Риголето
Риголето е опера во три чина [б 1] од Џузепе Верди . Италијанското либрето е напишано од Франческо Марија Пиаве врз основа на драмата „ Кралот си се забавува“ (фран: Le roi s’amuse) од Виктор Иго од 1832 година. И покрај сериозните проблеми на почетокот со австриските цензури, кои тогаш ги контролирале театрите во северна Италија, операта сепак се извела. Премиерата е во Ла Фениче во Венеција на 11 март 1851 година.
| Риголето | |
|---|---|
| Опера од Џузепе Верди | |
 Дизајн на сцената од Филипе Каперон | |
| Изворно | Rigoletto |
| Либрето | Франческо Мариа Пиаве |
| Јазик | Италијански |
| Според | Драмата „Карлот се забавува“ од Виктор Иго |
| Премиерна изведба | |
| Датум | 11 март 1851 |
| Место | Ла Фениче, Венеција |
Делото, шеснаесетта опера од на Верди, се смета за прво оперско ремек-дело во подоцнежната кариера на Верди. Трагичната сторија се врти околу женкарот - војводата од Мантова, неговиот грбав дворски шут Риголето, и ќерката на Риголето, Гилда. Оригиналниот наслов на операта, La maledizione (Клетва), се однесува на клетвата фрлена врз војводата и Риголето од дворјанин, чија ќерка била заведена од војводата со помош од Риголето. Клетвата се остварува кога Гилда се вљубува во војводата и си го жртвува животот за да го спаси од убиецот најмен од татко ѝ.
Компонирање
уреди
Венецијанската оперска куќа Ла Фениче во 1850 му платила на Верди за да компонира нова опера. Верди своевремено бил доволно прочуен за да му се даде слобода при изборот на текстови за музика. На почетокот го замолил Франческо Мариа Пиаве (со кого веќе ги создал Ернани, Двајца Фоскари, Магбет, Гусар и Стифелио ) да ја прегледа драмата Кин од Александар Дима (таткото), но набрзо се премислил и сметал дека треба да најдат нешто поенергичено.[1]
Тоа било контроверзната драма во пет чина од Виктор Иго „Кралот си се забавува“ (фран: Le roi s’amuse). Верди подоцна ќе објасни „Тематиката е величествена, огромна, а има и лик кој е една од најголемите креации со кои може да се пофали театарот, во сите земји и во целокупната историја“.[2] Сепак, начинот на кој Иго го прикажува кралот (Франсоа I од Франција) како подмитлив, циничен и женкар било неприфатливо и скандалозно. Драмата која била забранета во Франција по нејзината премиера скоро пред дваесет години (и не се одиграла повторно сѐ до 1882 година); [3] сега требало да се претстави пред Австрискиот одбор на Цензури.
Уште од почетокот, и композиторот и либретистот знаеле дека тоа нема да биде лесно. Верди во писмото до Пиаве напишал да го пребара целиот град и му најде влијателна личност која ќе ја добие дозволата за создавање на „Кралот се забавува“.[2] Гилермо Брена, секретар на Ла Фениче, им ветил на двајцата дека нема да имаат проблеми со цензурата. Но, не бил во право, а летото се ширеле гласини дека композицијата ќе биде забранета. Верди и Пиаве се повлекуваат во родниот град на Верди, Бусето за да направат план како да ја сработат операта. И покрај натчовечките напори, вклучително и честите преписки со Ла Фениче, австрискиот цензур не дава согласност за керирање на „La Maledizione“ (работниот наслов на операта).[4]
