Википедија

Фес ел-Бали

Фес ел-Бали (арап. فاس البالي, берберски: ⴼⴰⵙ ⴰⵇⴷⵉⵎ) — најстариот ѕиден дел на Фес, Мароко. Фес ел-Бали бил основан како главен град на династијата Идрисиди помеѓу 789 и 808 година.[1] УНЕСКО го навел Фес ел-Бали, заедно со Фес Џдид, како светско наследство во 1981 година под името Медина на Фез. Местото на светско наследство ги вклучува урбаното ткиво и ѕидовите на Фес ел-Бали, како и тампон зона надвор од ѕидините што е наменета да го зачува визуелниот интегритет на локацијата.[2] Фес ел-Бали е, заедно со Фес Џдид и Вил Нувел или „Новиот град“, создаден од Франција, еден од трите главни области во Фес.

Фес ел-Бели
светско наследство на УНЕСКО
Портата Баб Бу Џелуд, која води во старата Медина на Фез
МестоФез, Мароко
Дел одМедина на Фез
Критериумкултурно: (ii)(v)
Навод170-001
Запис1981 (V заседание)
Површина2.20 km2 (540 acres)
Координати34°3′40″N 4°58′40″W / 34.06111° СГШ; 4.97778° ЗГД / 34.06111; -4.97778

Историја

уреди
 
Стара Медина на Фес. Поглед на улицата Тала Кебира и минарето на медресата Бу Инанија (лево) и друга џамија (десно).
 
Поглед на Баб Фтух, јужната порта на градот, на почетокот на 20 век.

 

 
Тала Кебира, најдолгата и една од најважните улици, се протега помеѓу западниот влез на градот и областа ел-Каравијин во неговиот центар. На улицата се наоѓаат разни пазари и продавници долж поголемиот дел од нејзината должина.
 
Спротивно на тоа, помалите локални улици се генерално приватни и станбени и често водат до ќорсокак.

Како главен град за неговото новостекнато царство, Идрис ибн Абдалах избрал да изгради нов град на десниот брег на реката Фес во 789 година. Многу од првите жители биле бегалци кои бегале од востанието во Кордоба (денешна Шпанија).[3] Меѓутоа, во 809 година неговиот син Идрис II решил да основа сопствен главен град на спротивниот брег на реката Фес. Иако биле разделени единствено со релативно мала река, градовите се развиле одделно и станале два поединечни градови додека не биле обединети во 11 век од Алморавидите. Имало многу бегалци кои решиле да се населат во новиот град и овој пат, но овој пат побегнале од востанието во Каируан (во денешен Тунис ).[3] Универзитетот во ел-Карауин (или ел-Каравијин) е забележан од традиционални извори како основан од една од овие бегалци, Фатима ел-Фихри, во 859 година. УНЕСКО и Гинисовата книга на рекорди го сметаат за најстар универзитет кој постојано работи во светот.[1][4] Џамијата ел-Андалусијин (или џамијата на Андалусијците), на спротивниот брег на реката, исто така традиционално се верува дека бил основан од нејзината сестра во истата година.[5][6]

За време на Алморавдите, Фес го изгубил статусот на главен град, кој бил преместен во новосоздадениот Маракеш. За време на владеењето на Алмохадите (12-13 век), Фес бил просперитетен трговски град, иако не бил главен град.[5][7] Тој дури станал и најголемиот град во светот во тоа време, со приближно 200.000 луѓе кои живееле таму.[8]

Откако ги поразиле Алмохадите во Мароко, Маринидите го преместиле главниот град од Маракеш назад во Фес.[9] Ова го означило почетокот на најголемиот период во историјата на Фес.[9] Кога Маринидите го преселиле главниот град во Фес во 1276 година, тие започнале да градат нов град надвор од старите градски ѕидини. Најпрвин се викал Мадинат ел-Бајда („Белиот град“), но бргу станал познат како Фес ел-Џдид („Нов Фес“), додека стариот град станал познат како Фес ел-Бали („Стар Фес“ ).[5] Марините ги изградиле првите вистински медреси во Мароко, кои вклучуваат многу од најзначајните архитектонски споменици во градот, како што се медресата Бу Инанија, медресата ел-Атарин и медресата Сахриј.[10][11][12]

