Жабјак
Жабјак или блатник (науч. Caltha palustris) ― повеќегодишно зелјетсто растение со мала до средна големина од семејството лутичиња, домородно во мочуриштата, мирогените тресетишта, рововите и влажните шуми во умерените региони на северната полутопка. Цвета помеѓу април и август, во зависност од надморската височина и географската широчина, но повремени цветови може да се појават во други времиња.
| Жабјак | |
|---|---|
| |
| Научна класификација [ у ] | |
| Царство: | Растенија |
| клад: | Скриеносеменици |
| клад: | Евдикоти |
| Ред: | Лутиковидни |
| Семејство: | Лутичиња |
| Род: | Жабјаци |
| Вид: | Жабјак |
| Научен назив | |
| Caltha palustris L. | |
| Разновидности | |
| |
| Синоними | |
|
Trollius paluster E.H.L.Krause | |
Опис
уредиОва растение е безвлакнесто, месесто, повеќегодишно, тревно растение високо 10-80 см кое умира наесен и презимува со пупки во близина на површината на мочурливата почва. Растенијата имаат многу, 2-3 мм дебели силно разгранети корени. Нејзините цветни стебла се шупливи, исправени или повеќе или помалку легнати. Непарно обраснатите вистински лисја се во розета, од кои секоја се состои од стебло на лист што е околу четири пати долго како што лисното сечило во облик на бубрег, самото помеѓу 3-25 см долги и 3-20 см широки, со стапало во облик на срце, тап врв и кружни и остри краеви, понекогаш речиси на цела маргина особено кон врвот. Во нивната младост листовите се заштитени со мембранозна обвивка, која може да биде до 3 см долга кај целосно пораснатите растенија.[1]
Соцветие
уредиЖебјакот најчесто има неколку цветни стебла до 80 см долги, носејќи претежно неколку сесилни стипули налик на лист, иако долните може да се на кратка петиола; и помеѓу четири и шест (но повремено и по едно или дури 25) цвеќиња. Цветовите се приближно 4 см но се движи помеѓу 2-5.5 см во дијаметар. Има четири до девет (најчесто пет) како ливчиња, светло обоени (боја на жолчка, бела или магента), превртени чашкини ливчиња во облик на јајце, секои околу 1.75 см но се движат од 1-2.5 см во должина, и околу 1.33 см, кои се движат од 0.75-1.75 во ширина; тие имаат тап или понекогаш акутен врв. Недостасуваат вистински петали и нектари. Помеѓу 50 и 120 прашници со зарамнети жолти нишки и жолт триколпатски или понекогаш пантопоратски полен заобиколуваат 5-25 слободни, срамнети со земја, линеарно-издолжени, жолти до зелени толчници, со двослојна, косо поставена стигма, и секоја со многу овуло. Ова подоцна се развива во седечко овошје во облик на инка (т.н. фоликул) од 0.75-2 см во должина и 0.25-0.5 см во ширина, што се отвора кај една спојка на страната на оската и содржи 7-20 јајцевидни, кафеави до црни семиња од околу 2.5 мм × 1.5 мм.[1]
Таксономија
уредиТаксономска историја
уредиНајстариот опис што е општо прифатен во ботаничката книжевност датира од 1700 година под името Populago од Жозеф Питон де Турнефор во дел 1 од неговите „Методи за распознавање на растенијата“ (Institutiones rei herbariae). Тој направил разлика помеѓу P. flore major, P. flore minor и P. flore plena, и веќе вели дека сите овие се синоними за Caltha palustris, без да споменува ниту еден претходен автор. Како име на растението објавено пред 1 мај 1753 година, Populago (Турн.) е неважечки. Така е и првиот опис како Caltha palustris од Карл Линеј во неговата “<i>Genera Plantarum</i>“ од 1737 година. Но, Линеј повторно го опишал видот под истото име во „Species Plantarum“ од 1 мај 1753 година, со што го дава точното име.[2]
Научното име Caltha потекнува од старогрчкиот збор κάλαθος (калатос), што значи „пехар“ и се вели дека се однесува на обликот на цветот.[3] Епитетот на видот palustris е латински за „од мочуриштето“ и го означува неговото вообичаено живеалиште.[4]
Распространетост и живеалиште
уредиВидот е домороден во мочуриштата, мирогените тресетишта, рововите и влажните шуми во умерените региони на северната полутопка. Може да биде најден во поголемиот дел од североисточниот дел на Соединетите Држави.[5]
Токсичност
уредиCalthа содржи неколку активни супстанции од кои најважен од токсиколошка гледна точка е протоанемонин. Поголеми количини од растението може да предизвикаат конвулзии, печење на грлото, повраќање, крвав пролив, вртоглавица и несвестица. Допирот со кожата или мукозните мембрани со соковите може да предизвика појава на меури или воспаление и гастрично заболување доколку се проголта. Се чини дека помладите делови содржат помалку токсични материи и загревањето ги разградува овие супстанции. Мали количества на жабјак во сеното не предизвикуваат проблеми кога се хранат за одгледување, но поголемите количини доведуваат до гастрични заболувања.[6]
Дополнително, растенијата кои живеат во сурова вода може да носат токсични организми кои може да бидат неутрализирани со готвење.[5]
Употреби
уредиРаните пролетни зеленила и пупките на жабјакот се јадат кога се готват (но се отровни кога се сурови).[7] Младите листови или пупки треба да се потопат неколку пати во свежа зовриена вода додека едвај не омекнат, да се исечат на парчиња со големина на залак, малку да се посолат и да се послужат со стопен путер и оцет. Многу млади цветни пупки се подготвени како капари и се користат како зачин.[8]
Жабјакот се сади како украсно растение низ умерените региони во светот, а понекогаш се препорачува за градини со диви животни со слабо одржување.[9] Двојно цветната сорта 'Flore Pleno' ја освоила Наградата за градинарски заслуги на Кралското хортикултурно друштво.[10]
Култура
уредиЖабјакот е растение кое најчесто се споменува во книжевноста, вклучувајќи го и Шекспир:
- Winking Marybuds begin
- To open their golden eyes (Симбелин, II. 3).
