Лаоски јазик

Лаоски (самонар. ພາສາລາວ, паса лау) — тонски јазик од групата на крадајски јазици. Ова е службен и национален јазик на Лаос и исто така се зборува во североисточен Тајланд каде се именува како исански јазик. Како мајчин јазик на Лаошаните и службен јазик во државата, тој е и втор јазик на малцинствата во Лаос и Исан. Јазикот, како и сите останати јазици во Лаос, се пишува со азбучнослоговно писмо (абугида). Иако нема службен статус, дијалектот од Виентијан станал де факто стандардна верзија врз која се заснова стандардниот лаоски јазик.

Лаоски
ພາສາລາວ
Застапен во	Лаос, Тајланд, САД, Франција, Канада, НР Кина, Австралија
Говорници	5.225.552 (2006), или 20 милиони ако се бројат и Исанците.
Јазично семејство	крадајско тајско југозападно источно-централно Лаоско-путајско лаоски
Статус
Службен во	Лаос
Признаен како малцински во	Тајланд
Јазични кодови
ISO 639-1	lo
ISO 639-2	lao
ISO 639-3	lao

Историја

Лаоскиот јазик јазик е наследник од групата на тајски јазици кои се зборувале во денешни јужна Кина и северен Виетнам. Таа територија се смета за татковина на сите тајски јазици и место од каде произлегле сите јазици од таа група. Поради нападите од монголците и кинезите и нивното освојување за нови поплодни територии, овие народи почнале да се преселуваат кон југ накај Индија, покрај реката Меконг па сѐ до Индокина. Усните преданија за тајските народи се зачувани во Хун Бором. Тајланѓаните и Лаошаните го потиснале населението што живеело тука, најчесто луѓе од мон-кмерската грпа на јазици и австронезиските јазици. Иако притиснати од посилните Виетнамци и Тајланѓани, Лаошаните го зачувале својот идентитет и култура и ги интегрирале дијалектите во еден самостоен јазик.

Дијалекти

Поема на лаоски

Лаоскиот јазик има повеќе дијалекти, но сите се многу слични. Исанскиот дијалект исто така може да биде поделен на неколку дијалекти но и тие се многу слични со лаоскиот јазик па така се формира поголемиот дијалектен систем на лаоскиот јазик. Покрај нив ги има и следните дијалекти:

• виентијански дијалект
• северен дијалект (Луанг Прабанг)
• североисточен дијалект (Сијангхоанг)
• централен дијалект (Кхамуан)
• јужен дијалект (Чампасак)
• исански дијалект (Исан)

Како додатно на дијалектите на лаоскиот јазик, бројни блиски јазици (или дијалекти во зависност од класификацијата) се зборувани низ лаоските заедници во Лаос и Тајланд. Ова население од лаоската влада е наречено „Лао Лум“ или низински Лаошани.

Зборовен фонд

Лаоскиот јазик содржи најмногу свои изворни зборови. Покрај нив, со воведувањето на будизмот во Лаос, голем број на зборови се приспособиле кон лаоскиот јазик и се употребуваат. Исто така, близината на Камбоџа и историјата на Лаос довеле до воведување на поголем број на зборови од кмерско потекло, а преку кмерскиот јазик и индиски и санскритски зборови.

Формалното пишување на јазикот вклучува голем број на странски позајмени зборови, особено од пали, кмерски и санскритски јазик. Така формалниот јазик користи учтиви изрази, користење на заменки и користње на завршните изјави ເດ (dè, deː) or ເດີ (deu, dɤ). Негативните изјави се направени многу поучтиви со додавање на ດອກ (dok, dɔːk). Следното е пример за таквиот процес:

• ຂອບໃຈຫຼາຍໆເດີ (khop chai lai lai deu, kɔːp tɕaj laj laj dɤ) Ви благодарам многу.
• ຂ້ານ້ອຍບໍ່ໄດ້ດອກເດ (khanoy bo dai dok deu, kʰaːnɔːj bɔː daj dɔːk dɤ) Јас не можам.