Династијата Садити (16-ти и почетокот на 17-ти век), која повторно го користела Маракеш како главен град, не посветила многу внимание на Фес, со исклучок на украсените павилјони за абдест додадени во дворот на џамијата Каравијин во нивно време.[13] Тие изградиле голем број нови тврдини и бастиони околу градот кои се смета дека имале за цел да ја задржат контролата над локалното население. Тие главно се наоѓале на повисоките места со поглед на Фес ел-Бали, од каде лесно би можеле да го бомбардираат градот со канони.[5][7] Тие вклучуваат Касбах Тамдерт, веднаш внатре во градските ѕидини во близина на Баб Фтух, и тврдините Борџ Норд (Борџ ел-Шамали) на ридовите на север, Борџ Суд (Борџ ел-Џануб) на ридовите на југ, и Борџ Шеик Ахмед на запад, во точка во ѕидовите на Фес ел-Џдид што бил најблиску до Фес ел-Бали. Тие биле изградени кон крајот на 16 век, главно од султанот Ахмад ел-Мансур.[5][7]

Дури кога основачот на династијата Алауити, Мулај Рашид, го освоил Фес во 1666 година, градот повторно доживеал преродба, иако накратко.[7] Тој ја изградил Касбах Черарда (исто така позната како Касбах ел-Кемис) северозападно од Фес ел-Џдид за да смести голем дел од неговите племенски трупи.[5][7] Тој, исто така, го обновил или го реновирал она што станало познато како Касбах ан-Нуар, кое станало живеалиште на неговите следбеници од регионот Тафилалт (дом на предците на династијата Алауити). Поради оваа причина, касбахот бил познат и како Касба Филала („Касбах на луѓето од Тафилалт“).[5] Мулај Исмаил, неговиот наследник, наместо тоа, го избрал блискиот Мекнес за свој главен град, но тој обновил или реновирал некои големи споменици во Фес ел-Бали, како што е Завија на Мулај Идрис II. Додека судирите за сукцесијата меѓу синовите на Мулај Исмаил биле уште една ниска точка во историјата на градот, богатството на градот подефинитивно се зголемило по 1757 година со владеењето на Мулај Мухамед Ибн Абдалах и под неговите наследници.[5]

Последната голема промена на топографијата на Фес пред 20 век била направена за време на владеењето на Мулај Хасан I (1873-1894), кој конечно ги поврзал Фес ел-Џдид и Фес ел-Бали со изградба на ѕиден коридор меѓу нив.[5][7] Во рамките на овој нов коридор, меѓу двата града, биле изградени нови градини и летни палати користени од кралското семејство и високото општество на главниот град, како што се градините Џнан Сбил и палатата Дар Бата.[5][14]

Во 1912 година, француската колонијална власт БИЛА воспоставена над Мароко по Договорот од Фес. Фес престанал да биде центар на моќта во Мароко бидејќи главниот град бил преместен во Рабат, кој останал главен град дури и по независноста во 1956 година [7] Почнувајќи од времето на францускиот жител на генералот Хуберт Лаутеј, една важна политика со долгорочни последици била одлуката во голема мера да се откаже од обновата на постоечките историски градови заградени со ѕидови во Мароко и намерно да се зачуваат како места на историско наследство, сè уште познати денес како „медина“. Наместо тоа, француската администрација изградила нови современи градови (Villes Nouvelles) веднаш надвор од старите градови, каде што европските доселеници главно живееле со современи удобности во западен стил.[15][16][17] Денешното постоење на Ville Nouvelle („Новиот град“) покрај историската медина во Фес била последица на ова рано колонијално одлучување и имало пошироко влијание врз развојот на целиот град.[17] Додека новите колонијални политики ги зачувале историските споменици, тоа имало и други последици на долг рок со застој на урбаниот развој во овие области на наследство.[15] Богатите и буржоаски Мароканци почнале да се преселуваат во помодерниот Ville Nouvelles за време на меѓувоениот период.[7][18] Спротивно на тоа, стариот град (медина) на Фес се повеќе се населувал со посиромашни рурални мигранти од селата.[7]

Денес Фес ел-Бали и поголемата историска Медина се главна туристичка дестинација поради неговото историско наследство. Во последниве години биле во тек напори за обновување и рехабилитација на неговото историско ткиво, почнувајќи од реставрација на поединечни споменици до обиди за рехабилитација на реката Фес.[19][20][21][22]

Географија и распоред

уреди
 
Тала Кебира, најдолгата и една од најважните улици, се протега помеѓу западниот влез на градот и областа ел-Каравијин во неговиот центар. На улицата се наоѓаат разни пазари и продавници долж поголемиот дел од нејзината должина.
 
