Ана Тертер

Ана Тертер — бугарска принцеза и српска кралица од 1284 до 1299 година, како сопруга на српскиот крал Стефан Урош II Милутин.

Потекло, детство и младост

Ана Тертер била ќерка на бугарскиот цар Ѓорги I Тертер. Првата сопруга на Ѓорги, Марија, се споменува во Бориловиот синод, а тој се развел од неа во 1279 година. Бракот на Ѓорѓи и Кирамарија траел од 1279 до 1283 година, а Ана најверојатно се родила во тој период. Тоа би значело дека таа имала најмногу пет години кога пристигнала на српскиот двор.

Брак

Заднина

Грбот на династијата Тертер.

Српско-бугарските односи биле добри на почетокот на владеењето на кралот Милутин. Бугарија била потресена од востанието на Ивајло од 1277 до 1280 година, за време на кое Ѓорги Тертер се истакнал како единствен цар. Теодор Светослав, неговиот син, бил заложник во Константинопол во првата половина на 1280-тите, па Ѓорги Тертер морал да преговара за неговото спасување. Бугарскиот цар се обврзал да ја протера својата втора сопруга, мајката на Ана, Кирамарија, со која живеел илегално, и повторно да се ожени со својата отфрлена сопруга Марија. Преговорите ги водел трновскиот патријарх Јоаким III во име на бугарскиот двор. Преговорите биле успешно завршени и Теодор Светослав во 1284 година се вратил во Бугарија, по што бил прогласен за владетел на неговиот татко.

Меѓутоа, набргу дошло до српско-бугарско зближување. Како дел од своите дејствија против Византиското Царство, Милутин од 1282 до 1284 година водел дури три експедиции на византиските територии. Во една од нив учествувал и неговиот брат, кралот Драгутин. Освен воени походи, Милутин презел и дипломатски дејствија насочени против Византија. Еден од нив е зближувањето со Бугарија.

Српско-бугарски сојуз

Српско-бугарскиот сојуз требало да се зајакне со бракот на Милутин и ќерката на бугарскиот цар, чие име не се споменувало во бугарските извори, но во науката е познато благодарение на Пљеваљскиот требник. Бракот бил склучен непосредно пред 11 август 1284 година. На овој датум Дубровник му испратил подароци на српскиот крал по повод бракот со бугарската принцеза. Подарокот вклучувал 400 перпери (пари од тој период) за кралот и скапа облека вредна 26 перпери за неговиот водач Градислав. До овој датум, Милутин сигурно се развел од својата претходна сопруга, ќерката на тесалискиот севастократор Јован Анѓела, чие име не ни е познато. За овој брак сведочи и писмо од цариградскиот патријарх Григориј II, напишано по март 1283 година. Преговорите меѓу Милутин и Јован се воделе во рамките на антивизантиската коалиција на Карло Анжујски. Кога пропаднала по сицилијанската вечер, на Милутин не му требало брак со Тесалија. За српско-бугарското зближување придонело и заедничката закана од Татарите кон (унгарски владетел) Црна Нога.

Редоследот на жените на Милутин

Кралот Милутин, првиот сопруг на Ана Тертер, на фреската во „Кралската црква“ (Студеница).

Според претходните сфаќања, врз основа на византискиот хроничар Никифор Григор, редот на жените на Милутин бил следниов: најпрвин бил оженет за ќерката на непознат српски благородник, Јелена, а потоа за ќерката на тесалискиот владетел Јован чие име не е познато, потоа Јелисавета Арпад, ќерката на унгарскиот крал Стефан, сопругата Каталина, потоа Ана Тертер и на крајот Симонида Палеолог. Овој редослед неодамна бил побиен од Александар Узелац, кој претпочитал сведоштво на друг грчки хроничар, Георги Пахимер. Пахимер го дал следниот редослед: Јелена, Тесалка, Ана Тертер, Јелисавета, Симонида.

Врз основа на зачуваната кореспонденција помеѓу Ана Неда, ќерката на Милутин и владетелите на Неапол (три писма, од 1337, 1338 и 1354 година), Александар Узелац утврдил дека Ана Неда била ќерка на Милутин од врската со Јелисавета. Според авторот на анонимниот опис на Источна Европа од 1310 година, Јелисавета претходно била мажена за чешкиот благородник Завиша од Фалкенхајн, а потоа се замонашила. Милутин богохулно и ја соблекол монашката облека. Врската на Милутин со Јелисавета не била прифатена ниту во круговите на српската црква, бидејќи за Јелисавета немало ниту збор во српските извори. Згора на тоа, во домашните пишани извори, единствената од жените на Милутин ја споменувал архиепископот Данило (Животи на српските кралеви и архиепископи) од Симонида Палеолог, последната сопруга.

Прв брак

За брачниот живот на Ана и Милутин нема многу информации. Архиепископот Данило не ја споменувал оваа сопруга на Милутин. Од тие причини не ни знаеме колку траел нивниот брак.

