Википедија

Јаспис

минерал
Нема проверени преработки на оваа страница, што значи дека можеби не е проверено дали се придржува до стандардите.

Јаспис, агрегат од микрогрануларен кварц и/или калцедон и други минерални фази,[1][2] е непроѕирна,[3] нечиста сорта на силициум диоксид. Најчесто се среќава во црвена, жолта, кафена и зелена боја, а ретко може да се најде и во сина боја. Вообичаената црвена боја, се должи содржината на железо (III). Јасписот кога се крши, има мазна површина и се користи за украсување или како скапоцен камен. Поради неговата мазност, јасписот се користи за предмети како што се вазни, емблеми и декоративни кутии. Специфичната цврстина на јасписот е типично од 2,5 до 2,9.[4] Зелената сорта со црвени дамки, позната како хелиотроп (позната и како крвав камен), е еден од традиционалните камења на раѓање за луѓето родени во месец март.

Црвен јаспис

Јаспилитот, е карпа со формирање на ленти со железо, која често има карактеристични ленти од јаспис.

Етимологија и историја

уреди
 
Подвижен египетски прстен од зелен јаспис и злато, од 664 до 322 п.н.е. или подоцна (доцен период),[5] Музејот на уметност Волтерс
 
Амајлија од црвен јаспис, непознато потекло, Соба за кралски пумпи, Харогејт
 
Привезок од сфинги со низок релјеф, црвен јаспис, бисер и емајл, француски, околу 1870 г.

Името значи „точкест или попрскан камен“ и има потекло од старофранцускиот, jaspre (варијанта на англо-норманскиот jaspe) и латинскиот iaspidem (ном. iaspis), од грчки ἴασπις iaspis (именка од женски род),[6] од афроазијатски јазик (сп. хебрејски ישפה yashpeh, акадски yashupu).[7] Се верува дека оваа семитска етимологија не е поврзана со онаа на англиското име Џаспер, кое е од персиско потекло,[8] иако персискиот збор за минералот јаспис е исто така јашп ( یَشم ).

Зелениот јаспис се користел за правење дупчалки за лак, во Мергарх помеѓу 4 и 5 милениум п.н.е.[9] Познато е дека јасписот бил омилен скапоцен камен во античкиот свет. Неговото име може да се следи на арапски, персиски, хебрејски, асирски, грчки и латински.[10] На минојскиот Крит, јасписот бил издлабен за да се добијат емблеми, околу 1800 п.н.е., како што е потврдено од археолошките откритија во палатата Кносос.[11]

Иако денешниот јаспис сега е ограничен на непроѕирен кварц, античкиот иаспис бил камен со значителна проѕирност, вклучувајќи го и каменот нефрит.[2] Јасписот од антиката во многу случаи бил изразито зелен, и поради тоа често се споредува со смарагд и со други зелени предмети. Во Песната за Нибелунзите, јасписот е опишан како бистар и зелен. Јасписот на древните луѓе веројатно вклучувал камења кои сега би биле класифицирани како калцедон, а јасписот сличен на смарагд можеби бил сличен на модерната кризопраза.

Хебрејскиот збор за јаспис, можеби означувал зелен јаспис.[12] Флиндерс Петри сугерирал дека одемот, првиот камен на оклопот на Првосвештеникот, бил црвен јаспис, додека таршиш, десеттиот камен, можеби бил жолт јаспис.[13]

 
Машко торзо издлабено од црвен јаспис, бронзено време, Харапа, цивилизација на долината Инд, Пакистан

Видови

уреди
 
Вазна со накит издлабена од црвено-жолт јаспис. Веројатно потекло: германско, почеток на 17 век. Британски музеј.
 
Кошница со глави од коза, издлабена од црвен јаспис. Русија, крајот на 19 век, оружарница на Кремљ

Јасписот е непроѕирна карпа со речиси секоја боја, што произлегува од содржината на минералите на оригиналните седименти или пепел. Моделите се појавуваат за време на процесот на консолидација формирајќи шеми на проток и таложење, богати со силика или вулканска пепел. Генерално се смета дека е потребна хидротермална циркулација при формирање на јаспис.

Јасписот може да се модифицира со дифузија на минерали, обезбедувајќи изглед на вегетативен раст, т.е. дендритски. Оригиналните материјали често се скршени и/или искривени, по таложење, во различни обрасци, кои подоцна се пополнуваат со други разнобојни минерали. Со текот на времето, ќе се создадат интензивно обоени површни кори.

Класификацијата и именувањето на сортите јаспис претставува предизвик.[14] Термините што се припишуваат на различни добро дефинирани материјали ја вклучуваат географската локација каде што се наоѓа, понекогаш доста ограничена како што се „Бруно“ (кањон) и „Лахонтан“ (езеро), реки, па дури и поединечни планини. Многу од нив се фантастични, како што се „шумски пожар“ или „виножито“, додека други се описни, како што се „есен“ или „порцелан“. Неколку се означени според местото на потекло, како што е кафеав египетски или црвен африкански.

Сликовит јаспис

уреди
 
Обетки од полиран „леопард јаспис“ (всушност еден вид сферулит риолит)

Сликовитиот јаспис прикажува комбинации на шаблони кои резултираат со сцени или слики, што се гледаат кога ќе се пресече. Таквите шари вклучуваат обвивки или депонирачки обрасци (од вода или ветер), како и дендритични варијации и/или варијации на боја. Дифузијата од центарот создава специфичен орбикуларен изглед, т.е. јаспис од леопардска кожа или линеарна лента од фрактура како што се гледа кај леисганг јасписот. Исцелената, фрагментирана карпа произведува брекциран (скршен) јаспис.