Спротивно на тоа, помалите локални улици се генерално приватни и станбени и често водат до ќорсокак.

 

 
Тала Кебира, најдолгата и една од најважните улици, се протега помеѓу западниот влез на градот и областа ел-Каравијин во неговиот центар. На улицата се наоѓаат разни пазари и продавници долж поголемиот дел од нејзината должина.
 
Спротивно на тоа, помалите локални улици се генерално приватни и станбени и често водат до ќорсокак.

Урбана структура

уреди

Градот се наоѓа покрај двете страни на реката Фес (познат и како Оуед Бу Хреб). Иако делови од ѕидот и некои од неговите историски порти исчезнале, Фес ел-Бали сè уште е главно ограден со долга и кривулеста кола од одбранбени ѕидови. Во нив се влегувало преку голем број порти, од кои најважни биле Баб Махрук (иако блискиот Баб Бу Џелуд е попознат денес), Баб Гуиса и Баб Фтух.[5][7] На западниот крај на градот имало два историски касба (утврдени огради) прикачени на градот: Касбах ан-Нуар, кој сè уште постои денес на северната страна на Местото Бу Џелуд и Касбах Бу Џелуд, чии ѕидови оттогаш исчезнале, но која стоела директно југозападно од сегашната порта Баб Бу Џелуд. Касбах Бу Џелуд била историска резиденција на гувернерот и седиште на владината контрола. Џамијата Бу Џелуд, изградена од Алмохадите, сè уште стои таму и денес, еден од единствените остатоци од оригиналниот ограден простор.[5][23]

Како и во многу средновековни исламски градови, главните улици на градот обично се протегаат од главните порти на градот до областа на главната џамија во градот: во овој случај, Каравијин и, во помала мера, Завија на Мулај Идрис II и Џамијата на Андалусијците. Овие џамии, пак, се наоѓаат внатре или во близина на главните трговски и економски зони во градот.[5][7] Самите улици на пазарот ги сочинуваат главните комерцијални оски на градот и се дом на повеќето негови фундуки (Карвансараи). Како резултат на тоа, трговците и странските посетители ретко имале потреба да талкаат надвор од овие области, а повеќето улици што се разгрануваат од нив водат само до локалните станбени патеки (често наречени дерб), многу од нив водат до ќорсокак.[7] И денес, туристите генерално се наоѓаат само на овие главни трговски сообраќајници. Најважните споменици и институции во градот се наоѓаат на или во близина на неговите главни улици на пазарот.[5][7] Според тоа, Медина има кохезивна и хиерархиска урбана структура која може да се разликува на две нивоа.[24] На локално ниво, поединечните населби и области се специјализирани за станбени, комерцијални и индустриски цели. На пошироко ниво, градот е организиран во однос на главните точки од значење како што се портите и главните џамии. На ова пошироко ниво, постојат приближно четири главни центри на урбана активност и организација: еден околу џамијата Каравијин, еден околу џамијата на Андалусијците, друг околу Медреса-џамијата Бу Инанија и историски одвоената агломерација на Фес ел-Џдид.[24]

Фес ел-Бали е исто така познат по тоа што е голема урбана област без автомобили (приближно 300 хектари), поради добро зачуваното урбано ткиво на традиционалните тесни улици и улички несоодветни за автомобили. Единствено еден главен пат продира низ Медина од југ, следејќи го текот на реката и стигнува до местото Рџиф во близина на центарот на градот, што овозможува пристап за јавен превоз и возила за итни случаи.[25][26]

Окрузи и маала

уреди
 
Карта на која се прикажани историските ѕидини и порти на градот, како и приближните локации на историските населби (како што постоеле на почетокот на 20 век) [5]

Градот е нашироко поделен помеѓу два квартови, на спротивните брегови на реката Фес: квартот Каравијин или 'Адват ел-Каравијин (на западниот брег) и андалусискиот кварт или 'Адват ел-Андалус (на источниот брег). Овие се дополнително поделени на помали историски населби или области. Во почетокот на 20 век, францускиот историчар Роже Ле Турно запишал дека градот бил поделен административно на 18-те населби кои се наведени подолу. Ле Турно забележал дека Салват ел-Анфас, хроника од 14 век, наведува многу слична поделба на населбите, дури и доколку границите и имињата се малку променети. Името „Адват сам по себе исто така се користи во некои извори за да се однесува на целиот источен брег на градот (Андалусискиот кварт).[5] :118-120

