Старошпански јазик

Старошпански — ран облик на шпанскиот којшто е образуван за време на алфонсијанската ера преку развој на првобитните облици на јазикот. Оваа јазична епоха се протега во периодот од околу 1200 до 1450 година. Како центри за развој на јазикот се сметаат Бургос (Фердинанд III Кастиљски) и подоцна Толедо (Алфонсо X Кастиљски).

Пиринејскиот Полуостров во 1200 година

Различните јазици на северот на Шпанија, кои се развиле од народниот латински, јасно се разликувале еден од друг уште во текстовите на глосите запишани во 10. односно 11. век во манастирите Санто Доминго де Силос и Сан Миљан де ла Когоља. Еден монах од манастирот Сан Миљан де ла Когоља го напишал текстот „Емилијански глоси“, во којшто се зборува за западноарагонскиот (или наварско-арагонски), јазик којшто се има развиено од народниот латински. Западноарагонскиот и астуриско-леонскиот јазик подоцна биле „кастиљанизирани“ и со тоа за време на владеењето на кралот Алфонсо X се развиле во старошпански. Во манастирот Сан Миљан де ла Когоља меѓу другото во 12. и 13. век живеел и работел монахот Гонсало де Берсео (околу 1198-1264), кој важи за првиот познат поет на новиот народен шпански јазик.

Еден од најважните текстови на старошпански е „Песна за Сид“, еп од непознат автор, инспириран од животот на шпанскиот благородник Родриго Дијаз де Вивар, попознат како „Ел Сид“. Епот е еден од најраните дела на шпанската литература.

Историја на постанокот на јазикот

Географскиот регион којшто се смета за точка на настанување на кастиљскиот јазик (шпанскиот јазик) е сместен јужно од Кантабриските Планини (шпански: Cordillera Cantábrica или Sistema Cantábrico), планински венец во Северна Шпанија, којшто се протега западно од Пиринеите.

Името на регионот Кастиља за првпат се споменува во латински документ од 800 година, каде што се зборува за една црква „во подрачјето на Кастиља“ (шпански: in territorio Castelle) или поточно:

„

Имаме црква во чест на Св. Мартин, во областите Патринијано во подрачјето на Кастиља.

“

Во својата хроника, Алфонсо III Леонски, крал на Астурија од 9. век, го запишал следното:

„

„Вардулија“ сега се нарекува „Кастиља“.

“

Всушност, името на регионот потекнѕва од многуте кастели (латински: castella, шпански: castillos), коишто биле изградени за одбранбени цели против нападите на Берберите и Арабјаните.

Фонологија

Шема на средновековната шпанска гласовна промена. Castellano medieval: старошпански (1200-1450); Castellano clásico: средновековен шпански (1450-1650); Castellano contemporáneo: современ шпански (од 1650).

Некои фонолошки особености на согласките се следните:

• безвучна венечна слеана согласка /ts/: прикажана со буквата ç пред самогласките a, o, u и со c пред самогласките e и i;
• звучна венечна слеана согласка /dz/: прикажана со буквата z;
• безвучна венечна струјна согласка /s̺/: прикажана со буквата s на почетокот или крајот од зборот и пред и по согласките и со ss меѓу самогласки;
• звучна венечна струјна согласка /z/: прикажана со буквата s меѓу самогласки и пред звучни согласки;
• безвучна задновенечна струјна согласка /ʃ/: прикажана со буквата x; и
• звучна задновенечна струјна согласка /ʒ/: прикажана со буквата j и со g пред самогласките e и i.

Старошпанскиот систем на самогласки е прикажан во табелата во продолжение:

	Предна самогласка	Самогласка од среден ред	Задна самогласка
Затворена самогласка	i		u
Полузатворена задна заоблена самогласка	e		o
Полуотворена предна незаоблена самогласка	*ɛ		*ɔ
Отворена предна незаоблена самогласка		a

Пример на текст на старошпански

Во продолжение е претставен извадок на текст (стихови: 330–365) од делото „Песна за Сид“ (слушнете го текстот со старошпански изговор):

старошпански –Ya Señor glorioso, Padre que en çielo estás, Fezist çielo e tierra, el terçero el mar, Fezist estrellas e luna, e el sol pora escalentar, Prisist encarnaçión en Santa María madre, En Beleem apareçist, commo fue tu veluntad, Pastores te glorificaron, oviéronte a laudare, Tres reyes de Arabia te vinieron adorar, Melchior e Gaspar e Baltasar, oro e tus e mirra Te ofreçieron, commo fue tu veluntad. Salvest a Jonás quando cayó en la mar, Salvest a Daniel con los leones en la mala cárçel, Salvest dentro en Roma al señor San Sabastián, Salvest a Santa Susaña del falso criminal, Por tierra andidiste treinta e dos años, Señor spirital, Mostrando los miráclos, por én avemos qué fablar, Del agua fezist vino e de la piedra pan, Resuçitest a Lázaro, ca fue tu voluntad, A los judíos te dexeste prender, do dizen monte Calvarie Pusiéronte en cruz, por nombre en Golgotá, Dos ladrones contigo, éstos de señas partes, El uno es en paraíso, ca el otro non entró allá, Estando en la cruz vertud fezist muy grant, Longinos era çiego, que nunquas’ vio alguandre, Diot’ con la lança en el costado, dont ixió la sangre, Corrió la sangre por el astil ayuso, las manos se ovo de untar, Alçólas arriba, llególas a la faz, Abrió sos ojos, cató a todas partes, En ti crovo al ora, por end es salvo de mal. En el monumento resuçitest e fust a los infiernos, Commo fue tu voluntad, Quebranteste las puertas e saqueste los padres santos. Tú eres rey de los reyes e de tod el mundo padre, A ti adoro e creo de toda voluntad, E ruego a San Peidro que me ajude a rogar Por mio Çid el Campeador, que Dios le curie de mal, Quando oy nos partimos, en vida nos faz juntar.–