Пиаве почнал да го преработува либретото, во кое кралот е заменет со војвода, а грпката и клетвата ги снемало. Верди се спротивставил на ова решение, претпочитајќи директно да разговара со цензурите за секој детал од делото.[4] Во јануари 1851 г., направен е компромис: ќе се премести дејството на операта, а некои ликовите ќе се преименуваат. Во новата верзија, војводата ќе раководи со Мантова и ќе биде од семејството Гонзага. (Семејството на Гонзага било одамна изумрено, а Војводството Мантова веќе не постоело.) Сцената во спалната соба на Гилда да се избрише, а посетата на грофот на Таверната да не биде намерна, туку да биде заведен. Грбавиот шут (изворно наречен Трибуле) е преименуван во Риголето. На 14 јануари, официјалниот наслов на операта станал Риголето .[4]
Верди ја завршува композицијата на 5 февруари 1851 година, нешто повеќе од месец дена пред премиерата. Пиаве го организира дизајнирањете на сцените уште додека Верди го довршува третиот чин. На 7 февруари, музиката им е дадена на дел од пеачите за да ја научат [4] За премиерата, Ла Фениче ги избрала Фелис Варези како Риголето, младиот тенор Рафаеле Мирате како Војводата и Тереза Брамбила како Гилда (иако Верди сакал тоа да биде Тереза Де Џули Борси). [5]
Изведба
уреди
Риголето е премиерно прикажана на 11 март 1851 г. во распродадената Ла Фениче, а била изведена како прв дел од двојната претстава со балетот Фауст на Џакомо Паница. Диригент бил Гаетано Марез, а сцените биле дизајнирани и поставени од Џузепе Бертоја и Франческо Багнара.[6]
Премиерата е триумфална, особена циничната арија на Војводата, „La donna è mobile“, која се пеела на улиците следното утро.[7][8]
Улоги
уреди
| Улога | Вид глас | Премиерна екипа, 11 март 1851 година Диригент: Гаетано Марез |
|---|---|---|
| Риголето, шутот на војводата | баритон | Феличе Варези |
| Џилда, негова ќерка | сопран | Тереза Брамбила |
| Војводата од Мантова | тенор | Рафаеле Мирате |
| Спарафучил, најмен убиец | бас | Паоло Дамини |
| Мадалена, негова сестра | контраалт | Анета Казалони |
| Џована, дадилка на Џилда | мецосопран | Лаура Саини |
| Грофот Чепрано | бас | Андреа Белини |
| Грофицата Чепрано, негова жена | мецосопран | Луиџа Морсели |
| Матео Борса, дворјанин | тенор | Анџело Зулиани |
| Грофот Монтероне | баритон | Фелисијано Понц |
| Маруло | баритон | Франческо Де Кунерт |
| Судски помошник | бас | Џовани Рици |
| Паж | мецосопран | Анета Модес Ловати |
| Машки хор: дворјаните и гостите на војводата | ||
Дејствие
уредиЧин 1
уредиСцена 1: Мантова. Војводата и Борса влегуваат.
На бал, војводата пее за тоа колку е убав животот кога можеш да имаш многу жени:„Questa o quella“ („Оваа или онаа“). Му кажува на Борса дека во црквата видел непозната убавица и сака да ја има, ама сака да ја заведе и грофицата Чепрано. Риголето, грбавиот дворски шут на војводата, ги исмева мажите на дамите во кои е вљубен војводата, вклучително и грофот Чепрано. На шега го советува војводата да се ослободи од грофот Чепрано така што ќе го затвори, прогони или обезглави. Маруло, еден од гостите на балот, им кажува на дворјаните дека Риголето има „љубовница“,(не знаејќи дека „љубовницата“ е всушност ќерката на Риголето). Дворјаните, на предлог на Чепрано, решаваат да му се одмаздат на Риголето затоа што ги исмејувал. На веселбата доаѓа грофот Монтероне, чија што ќерка била заведена од војводата. Риголето го задева за немоќта да ја одмазди за честа на ќерка си. Монтероне почнува да се расправа со војводата и затоа е уапсен од стражарите на војводата. Пред да биде одведен во затвор, Монтероне ги проколнува и војводата за заведувањето на ќерка му, и Риголето затоа што го исмевал со него. Риголето е преплашен од клетвата, зошто верува во суеверието дека клетвата од старец секогаш те стигнува.
Сцена 2: Ноќ. На крајот од една слепа уличка, со две куќи во позадина.