Разводот на Милутин и Ана бил поврзан со српско-византиските односи на самиот крај на 13 век. Византискиот поход на Михаил Главаш во Србија во 1296 година не бил толку успешен како што го прикажувал Манојло Фил, па царот Андроник II, поради двојната опасност (од Србија и Татарите), морал да започне преговори со Милутин. Извештајот на Теодор Метохит, водачот на византиската амбасада што требало да го договори бракот на Милутин со сестрата на Андроник, Евдокија, бил најдобар доказ за преговорите. Меѓутоа, Евдокија не сакала да се омажи за четирикратно оженетиот српски крал, оправдувајќи се со жалење за нејзиниот неодамна починат сопруг, трапезунтскиот цар Јован. Затоа, Андроник бил принуден да му ја понуди на Милутин својата петгодишна ќерка Симонида.

Бракот на Милутин и Ана сигурно не постоел уште во 1296 година. Во црквата Свети Ахил во Ариље била насликана фреска на која бил прикажан сремскиот крал Драгутин со сопругата Каталина и Милутин без сопругата. Тоа било сведоштво дека неговиот брак со Ана во тоа време повеќе не важел, иако бугарската принцеза останала да живее во Србија. Во 1292 година Ѓорѓи на бугарскиот престол бил сменет од Смилец, па Милутин немал политичка потреба да го одржува бракот со девојчето Ана.

Развод

Свадбата на Милутин и Симонида, минијатура на Иван Грозни од 16 век.

Еден од основните услови на Византијците било предавањето на заложниците. Во замена за Симонида, Милутин морал да им ги предаде на Византијците Ана Тертер и пребегнатиот од Котаница. Георгије Пахимер пишувал за пречекот кој Симонида го имала во Србија: „А бидејќи охридскиот архиепископ ги служел вообичаените служби, таа ги прими вообичаените делови, а самиот крал повеќе ја примил за царската ќерка отколку за жена.Тој ја поздравил благонаклонето, не на коњ како што бил обичајот, туку се симнал кога таа се приближила, односно како пред господарка, не пред жена му.“ Милутин ги наследил освоените територии, а Ана Тертер била испратена во Србија. Интересно е што Пахимер само бракот со бугарската принцеза го сметал за легален брак на кралот Милутин, додека останатите врски на Милутин ги сметал за вонбрачни. Тоа бил начин да се оправда пред црквата склучувањето на овој, по сите правила, вонбрачен брак.

Пахимер наведувал дека креаторот на идејата за заложник на Ана Тертер бил цариградскиот патријарх Јован XII, кој барал, заради сигурност на бракот, бугарската принцеза да биде депортирана во Византија. Алтернативата била Милутин да ја испрати својата мајка Јелена Анѓел како заложник, што било невозможно. Милутин остро се спротивставил на екстрадицијата на Ана Тертер. Метохит наведувал дека предавањето на Ана Тертер било најголемиот впечаток на кој Милутин се согласил. Бидејќи оваа точка од договорот вклучувало нешто многу поважно од предавањето на поранешната кралица, римскиот амбасадор го сметал неговиот дипломатски успех околу неа за најважен за Империјата. Не се знае која била втората отстапка. Се претпоставувало дека тоа било отстапка за територијата или обврска за промена на надворешната политика кон Бугарите.

Животот во Цариград

Во пресрет на Велигден 1299 година, на реката Вардар, недалеку од Солун, имало своевидна „размена“. Имено, византискиот император му ја предал ќерката на новопечениот зет, со нејзината придружба, а поранешната српска кралица заедно со заложниците им била предадена на Грците. Оваа постапка на српскиот крал не наишла на одобрување кај членовите на српското кралско семејство, ниту од лични симпатии со поранешната снаа, ниту од политички причини. Сепак, кралот Стефан Милутин не обрнал премногу внимание на тоа, туку дури успеал повторно да го поништи бракот.

Реакции на цариградскиот патријарх во врска со разводот на Милутин и Ана

Ана била однесена во Цариград, каде што биле нејзиниот татко, мајка и маќеа. Царската делегација со која патувала Ана не влегла веднаш во градот, туку извесно време живеела надвор од градот. Поранешната српска кралица била официјално пречекана на 22 јуни 1299 година. Разводот на Ана и Милутин наишло на неодобрување во врвот на византиската црква. Патријархот Јован XII не се помирил со фактот дека византиската принцеза Симонида се омажила за српски крал кој бил неколкупати венчан. Според него, бракот на Милутин и Ана Тертер бил легален и немало основа за негово раскинување. Андроник се вратил во Цариград дури во 1300 година, кога се сретнал со патријархот.