Додека овие „сликовити јасписи“ можат да се најдат насекаде низ светот, специфичните бои или дезени се уникатни за географскиот регион од кој потекнуваат. Еден извор на каменот е Индонезија, особено во областа Пурбалинга. Од САД е јасписот Бигс во Орегон и јасписот Бруно од Ајдахо, од кањонот на реката Бруно се особено добри примери. Други примери може да се видат во Инис Ландвин во Велс.[15] Извонреден, бледо, сино-зелен јаспис, со обрасци кои донекаде наликуваат на малахит, се појавува во наоѓалиште на планината Етуткан, Стари Сибај, Башкортостан, Русија. (Градот Сибај, на крајниот југ на планините Урал, во близина на границата со Казахстан, е познат по својот колосален, отворен рудник за бакар).[16]

Базанит и други видови

уреди

Базанитот е длабока кадифено-црна сорта на аморфен кварц, со малку потврдо и пофино зрно од јасписот и помалку расцепкан од роговиден камен. Тоа бил лидискиот камен или каменот на древните. Се споменува и неговата употреба е опишана во списите на Бахилид околу 450 п.н.е., а исто така е опишана од Теофраст во неговата книга За камењата (стар грчки наслов: Περὶ λίθων), еден век подоцна. Очигледно е дека каменот што го имал на ум Плиниј кога пишувал за него бил само густа разновидност на базалт.[17]

Базанит (да не се меша со басанит), лидиски камен и радиоларит (познато како лидит) се термини што се користат за да се однесуваат на неколку видови црни карпи слични на јаспис (исто така вклучувајќи туфови, коцки и тињи) [18] кои се густи, ситнозрнести и кремени/шерести по текстура и се среќаваат во повеќе локалитети. „Лидискиот камен“ познат на старите Грци е именуван по античкото кралство Лидија во денешна западна Турција. Сличен тип на карпи има и во Нова Англија. Ваквите типови на карпи долго време се користат за изработка на „допирни камења“ за тестирање на чистотата на легурите на благородни метали, бидејќи тие се доволно цврсти за да ги изгребат таквите метали, кои, ако се исцртаат (изгребат) по нив, ги покажуваат вредностите на нивните метални ленти во различни (дијагностички) бои, наспроти темната позадина. Има, збунувачки, не една туку две карпи наречени базанит, едната е црна форма на јаспис, а другата црна вулканска карпа блиску слична на базалт. Додадете го на ова фактот дека многу различни видови карпи - кои исто имаат црна боја и фина текстура - со текот на годините биле ставени во употреба како допирни камења и ќе се види дека има доволно простор за конфузија во оваа петрологија - и полето на проучување поврзано со минералогијaта.

Наводи

уреди
  1. ↑ „U.S. Geological Survey, Chalcedony Site“. www.USGS.gov.
  2. ↑ 2,0 2,1 Kostov, R. I. 2010. Review on the mineralogical systematics of jasper and related rocks. – Archaeometry Workshop, 7, 3, 209-213. PDF
  3. ↑ „Jasper“. Mindat.org.
  4. ↑ Dietrich, R. V. (2005-05-23). „Jasper“. GemRocks. Central Michigan University. Архивирано од изворникот на 2012-03-09. Посетено на 2006-10-16.
  5. ↑ „Finger Ring with a Representation of Ptah“. The Walters Art Museum.
  6. ↑ „Strong's G2393-iaspis“. Lexicon. Blue Letter Bible. Архивирано од изворникот на 2016-05-22.
  7. ↑ "Jasper" at etymonline.com
  8. ↑ Hanks, Patrick; Hardcastle, Kate; Hodges, Flavia (2006). A Dictionary of First Names (2. изд.). Oxford University Press. стр. 138. ISBN 978-0198610601. Jasper: The usual English form of the name assigned in Christian folklore to one of the three Magi or 'wise men', who brought gifts to the infant Christ at his birth (Matthew 2:1). The name does not appear in the Bible, and is first found in medieval tradition. It seems to be ultimately of Persian origin, from a word meaning 'treasurer'. There is probably no connection with the English vocabulary word jasper denoting a gemstone, which is of Semitic origin.
  9. ↑ Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (2004). A History of India. Routledge. стр. 22. ISBN 0-415-32920-5.
  10. ↑ „Jasper“. Gem by Gem. International Colored Gemstone Association.
  11. ↑ Hogan, C. Michael (2008-04-14). „Knossos fieldnotes“. The Modern Antiquarian.
  12. ↑   Една или повеќе речениците пред наводов вклучуват текст од дело кое сега е во јавна сопственост: Frederick William Rudler (1911). „Jasper“ . Во Chisholm, Hugh (уред.). Encyclopædia Britannica (11. изд.). Cambridge University Press.CS1-одржување: ref=harv (link)
  13. ↑ Hastings's Dict. Bible, 1902, as cited in 1911 Britannica.
  14. ↑ „World of Jaspers“. Hans Gamma.
  15. ↑ Jasper Gemological Information - International Gem Society (IGS) Retrieved 16 January 2015
  16. ↑ Mindat https://www.mindat.org/locentry-707656.html retrieved 10.23 on Tues 21/4/20.
  17. ↑ Dake, H.C., Fleener, Frank L. and Wilson, Ben Hur, Quartz Family Minerals: A Handbook for the Mineral Collector, pub. Whittlesey House, a division of the McGraw Hill Book Company, Inc. 1938.
  18. ↑ Moore, D. T.; Oddy, W. A. (1 January 1985). „Touchstones: some aspects of their nomenclature, petrography and provenance“. Journal of Archaeological Science. 12 (1): 59–80. doi:10.1016/0305-4403(85)90015-9.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/wiki/Јаспис“