Не престанувајќи да мисли на клетвата од старецот, Риголето оди до куќата во која ја крие ќерка си од светот и го сретнува атентаторот Спарафучил, кој му приоѓа и му ги нуди своите услуги. Риголето одбива, но ако треба во иднина ќе го има на ум. Спарафучил си заминува. Риголето потонува во мисли за тоа колку се слични тие двајцата: „Pari siamo!“ („Слични сме!“); Спарафучил убива со својот меч, а Риголето со „злобниот јазик“. Риголето ја отвора вратата и ја прегрнува Џилда. Срдечно се поздравуваат:"Figlia!" "Mio padre!" ("Ќерко!" "Татко мој!" ). Риголето ја крие ќерка си од војводата и целиот град, а таа не знае ништо за татко ѝ, ни каде работи ниту како се вика. Риголето не сака да зборува ниту за нејзината мајка. Само ѝ кажува дека многу го сакала и покрај неговата грпка, и дека починала. Риголето ѝ кажува на Џилда дека таа е сега сѐ што има. Откако ѝ забранил да се појавува во јавност, таа не одела никаде освен во црква.
По заминувањето на Риголето, се појавува војводата и ја прислушнува Џилда како ѝ се исповедува на дадилката Џована дека ѝ е криво што не му кажала на татко ѝ за младиот човек што го запознала во црквата. Кажува дека се заљубила во него, но и дека би го сакала уште повеќе ако е студент и сиромашен. Војводата, пресреќен влегува во собата. Џилда, вознемирена, ја довикнува Џована, незнаејќи дека војводата ѝ платил за да си оди. Преправајќи се дека е студент, војводата искажува љубов кон Џилда: „È il sol dell'anima“ („Таа е сонце за душата“). Прашан за името, Војводата вели дека се вика Гултие Малде. Џилда слуша звуци и исплашена дека татко ѝ се вратил, го испраќа војводата со обостран завет за љубов:„Addio, addio“ („Збогум, збогум“). Џилда е сама и опиена од љубовта кон Војводата, за кој мисли дека се вика Гултие Малде „Caro nome che il mio cor“ („Најмило име за срцево“).
Се враќа Риголето: „"Riedo!... perché?" („Се вратив!... зошто?“), а дворјаните пред соѕиданата градина (мислејќи дека Џилда е љубовницата на шутот) се спремаат да ја грабнат девојката. На Риголето му кажуваат дека ќе ја грабаат грофицата Чепрано. Гледајќи ги маскирани, Риголето бара маска и за себе; додека му ја ставаат маската, му ги врзуваат и очите. Измамен и со врзани очи, тој им ја придржува скалата додека се качуваат до собата на Џилда: Рефрен: "Zitti, zitti" („Тивко, тивко“). Риголето им помага на дворјаните да ја однесат Џилда. Кога ќе остане сам, Риголето ја вади маската и превезот од очите и сфаќа дека ја грабнале Џилда. Се онесвестува во очај, присетувајќи се на клетвата на старецот.
Чин 2
уреди_-_Archivio_Storico_Ricordi_ICON000120_B.jpg)
Соба во палатата на војводата.
Војводата е загрижен од исчезнувањето на Џилда: "Ella mi fu rapita!" („Ми ја украдија!“) и „Parmi veder le lagrime“ („Ми се чини дека гледам солзи“). Влегуваат дворјаните и го известуваат дека ја фатиле љубовницата на Риголето. По описот, тој сфаќа дека се работи за Џилда и ита во собата каде што ја чуваат: „Possente amor mi chiama“ („Моќна љубов ме вика“). Влегува Риголето, глумејќи дека сѐ е во ред, но загрижено бара некаква трага од Џилда, за која верува дека паднала во рацете на војводата. Дворјаните се преправаат дека не ја забележуваат неговата вознемиреност, но тивко се смеат еден со друг. Пристигнува паж со порака од сопругата на војводата (војвотката сака да разговара со сопругот), но дворјаните му викаат дека не е момент да се вознемурива војводата. Риголето си помислува дека тоа мора да значи дека Џилда е со војводата. Тој открива дека Џилда му е ќерка, а дворјаните се изненадени. Прво бара, а потоа низ солзи ги моли дворјаните да му ја вратат. Тој се обидува да влезе во собата каде што ја чуваат Џилда, но дворјаните му го попречуваат патот. По некое време, влегува Џилда, а Риголето им наредува на дворјаните да ги остават сами. Дворјаните ја напуштаат собата. Џилда му раскажува на татко ѝ што ѝ се случувало во палатата, а тој се обидува да ја утеши. Низ собата минува Монтероне кого го водат во затвор и тој застанува пред портрет на војводата, и жали што клетвата не се исполнила. Откако стражарите ќе го изнесат Монтероне, Риголето си вика дека погрешно го сфатиле старецот; тој, Риголето, обесчестениот кловн, ќе направи дожд од громови и молњи да врнат врз главата на престапникот. Го повторува овој завет, а Џилда го моли да се смилува на нејзиниот љубовник Војводата: Дует:„Sì! Vendetta, tremenda vendetta!“ („Да! Одмазда, страшна одмазда!“).