Исто така, Андроник го оправдувал бракот пред црковниот закон. Бидејќи Милутин ја протерал својата прва жена без да го раскине бракот со неа, другите бракови се сметале за неважечки, па затоа Милутин не се оженил неколку пати, туку само еднаш, пред Симонида. Ќерката на Тертер не можела да се смета за легитимна ќерка бидејќи првата сопруга на Милутин, чие име не е познато во историографијата, сè уште била жива. Андроник ги повикал црковните великодостојници да ги судат неговите постапки. Биле импресионирани од говорот на Андроник и го оправдале сето она што тој го направил. Очигледно, говорот оставил впечаток кај патријархот, па тој ветил дека следниот ден ќе се врати во патријаршијата.

Втор брак

Сребрена монета на Теодор Светослав, братот на Ана и бугарскиот цар на почетокот на XIV век. век.

Братот на Ана Тертер, Теодор Светослав, дошол на бугарскиот престол во 1300 година. Ѓорги Тертер, таткото на Ана, се вратил во Бугарија и од својот син наследил град. И Ана добила можност да се врати во татковината. Меѓутоа, во Цариград, во неа се заљубил епирскиот деспот Димитрије Дука Комнин Кутрул, вдовец, син на Михаил II Комнин војвода. Извесно време живееле во нелегална љубовна врска, до 1301 година, со дозвола на царот Андроник, тие не се венчале.

Во 1304 година, деспотот Димитрија бил осомничен за заговор против императорот. Меѓу другото, тој бил обвинет дека се оженил со „жена од непријателско семејство“. Се сомневало дека тоа го отворило патот за влијанието на Теодор Светослав на византискиот двор. Ана Неда и Димитрије Кутрул паднале во немилост, а Георгије Пахимер пишувал за реакцијата на Теодор Светослав. Бугарскиот император ги нападнал византиските територии и ја поразил грчката војска кај Скафида. Во јануари 1305 година, Димитрија бил изведен пред суд. Тој бил осуден во март 1305 година, по што бил затворен во „Големата палата“ со сопругата Ана и децата, а имотот им бил конфискуван. Набргу потоа, парот се обидел да побегне, но безуспешно. После тоа Димитрија бил затворен во Влахеранската палата. Мировниот договор меѓу Бугарија и Византија бил склучен во 1308 година. Тогаш морало да се намали казната за Димитрије и Ана. Меѓутоа, за судбината на Ана по 1305 година немало повеќе податоци во историските извори.

Потомството

Прашањето за идентитетот на мајката на децата на Милутин е едно од најтешките прашања на српскиот среден век. „Животите на српските кралеви и архиепископи“ ја споменувале само последната сопруга на Милутин, Симонида. Милутин имал најмалку четири деца: 1) Стефан Дечански, српски крал (1321-1331), Ана Нед, бугарска царица (1323-1324), Константин Немањиќ, претендент за српскиот престол (1321-1322) и царицата Зорица. Од историските извори била позната само мајката на Зорица. Во согласност со сведочењето на Анонимус, авторот на „Описот на Источна Европа“ од 1310 година, Зорица е родена од сопругата на Милутин, Јелисавета. Александар Узелац неодамна открил дека Јелисавета била мајка на другите ќерки на Милутин, кои дотогаш се сомневало дека биле од бракот со Ана Тертер. Од бракот со Симонида, Милутин немал деца. За Стефан, благодарение на податоците на Никифор Григора што ги оставил по повод бракот на најстариот син на Милутин со Марија Палеолог, знаеме дека е роден во средината на 1270-тите, односно не можел да се роди во бракот со Ана Тертер, бидејќи тој бил дури и постар од неа. Годината на раѓањето на Константин е непозната. Во Грачаница, Константин бил претставен како млад човек во своите дваесетти години, што значи дека можело да е роден само во последните години на 13.век. Бидејќи Милутин тогаш бил во врска со унгарската принцеза Јелисавета, но и со Ана Тертер, сигурен одговор не може да се даде. Затоа, ниту еден од потомците на Милутин не може со сигурност да се смета за син на Ана.

Во Плевља Требник има информации за наводните деца на Милутин и Ана Тертер: „тоа се нарекува многугодишна побожност кон Ана и нејзиното дете“. Дали оваа информација се однесува на Константин и дали Милутин имал други деца со Ана, чиј идентитет денес не е познат, не може да се знае. Ана имала деца и со Димитриј, но нивниот идентитет не е познат.

Извори

• Анонимен опис на Европа Ориенталис. Анонимен опис на Источна Европа, Белград: Историски институт, Живковиќ Тибор, Петровиќ Владета, Узелац Александар, 2013 година.
• Византиски извори за историјата на народите на Југославија, том VI, Белград: Византиски институт на Српската академија на науките и уметностите, дела од Георгиј Пахимер, Теодор Метохит, Ницифор Григоре и Манојло Фила, 1986 година.
• Стојановиќ, Љубомир, „Требник“ на манастирот Св. Тројце кај Пљевља, ССКА 56 (1922)