Кварт Каравијин:

  • ат-Тала („наклон/искачување“)
  • ел-Ујун („Изворите“)
  • ел-Калклијин
  • Рас Џнан („Почеток на градините“)
  • ел-Герниз („Трн “)
  • ел-Кетанин („Текстилни трговци“)
  • Свикат Бен Сафи („Малиот пазар на Ибн Сафи“)
  • еш-Шрабијин („Трговците со влечки“)
  • Зкак ер-Роман („Улицата на калинката“)
  • Фундук ел-Јихуди („Складиште/Кончела на Евреинот“)
  • ел-Блида („Малиот град“)
  • ес-Сага („Менувачи на пари“)

Андалусиски кварт:

  • ел-Мохфија („Скриеното“)
  • Сиди ел-Авад („Сер Вилрајт“) и ел-Ковас („Трезорите“)
  • ел-Кедан („Туф “)
  • ел-Гзира („Островот“)
  • ел-Фехарин („ Грнчарите“)
  • Oued ez-Zitoun („Реката на Маслинките“)

И областите ел-Фехарин и Оуед ез-Зитун, кои се наоѓаат на целиот источен регион на Андалусискиот кварт надвор од џамијата Андалусијин, биле главно празни од големи градби пред 20 век, со исклучок на неколку религиозни структури и фундуци. (трговски згради). Овие области се наполниле единствено со станбени објекти за време на периодот на францускиот протекторат во 20 век. Областа Ал-Ујун, која зафаќала многу голема површина во југоисточниот регион на квартот Каравијин, историски била окупирана од градини и богати имоти користени од богатите и буржоаските класи во градот. Ова е потврдено од бројот на историски куќи кои сè уште постојат во оваа област како што се Дар Мокри и Дар Глауи. Името ел-Ујун, „Изворите“, се однесува на присуството на многу водни потоци и извори кои ја преминувале областа и обезбедувале вода за нејзините градини.[5]

Името Фундук ел-Јихуди („Складиште/Кончела на Евреинот“) го одразува фактот дека, пред создавањето на Мелах во Фес ел-Џдид, еврејската заедница била концентрирана во оваа населба уште од времето на Идрис II (почетокот на 9 век).[12][27][28] (Иако Евреите исто така живееле и работеле во многу други делови на градот во овој период.[27] ) Оригиналните еврејски гробишта во градот биле исто така сместени блиску овде, веднаш пред блиската порта на Баб Гиса.[12]

Закани и зачувување

уреди

Според УНЕСКО, постојат две главни закани за ова светско наследство :

  • Постојано зголемување на населението во веќе опасно пренаселено подрачје и неконтролиран урбан развој кој е резултат на тоа.[1]
  • Влошување на зградите [1]

Поради ранливоста на локацијата, владата усвоила посебен план за грижа за ова место на светско наследство и за секоја зграда и споменик што ги содржи.[1] Целта е да се спречи уривање на куќи, да се зголеми одржливиот туризам и да се заштити целата област.

Од 1989 година, квазивладина агенција позната како ADER-Fès (Здружение за згуснување и рехабилитација на Фес-Медина) е обвинета за обновување на голем дел од Медина и за заштита на нејзиното наследство.[29][30] Во последниве години биле во тек напори за обновување на повеќе од старата Медина, почнувајќи од реставрација на десетици поединечни споменици до обиди за рехабилитација на реката Фес.[19][20][21][31]

Местото Лала Једуна кое се наоѓа во срцето на Медина, неодамна било подложено на мерки за реконструкција и зачувување по конкурсот за дизајн спонзориран од корпорацијата Милениумски предизвик (Вашингтон) [32] и Владата на Мароко. Градежните проекти планирани да завршат во 2016 година опфаќаат историско зачувување на одредени згради, изградба на нови згради кои се вклопуваат во постојното урбано ткиво и регенерација на брегот на реката. Намерата е не само да се зачуваат квалитетот и карактеристиките на светското наследство на УНЕСКО, туку и да се поттикне развојот на областа како одржлива област со мешана употреба за занаетчиските индустрии и локалните жители.