Писмо

Главна статија: Лаоска азбука

Зборот „Македонија“ (ມາເຊດວນ) на лаоски

На своите почетоци на лаоскиот јазик, тој се пишувал со писмото туа там и сѐ уште се користи во будистичките манастири во Лаос и Исан. Моменталната лаоска азбука е создадена од кмерската азбука. Сите тие писма се засноваат на брамиското писмо од Индија. Иако лаоската азбука е слична со тајландската азбука, лаоската азбука е многу поедноставна, има помалку букви и зборовите се пишуваат според фонетичкиот пристап. Согласките имаат тонски класи и бележниците за тоновите го олеснуваат бележењето на тонот каде тоа е неопходно. Романизацијата на лаоскиот јазик не е стандардна но во принцип се заснова на француската транскрипција и метод, а додека во Тајланд се користи тајландскиот метод. Лаоската азбука не се користи во Исан, но кога тој дијалект се пишува се користи тајландската азбука.

Броевите можат да се запишат како збор, но симболите за броеви се многу почести. Најмногу се користат арапските броеви, но се користат и лаоските броеви, броеви со потекло од брамиското писмо.

Граматика

Повеќето од лаоските зборови се едносложни, нема деклинација на времиња, што го прави аналитички јазик. Посебни зборчиња се додаваат за да служат како граматички времиња. Исто така лаоскиот јазик има реченички ред од типот подмет-глагол-прирок и подметот често се изостава, слично на македонски јазик. За разлика од тајландскиот јазик, лаоскиот повеќе користи заменки.

Именки

Именките во лаоскиот јазик не се бележат за број, род или деклинација. Именката може да биде еднина или множина. За разлика од македонскиот јазик именките немаат членови. Зборови за мерење или класификација (Lao: ລັກສະນະາມ, IPA: laksaʔnaʔnaːm) се користат за изразување на множина или да се брое објект. Така на пример фразата „две столици“ на лаоски би се кажало како „столици две“

Глаголите за физичка акција лесно се пременуваат во именки со додавање на ການ (kan, gaːn) пред самиот глагол, слично на македонски само што на македонски се додаваат на крај од глаголот. Апстрактвите дејства и придавките користат ຄງາມ (khwam, kʰwaːm).

• ເດີນງາງ (deunthang, dɤntaːŋ) патува (г.) номинилизирано into ການເດີນງາງ (kan deunthang, gaːn dɤntaːŋ) патување (и.)
• ຄິເ (khit, kʰit) мисли (г.) номинилизирано во ຄງາມຄິເ (khwam khit, kʰwaːm kʰit) мисла (и.)
• ດີ (di, diː) добро (прид.) номинилизирано во ຄງາມດີ (khwam di, kʰwaːm diː) добрина (n.)

Заменките често се испуштаат при разговорен лаоски јазик и се често заменети со прекари или имиња, во зависност од односот на говорителот со слушачот. Заменките исто така можат да се сменат во зависност од говорот, од кралски говор до вулгарен. Формалниот јазик користи заменки и формални заменки се користат. Заменките можат да имаат множина со додавање на ພງກ (pʰuak) пред заменката, на пример ພງກຂ້ອຍ (pʰuak khoy) е исто како ເຮົາ (hao) или ພງກເຮົາ (pʰuak hao). Годината и статусот е важен за означување на употребата. Имињата на млади девојчиња и момчиња се формираат со доадавање на претставката ບັກ (bak, bak) и ອີ (i, iː). Постари имиња на машки и женски користат ອ້າຍ (ai, aj) и ແອ້ວ (èw, ɛːw).

Заменка	BGN/PCGN	МФА	Значење
ຂ້ອຍ	khoy	kʰɔːj	Јас/мене(разговорно, општо)
ຂ້ານ້ອຍ	khanoy	kʰaːnɔːj	Јас/мене (формално)
ເຮົາ	hao	haw	ние/нас
ເຈົ້າ	chao	tɕaw	ти (општо)
ທ່ານ	thaan	tʰaːn	ти (многу формално)
ເຂົາ	khao	kʰao	ти/него/таа/нејзино (formal, general)
ລາວ	lao	law	ти/него/таа/нејзино (многу формално)
ເພິ່ນ	peun	pʰɤn	тој/него/таа/нејзино (многу формално)
ມັນ	man	man	тоа (многу навредливо ако се користи за личност)

Придавки и прилози

Нема општа разлика помеѓу придавките и прилозите и зборовите од овие две категории служат како двата вида на зборови и може да модифицираат исти такви зборови. Двојност се користи за да се означи количина. Само еден збор може да се удвои во една реченица. Придавките секогаш доаