Васа, се одржувале миси во протестантските цркви за полскиот крал и полското кралство. Во 1662 година, избирачот Фридрих Вилхелм влегол во градот со своите трупи и го принудил градот да му се заколне на верност. Сепак, во следните децении сè уште биле направени обиди за враќање на полската власт. Во 1675 година, дури бил потпишан Полско-францускиот договор од Јаворов, според кој Франција требало да ги поддржи полските напори да ја врати контролата врз регионот, додека Полска требало да се приклучи на тековната француско-бранденбуршка војна на француска страна,[9] сепак договорот не бил спроведен.
Природата на де факто колективното владеење на Бранденбург-Прусија станала поочигледна преку титулите на повисоките чинови на пруската влада, со седиште во главниот град на Бранденбург, Берлин по враќањето на судот од Кенигсберг, каде што барале засолниште од Триесетгодишната војна (1618–1648).
Кралство
уредиЦелосниот суверенитет на Војводството Прусија му дозволило на кнезот избирач Фридрих III од Бранденбург да стане „крал во Прусија“ во 1701 година без да го навреди царот Леополд I. Владата де факто колективно управувана со Бранденбург-Прусија, со седиште во главниот град на Бранденбург, Берлин, главно се појавувала под повисоко рангирани титули на пруската влада.
Проширување и консолидација
уредиПо анексијата на Кралството Прусија на најголемиот дел од провинцијата Кралска Прусија во Првата поделба на Полска во 1772 година, поранешната Војводска Прусија - вклучително и претходно контролираната од Полска, Вармија, во рамките на Кралската Прусија - била реорганизирана во провинција Источна Прусија, додека Померелија и земјата Малборк станале провинција Западна Прусија, со исклучок на двата главни града Гдањск и Торун, припоени кон Западна Прусија дури во 1793 година. Кралството Прусија, тогаш составено од Источна и Западна Прусија, како суверена држава, и Бранденбург, како феуд во рамките на Светото Римско Царство, биле споени де јуре дури по распаѓањето на царството во 1806 година, иако подоцна повторно станале делумно различни за време на постоењето на Германскиот Сојуз (1815-1866).
Наводи
уреди- ↑ Notes and Queries. Oxford University Press. 1850.
- ↑ Górski, Karol (1949). Związek Pruski i poddanie się Prus Polsce: zbiór tekstów źródłowych (полски и латински). Poznań: Instytut Zachodni. стр. 96–97, 214–215.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Janusz Jasiński, Polska a Królewiec, Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 2005, p. 126 (in Polish)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Albertas Juška, Mažosios Lietuvos Bažnyčia XVI-XX amžiuje, Klaipėda: 1997, pp. 742–771, hereafter the German translation Die Kirche in Klein Litauen Архивирано на 9 март 2013 г. (section: 2. Reformatorische Anfänge; (на германски)) on: Lietuvos Evangelikų Liuteronų Bažnyčia Архивирано на 2 октомври 2011 г., retrieved on 28 August 2011.
- ↑ Albertas Juška, Mažosios Lietuvos Bažnyčia XVI-XX amžiuje, Klaipėda: 1997, pp. 742–771, here after the German translation Die Kirche in Klein Litauen Архивирано на 9 март 2013 г. (section: 5. Die Pfarrer und ihre Ausbildung; (на германски)) on: Lietuvos Evangelikų Liuteronų Bažnyčia Архивирано на 2 октомври 2011 г., retrieved on 28 August 2011.
- ↑ Peter Brandt in collaboration with Thomas Hofmann, Preußen: Zur Sozialgeschichte eines Staates; eine Darstellung in Quellen, edited on behalf of Berliner Festspiele as a catalogue to the exhibition on Prussia between 15 May and 15 November 1981, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1981, (=Preußen; vol. 3), pp. 24 and 35. ISBN 3-499-34003-8
- ↑ Eulenberg, Herbert. The Hohenzollerns. Translated by M.M. Bozman. The Century Co. New York, 1929.
- ↑ Władysław Czapliński. „Jerzy Ossoliński h. Topór“. Internetowy Polski Słownik Biograficzny (полски). Архивирано од изворникот на 2020-10-01. Посетено на 11 September 2020.
- ↑ „11 czerwca 1675 roku król Polski Jan III Sobieski i ambasador króla Francji Ludwika XIV podpisali tajny traktat w Jaworowie“. Historykon (полски). Посетено на 24 October 2020.
Библиографија
уреди- Хартмут Букман: Источна Прусија и Западна Прусија (= германска историја во Источна Европа). Доселеници, Берлин 1992 година, ISBN 3-88680-212-4.
- Ричард Детлефсен: Прекрасна Источна Прусија. Пајпер, Минхен 1916 година (Убава Источна Прусија).
- Андреас Ерхард (фотографии), Бернхард Полман (текст): Источна Прусија. Брукман, Минхен 2004 година, ISBN 3-7654-3877-4 (портрет на земјата, сегашни слики од поранешна Источна Прусија).
- Волтер Фреверт: Роминтен. 1957 година (првиот дел од таканаречената „Трилогија на Источна Прусија“).
- Август Карл фон Холше: Географија и статистика на Западна, Јужна и Нова Источна Прусија. Во прилог на кратка историја на Кралството Полска до нејзината поделба. 2 тома. Берлин 1800/1804 (дигитална копија).
- Андреас Косерт: Источна Прусија. Историја и мит. Доселеници, Минхен 2005 година, ISBN 3-88680-808-4.
- Андреас Косерт: Источна Прусија. Историја на историски пејзаж, Минхен 2014 година.
- Ханс Крамер: Шума од елен. Еленската шума како извор и прибежиште за лов на Источна Прусија. 2. издание. 1985, ISBN 3-925456-00-7 (3-ти дел од таканаречената „Трилогија на Источна Прусија“).
- Карл Темплин: Нашата мазурска татковина. За стогодишнината од областа Сенсбург 1818–1918 година. Самообјавено од областа Сенсбург, второ издание 1926 година. Поради сеопфатната презентација, ова дело е информативно и за другите области во Источна Прусија.