Чин 3
уредиНа реката Минсио . Лево има куќа на два ката. Низ голем лак на приземјето може да се види таверна, и скали кои водат до таванска соба со мал кревет. Ноќ е. Џилда и Риголето, вознемирни, стојат на патот; Спарафучил седи на маса во таверната.
Се гледа дел од куќата на Спарафучил, две соби кои публиката може да ги види. Риголето и Џилда доаѓаат пред неа. Од внатре се слуша гласот на војводата, кој пее „La donna è mobile“ („Жената е непостојана“). Мадалена, сестрата на Спарафучил, го намамила во куќата. Риголето и Џилда слушаат однадвор додека Војводата флертува со Мадалена. На Џилда ѝ е криво што војводата е неверен; Риголето ја уверува дека организира одмазда:„Bella figlia dell'amore“ („Убава ќерка на љубовта“).
Риголето ја тера Џилда да се проблече во машко и да замине за Верона, и ѝ кажува дека ќе и се придружи подоцна. Откако ќе замине Џилда, Риголето се ценка со платениот убиец. Се договараат да го убие својот гостин за 20 скуди. Риголето си заминува.
Почнува да се замрачува, се спрема бура и војводата одлучува да преноќи во куќата. Спарафучил го носи на горниот спрат за да преспие, одлучувајќи да го убие додека спие.
Џилда, која и покрај неговото неверство, сè уште го сака војводата, се враќа преоблечена во маж и стои пред куќата. Мадалена, веќе вљубена во војводата, го моли Спарафучил да му го поштеди животот. Спарафучил неволно ѝ ветува дека ако до полноќ најде друга жртва, ќе ја убие наместо војводата. Џилда го прислушкува ова, па решава да се жртвува за војводата и влегува во куќата. Спарафучил ја прободува и таа се струполува, смртно ранета.
На полноќ, кога Риголето доаѓа со парите, добива вреќа во која има труп и се радува на својата победа. Става камења во вреќата, и пред да ја фрли во реката го слуша гласот на војводата, како сонливо пее реприза на неговата арија „La donna è mobile. Збунет, Риголето ја отвора вреќата и, во очај, ја гледа својата ќерка на умирање. На момент, таа оживува и кажува дека ѝ е мило што умрира оној што го сака: „V'ho ingannato“ („Татко, те измамив“). Умира во татковите раце. Риголето плаче ужаснат: „La maledizione!“ ("Проклетството!") [10]
Наводи
уреди- ↑ Phillips-Matz (1993)
- ↑ 2,0 2,1 Verdi to Piave, 28 April 1850, in Phillips-Matz (1993)
- ↑ Hugo (1863).
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Phillips-Matz (1993).
- ↑ Budden (1984).
- ↑ Casaglia (2005).
- ↑ Downes (1918)
- ↑ Rahim, Sameer (3 April 2012). „The opera novice: Rigoletto by Giuseppe Verdi“. The Daily Telegraph. London. Посетено на 9 March 2013.
- ↑ The synopsis is based partly on Melitz (1913) with updated English for clarity.
- ↑ Parker (2001)
- ↑ Some scores, such as the Schirmer piano-vocal score, present the opera in four acts, with the two scenes which normally constitute act 1 appearing as separate acts.