Знаменитости

уреди
 
Поглед на Медина од гробниците на Марини на север.
 
Предмети од кожа
 
Медреса ел-Атарин, една од најбогато украсените историски медреси во градот.

Џамии и завии

уреди
  • Џамија ел-Каравијин-универзитет
  • Џамија на Андалусијците
  • Завија на Мулај Идрис II
  • Завија на Сиди Ахмед ел-Тијани
  • Џамија Чаблијине
  • Џамија Баб Гиса
  • Џамија Бу Џелуд
  • Р'Циф џамија
  • Џамија Абу ал-Хасан
  • Диван џамија

Медреси

уреди
  • Медреса Бу Инанија
  • Медреса ел-Атарин
  • Медреса ас-Сахриј
  • Медреса Чератин
  • Медреса ас-Сефарин
  • Медреса Месбахија

Палати и историски куќи

уреди
  • Дар Бата
  • Дар Мнеби
  • Дар Мокри
  • Дар Глауи
  • Дар Џамај
  • Дар Адијел

Фундук (традиционални гостилници)

уреди
  • Фундук ел-Наџарин (Музеј на дрвени уметности и занаети Неџарин)
  • Фундук Стаунијин (исто така познат како „Фундук Тетуанијин“)
  • Фундук Шамаин (исто така напишано „Фаундук Хемаин“)
  • Фундук Сага
  • Фундук Кетанин

Кожари

уреди
  • Кожарница Чуара
  • Кожарница Сиди Муса

Порти и утврдувања

уреди
  • Историски градски ѕидини
  • Баб Бу Џелуд (порта)
  • Баб Махрук (порта)
  • Баб Фтух (порта)
  • Баб Гиса (портата)
  • Борј Норд (тврдина; исто така Музеј на оружје)
  • Борџ Суд (тврдина)
  • Касбах ан-Нуар (ограден округ) и Баб Чорфа (порта)

Други историски знаменитости

уреди
  • Маринидски гробници
  • Гробишта Баб Фтух (вклучувајќи го и Мавзолејот на Сиди Харазем )
  • Тала Кебира (улица)
  • Кисаријат ел-Кифа (чаршија)
  • Дар ел-Магана