современ шпански –O Señor glorioso, Padre que en cielo estás, Hiciste cielo y tierra, el tercero el mar, Hiciste estrellas y luna, y el sol para calentar, Te encarnaste en Santa María madre, En Belén apareciste, como fue tu voluntad, Pastores te glorificaron, te tuvieron que loar, Tres reyes de Arabia te vinieron a adorar, Melchor y Gaspar y Baltasar, oro e incienso y mirra Te ofrecieron, como fue tu voluntad. Salvaste a Jonás cuando cayó en la mar, Salvaste a Daniel con los leones en la mala cárcel, Salvaste dentro de Roma al señor San Sebastián, Salvaste a Santa Susana del falso criminal, Por tierra anduviste treinta y dos años, Señor espiritual, Mostrando los milagros, por ende tenemos qué hablar, Del agua hiciste vino y de la piedra pan, Resucitaste a Lázaro, porque fue tu voluntad, A los judíos te dejaste prender, donde dicen monte Calvario Te pusieron en cruz, por nombre en Gólgota, Dos ladrones contigo, éstos de sendas partes, El uno es en paraíso, porque el otro no entró allá, Estando en la cruz virtud hiciste muy grande, Longinos era ciego, que nunca se vio jamás, Te dio con la lanza en el costado, donde salió la sangre, Corrió la sangre por el astil abajo, las manos se las tuvo que untar, Las alzó arriba, las elevó a la faz, Abrió sus ojos, miró a todas partes, En ti creyó entonces, por ende es salvado de mal. En el monumento resucitaste y fuiste a los infiernos, Como fue tu voluntad, Quebrantaste las puertas y sacaste los padres santos. Tú eres rey de los reyes y padre de todo el mundo, A ti te adoro y creo de toda voluntad, Y ruego a San Pedro que me ayude a rogar Por mi Cid el Campeador, que Dios le cure de mal, Cuando hoy nos partamos, en vida haznos juntar.–

Поврзано

• Ладино
• Шпански јазик
• Средновековен шпански јазик

Литература

• Annegret Alsdorf-Bollee, Ingrid Neumann-Holzschuh: Spanische Sprachgeschichte. 5. Auflage. Klett, Stuttgart 2009, ISBN 3-12-939624-1.
• Stefan Barme; Michael Frings: Einführung in das Altspanische. ibidem Verlag, Stuttgart 2014, ISBN 978-3-8382-0683-7.
• Federico Hanssen: Spanische Grammatik auf historischer Grundlage. Niemeyer, Halle a.S. 1910
• Birgit Hittenberger: Vom Altlatein zum Altspanisch. Books on Demand, 2009, ISBN 3-6403-2853-1.
• Daniel Jacob: Von der Subjekt-Relevanz zur Gegenwartsrelevanz: Gebrauch und Entwicklung der Perfektperiphrase aver + Partizip Perfekt Passiv im Altspanischen. In: Andreas Kablitz; Bernhard König, Margot Kruse, Christian Schmitt, Wolf-Dieter Stempel (Hrsg.): Romanistisches Jahrbuch. Bd. 46, 1995, Walter de Gruyter, Berlin / New York 1996
• Adolf Keller: Altspanisches Lesebuch: Mit Grammatik und Glossar. F. A. Brockhaus, Leipzig 1890
• Carlos E. Sánchez Lancis: Estudio de los adverbios de espacio y tiempo en el español medieval. Dissertationsschrift, Universidad Autónoma de Barcelona, Barcelona 1990 Архивирано на 4 март 2016 г.
• Rafael Lapesa: Historia de la lengua española. Ed. Gredos, Madrid 1988.
• Paul M. Lloyd: From Latin to Spanish. Vol. 1: Historical phonology and morphology of the Spanish language. American Philosophical Society, Philadelphia 1989, ISBN 0-8716-9173-6.
• Bodo Müller: Diccionario del español medieval. Sammlung romanischer Elementar- und Handbücher: Reihe 3, Wörterbücher 12, Universitätsverlag Winter Heidelberg 1994.
• Adolf Mussafia: Über die Quelle der altspanischen "Vida de S. Maria Egipciaca". Wien 1863.
• Friedrich Hansen: Spanische Grammatik auf historischer Grundlage. Max Niemeyer, Halle 1910
• Ralph Penny: A History of Spanish Language. Cambridge University Press, Cambridge 1995, ISBN 0-5218-0587-2.
• David A. Pharies: Breve historia de la lengua española: Spanish edition. University of Chicago Press, 2010, ISBN 0-2266-6685-9.
• Montse Batllori Dillet, Francesc Roca Urgell: Los determinantes y los cuantificadores en español medieval y moderno. XXVIII Simposio de la Sociedad Española de Lingüística. Madrid (ESP) 1998
• Claus Pusch: Spanische Sprachwissenschaft. Narr, Tübingen 2011