Разгледувања за самиот себе

„Разгледувања за самиот себе“, или уште познато како „За самиот себе“ или „Медитации“ (старогрчки: Τών είς έαυτόν βίβλια) — филозофско дело во 12 книги на римскиот император Марко Аврелиј кој бил најголемиот почитувач на Епиктет и последниот значаен стоичар. Тој е познат како царот-философ, кој живеел според философските и етичките принципи на стоичката школа. Кога станал цар, најмногу сакал да разговара самиот со себеси барајќи поддршка во философијата и во ова дело се забележани тие разговори, во афористички облик и без некој посебен редослед. Единствено, првата книга се разликува од останатите и во неа Марк Аврелиј ја искажува својата благодарност до своите блиски, родителите, роднините, учителите, па дури и боговите за нивното влијание и поуки. Се верува дека делото не било напишано за да биде објавено, туку за да му послужи на императорот. Исто така, се верува дека најголемо влијание врз неговите ставови извршило делото на Епиктет Разговори. Поуките содржани во списот ги поврзуваат начелата на вистинското самопознание и правилата на однесување. Двете главни теми коишто можат да се извлечат од личните размислувања на императорот, а коишто ја засегаат стоичката филозофија се: исполнување на човечките должности и служба за доброто на заедницата. Овој ракопис постојано привлекувал големо внимание така што, покрај друите, му се воодушевувале и царот Јулијан во чија сатира „Гозба или Кроновата прослава или Кесари“, Марко Аврелиј ја добива првата награда, како и германскиот цар Фридрих Велики.

Содржина

Првата страница од англиското издание, 1792

• 1. книга: Авторот најпрвин го опишува своето потекло и личните особини, своето образование и учителите, како и за посвоителот, царот Антонин.
• 2. книга: Во оваа книга се зборува за потребата од заедничко дејствување со другите луѓе.
• 3. книга: Овде, авторот пишува за разумот како основен водич во постапките, за единството со природата, за скромноста и за ослободувањето од страстите, за грижата за душата и за целисходноста во однесувањето.
• 4. книга: Во овој дел, авторот пишува за следниве прашања: потребата од воспоставување внатрешен мир, изворите на разумот, смртта како враќање во општото движење на материјата, бесмисленоста на славата и на гордоста, бесмртноста на душата, минливоста на животните задоволства, помирливоста со сè што се случува во светот како предодредено од судбината итн.
• 5. книга: Овде, Марко Аврелиј ги искажува своите размислувања за: развивањето на човековите способности, за прифаќањето на сè што се случува во природата, за светот како бескрајна промена на елементите, за смислата на човековото постоење само како дел од заедницата и за живеењето во согласност со разумот и со природните принципи.
• 6. книга: Во овој дел, авторот пишува за потребата човекот да си ја извршува должноста уредно и посветено, за вечното кружење на материјата во вселената, за поврзаноста на сите нешта во вселената и за односот кон другите луѓе.
• 7. книга: Во оваа книга се наведени размислувањата за: работењето за општата корист, разумот во согласност со природните принципи, разумното и добро дејствување, минливоста на материјата и на луѓето, вечните промени во вселената, правењето добри дела, благородното однесување и толеранцијата, разумот како водич на сите постапки, наместо страстите и нагоните, негувањето на доблестите итн.
• 8. книга: Во овој дел, авторот препорачува да ги прифатиме сите настани такви какви што се и да се помириме со сите зла и пречки во животот, кои се дадени од природата; да се однесуваме добро кон луѓето и да им ги простуваме грешките, секогаш да ги зачуваме трезвеноста, разумноста и присебноста во односите кон другите луѓе и предметите; да се однесуваме разумно и да го негуваме духот.
• 9. книга: Во овој дел, авторот пишува за живеењето во согласност со сеопштата природа, за смртта како природна појава, за неопходноста од заеднички живот со другите луѓе, за разумот како водич на сите човекови постапки, за разумот како дел од општиот, космички разум, за космосот како бескрајна промена од една во друга форма, за минливоста на човековиот живот, за потребата од спокојно прифаќање на сите надворешни настани и појави, за потребата од постојано правење добри дела, за благонаклоноста кон туѓите грешки итн.
• 10. книга: Овде се искажани следниве размислувања на Марко Аврелиј: судбинската предодреденост на сите појави и потребата од помирување со она што се случува во светот, човекот како дел од целината на природата и општеството, потребата за работење во корист на заедницата, постојаниот процес на пропаѓање и враќање во првобитната материја, разумот како водич на нашите постапки, потребата од живеење во согласност со природата, бескрајното повторување на процесите во минатото и во иднината, правењето добри дела како основно животно начело, прифаќање на пречките и несреќите во животот, минливоста на човековиот живот, прифаќањето на смртта итн.
• 11. книга: Во овој дел, авторот пишува за: особините на разумната душа, поучното дејство на трагедијата и на комедијата, потребата од живеење во заедница со другите луѓе и работата за општата корист, правила за исправен живот (искрен однос кон луѓето, спознавање на суштината на нештата, напор да се разберат постапките на луѓето наместо да се осудуваат, отфрлање на негативните мисли и ставови, совладување на гневот итн.), заблудите на човековиот ум итн. Исто така, Марко Аврелиј наведува и афоризми од различни автори.
• 12. книга: Во последната книга, авторот ги искажува размислувањата за овие теми: судбинската преодреденост на она што се случува во светот, потребата од побожен живот, ослободување на разумот од надворешните материјални влијанија, нагони и желби, случувањата во светот според волјата на боговите, минливоста на човековиот живот, грижата за сопствената душа наместо за материјалните предмети, отфрлање на сите претстави за светот како услов за внатрешен мир, прифаќање на смртта како спојување со божествената природа, единството на духот и супстанцата итн.