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Centre, UNESCO World Heritage. „Medina of Fez“. whc.unesco.org.
  2. ↑ Centre, UNESCO World Heritage. „Medina of Fez“. whc.unesco.org.
  3. ↑ 3,0 3,1 „History of Fes“. www.macalester.edu. Архивирано од изворникот на 2012-09-27. Посетено на 2023-12-05.
  4. ↑ „Oldest higher-learning institution, oldest university“. Guinness World Records (англиски). Посетено на 2020-07-30.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 Le Tourneau, Roger (1949). Fès avant le protectorat: étude économique et sociale d'une ville de l'occident musulman. Casablanca: Société Marocaine de Librairie et d'Édition.
  6. ↑ Terrasse, Henri (1942). La mosquée des Andalous à Fès. Paris: Les Éditions d'art et d'histoire.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 Métalsi, Mohamed (2003). Fès: La ville essentielle. Paris: ACR Édition Internationale. ISBN 978-2867701528.
  8. ↑ The Report: Morocco 2009. Oxford Business Group. 2009. стр. 252. ISBN 9781907065071.
  9. ↑ 9,0 9,1 „Fes, Morocco, Time Line of Morocco History, Morocco Weather Information; Latitude 34 North - Cities“. www.lat34north.com. Архивирано од изворникот на 2018-08-30. Посетено на 2011-01-18.
  10. ↑ Kubisch, Natascha (2011). "Maghreb - Architecture" in Hattstein, Markus and Delius, Peter (eds.) Islam: Art and Architecture. h.f.ullmann. p. 312.
  11. ↑ Marçais, Georges (1954). L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Touri, Abdelaziz; Benaboud, Mhammad; Boujibar El-Khatib, Naïma; Lakhdar, Kamal; Mezzine, Mohamed (2010). Le Maroc andalou : à la découverte d'un art de vivre (2. изд.). Ministère des Affaires Culturelles du Royaume du Maroc & Museum With No Frontiers. ISBN 978-3902782311.
  13. ↑ Terrasse, Henri (1968). La Mosquée al-Qaraouiyin à Fès; avec une étude de Gaston Deverdun sur les inscriptions historiques de la mosquée. Paris: Librairie C. Klincksieck.
  14. ↑ Bressolette, Henri (2016). A la découverte de Fès. L'Harmattan. ISBN 978-2343090221.
  15. ↑ 15,0 15,1 Wagner, Lauren; Minca, Claudio (2014). „Rabat retrospective: Colonial heritage in a Moroccan urban laboratory“. Urban Studies. 51 (14): 3011–3025. doi:10.1177/0042098014524611.
  16. ↑ Holden, Stacy E. (2008). „The Legacy of French Colonialism: Preservation in Morocco's Fez Medina“. APT Bulletin: The Journal of Preservation Technology. 39 (4): 5–11.
  17. ↑ 17,0 17,1 Jelidi, Charlotte (2012). Fès, la fabrication d'une ville nouvelle (1912-1956). ENS Éditions.
  18. ↑ Aouchar, Amina (2005). Fès, Meknès. Flammarion. стр. 192–194.
  19. ↑ 19,0 19,1 „La magnifique rénovation des 27 monuments de Fès – Conseil Régional du Tourisme (CRT) de Fès“ (француски). Архивирано од изворникот на 2020-04-22. Посетено на 2021-01-10.
  20. ↑ 20,0 20,1 „Facelift helps Morocco's Old City of Fez lure tourists |“. AW (англиски). Посетено на 2021-01-10.
  21. ↑ 21,0 21,1 „Revitalization of the Fez River: A Reclaimed Public Space | Smart Cities Dive“. www.smartcitiesdive.com (англиски). Посетено на 2020-03-31.
  22. ↑ „Aziza Chaouni presents a 2014 TED Talk on her efforts to uncover the Fez River in Morocco“. Daniels (англиски). 2014-03-20. Архивирано од изворникот на 2020-06-27. Посетено на 2020-03-31.
  23. ↑ Terrasse, Henri (1964). „La mosquée almohade de Bou Jeloud à Fès“. Al-Andalus. 29 (2): 355–363.
  24. ↑ 24,0 24,1 Raftani, Kamal; Radoine, Hassan (2008). „The Architecture of the Hammams of Fez, Morocco“. Archnet-IJAR. 2 (3): 56–68.
  25. ↑ „Carfree Cities: Morocco“. www.carfree.com. Посетено на 2021-01-19.
  26. ↑ Hardaker, Glenn; Ahmad Sabki, A’ishah (2012). „An insight into Islamic pedagogy at the University of al-Qarawiyyin“. Multicultural Education & Technology Journal. 6 (2): 106–110. doi:10.1108/17504971211236308.
  27. ↑ 27,0 27,1 Rguig, Hicham (2014). „Quand Fès inventait le Mellah“. Во Lintz, Yannick; Déléry, Claire; Tuil Leonetti, Bulle (уред.). Maroc médiéval: Un empire de l'Afrique à l'Espagne. Paris: Louvre éditions. стр. 452–454. ISBN 9782350314907.
  28. ↑ Le Tourneau, Roger (1949). Fès avant le protectorat : étude économique et sociale d'une ville de l'occident musulman. Casablanca: Société Marocaine de Librairie et d'Édition.
  29. ↑ Porter, Geoffrey D. (2000). „The City's Many Uses: Cultural Tourism, the Sacred Monarchy and the Preservation of Fez's Medina“. The Journal of North African Studies. 5 (2): 59–88. doi:10.1080/13629380008718398.
  30. ↑ Girard, Muriel (2011). „Le projet de sauvegarde de la médina de Fès entre « orientalisation » et prise en compte des pratiques socio-spatiales. Le cas des espaces artisanaux“. Во Bacha, Myriam (уред.). Architectures au Maghreb (XIXe-XXe siècles): Réinvention du patrimoine. Tours: Presses universitaires François-Rabelais. стр. 177–192. ISBN 9782869063174.
  31. ↑ „Aziza Chaouni presents a 2014 TED Talk on her efforts to uncover the Fez River in Morocco“. Daniels (англиски). 2014-03-20. Архивирано од изворникот на 2020-06-27. Посетено на 2020-03-31.
  32. ↑ „Morocco Compact - Millennium Challenge Corporation“. Mcc.gov. Посетено на 22 August 2018.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Фес_ел-Бали&oldid=5263253“