Се појавува и во „Ширли“ на Шарлот Бронте:
- They both halted on the green brow of the Common: they looked down on the deep valley robed in May raiment; on varied meads, some pearled with daisies, and some golden with king-cups: to-day all this young verdure smiled clear in sunlight; transparent emerald and amber gleams played over it[11]
и во песната на Томас Харди „Надгледувајќи ја реката Стаур“:
- Closed were the kingcups; and the mead/Dripped in monotonous green,/Though the day's morning sheen/Had shown it golden and honeybee'd.
Kingcup Cottage од Рејси Хелпс е детска книга која го прикажува растението.
Во Латвија, жабјакот е исто така познат како гундега, што се користи и како женско име и симболизира оган. Зборот гундега е направен од 2 збора – угунс (оган) и дега (изгорено). Ова се однесува на реакцијата на горење што некои луѓе ја доживуваат од допир со сокот на жабјакот.
Наводи
уреди- ↑ 1,0 1,1 Petra G. Smit (1973). „A Revision of Caltha (Ranunculaceae)“. Blumea. 21: 119–150. Посетено на 8 ноември 2022.
- ↑ Moss, C.E. (1920). The Cambridge British Flora. III. CUP Archive. стр. 104–105.
- ↑ P.J. de Lange. „Caltha novae-zelandiae“. New Zealand Plant Conservation Network. Посетено на 8 ноември 2022.
- ↑ Archibald William Smith A Gardener's Handbook of Plant Names: Their Meanings and Origins при Гугл книги
- ↑ 5,0 5,1 The Complete Guide to Edible Wild Plants (англиски). New York: Skyhorse Publishing. 2009. стр. 68. ISBN 978-1-60239-692-0. OCLC 277203364. Text "othersUnited States Department of the Army" ignored (help)
- ↑ „Caltha palustris“. Native Plant Database. Lady Bird Johnson Wildflower Center, University of Texas at Austin. Посетено на 2016-01-17.
- ↑ Elias, Thomas S.; Dykeman, Peter A. (2009) [1982]. Edible Wild Plants: A North American Field Guide to Over 200 Natural Foods. New York: Sterling. стр. 100. ISBN 978-1-4027-6715-9. OCLC 244766414.
- ↑ E.J. Weeda; R. Westra; C. Westra; T. Westra (1985). Nederlandse Oecologische Flora. 1. IVN. стр. 226–229.
- ↑ „RHS Plant Selector – Caltha palustris“. Посетено на 8 ноември 2022.[мртва врска]
- ↑ „Caltha palustris 'Flore Pleno'“. RHS. Посетено на 8 ноември 2022.
- ↑ Brontë, Charlotte (8 јули 2018). „Shirley, by Currer Bell“.
Наводи
уреди- Clapham, AR, Tutin, TG, and Warburg, EF, 1962, Flora of the British Islands Cambridge University Press
- Лорд, Тони (ед), 2006, RHS Plant Finder 2006–2007 Лондон: RHS/Dorling KindersleyISBN 1-4053-1455-9
- Мејби, Ричард, 1997 година, Флора Британика Лондон: Чато и Виндус
- Роуз, Френсис, 2006 година, Клучот на дивиот цвет (издание ревидирано и проширено од Клер О'Рајли) Лондон: Фредерик ВорнISBN 0-7232-5175-4 *Pink, A. (2004). Gardening for the Million. Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Градинарство за милионот . Проект Гутенберг Фондација за литературна архива .