Философските погледи на Марк Аврелиј

Поради испреплетеноста на мислите на императорот при пишувањето на делото, неговата содржина не може да биде прецизно одредена. Во секоја од своите поуки тој ги посочува главните црти на неговата филозофија и може да се забележи дека зад секој ред стои една цврсто конституирана фаталистичка слика на светот и животот во која поединецот треба да ја пронајде смислата на сопственото постоење.

Имено, човекот си го поставува клучното прашање: Што претставува смртта и дали може да се справи со неа? Секој се соочува со чувството дека траењето на животот е само миг. Марко Аврелиј верува дека оваа песимистичка мисла за животот може да се осмисли само со дејството на разумот. Разумот е тој што правилно ќе ја насочи животната сила. Затоа една од клучните максими гласи: „За разумното суштество исто е да биде во согласност со природата и во согласност со разумот“. Човекот треба да ја прифати препораката: „Впери го погледот само на патот по кој те води природата, бидејќи таа е заедничка според она што ти се случува, но твоја лична според она што треба да го направиш.“

За да го разбере божествениот и човечкиот свет на човекот може да му помогне само филозофијата. На секоја страница од делото, Марко Аврелиј посочува дека филозофијата ни ја дава единствената вистинска помош во совладувањето на тешкотиите, незадоволството, стравовите и ударите на судбината. Па токму поради тоа ја определува филозофијата како водилка на животот. Таа добива задача да биде етички владетел затоа што го води човекот кон најважното сознание: дека смислата на постоењето и смислата на природата се поклопуваат. Една од поважните мисли на Марко Аврелиј за филозофијата е следнава:

Филозофијата се состои во тоа што во себе ќе го чуваме дајмонот од зло и грев, како победник над сладстраститето, што нема да правиме бесцелни нешта служејќи се со лаги и преправање, ослободени од мисла дали некој прави така или не. Филозофијата се состои во моќта да се соочиме со сѐ што ќе ни се случи и да го примаме како нешто што доаѓа од истото место од кое што потекнуваме и самите. Потоа, во готовноста да бидеме ведри во очекувањето на смртта, убедени дека тоа не е ништо друго освен раздвојување на елементите од кои е составено секое живо суштество.

Од антрополошкото сфаќање на Марк Аврелиј во книгата можеме да извлечеме дека тој прави разлика помеѓу тело, душа и дух. Телото е супстрат составен од материјални нешта на кои се распаѓа, на душата ѝ припаѓа нагонскиот живот и страстите кои ја вознемируваат, ја занесуваат, а духот е господар на вистинското познание на праначелата и на единствената вистина дека со светот и со животот владее нужноста, дека сѐ е судбина.

Страстите и афектите се најопасните заведувачи на човекот. Тие го залажуваат и го привлекуваат со минливи задоволства. Токму поради тоа мислите и разумот треба целосно да се ослободат од привлечноста на страстите. А за тоа да се постигне, доволно е сознанието дека сѐ е променливо и минливо, а доказ за тоа се сетилните задоволства. Човекот треба да се придржува само до единствената вистина дека во светот владее смислата на природата која е устроена според строгите умствени принципи на нужноста. И токму тоа сознание би требало да го ослободи човекот и да го насочи кон спокојно помирување со сопствената судбина која е исто така само дел од целината на природата.

Според Марк Аврелиј, луѓето се создадени за заедничко дејствување. Како што заедно и во една целина функционираат рацете, нозете, трепките, така треба да се согласуваат и да бидат во хармонија и луѓето што живеат во заедница. Па токму поради тоа, тој вели: „Ако некогаш си видел отсечена рака, нога или пресечена глава која лежи одвоена од телото, исто така изгледа и човек кој не си ја сака судбината, кој се издвојува и прави нешто што е против заедницата.“

Човекот е само еден мал ситен дел од вселената. Во вселената секој го носи со себе она што му е судено, а секој дел учествува во полза на целината. Затоа може да се каже дека сѐ потекнува од еден ист извор каде што сите суштества се во сродство, а токму во човековата природа е грижата за другите луѓе. Марко Аврелиј го гледа доброто за разумното суштество токму во заедницата бидејќи верува дека „ние сме предодредени за заедница“.

И покрај сите промени, проблеми, и променливости што ни се случуваат во животот,  треба да се зачува внатрешната слобода, тоа го препорачува императорот преку следниве зборови:

Биди како карпа од која се прекршуваат брановите. Таа стои неподвижна, а морето што беснее околу неа, постепено се смирува. Никогаш не вели: 'Несреќен сум, зарем мораше тоа да ме снајде!' Секогаш вели: 'Среќен сум што живеам безгрижно и не сум погоден од тоа што сега ми се случува, ниту се плашам за иднината!' Такво нешто може секому да се случи, но не секој во извесна прилика може да остане безгрижен.

Извори

• Аурелиј, Марк. За самиот себе. Три, Скопје, 2005.
• Ђурић, Милош Н.  Историја хеленске етике. Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 1997.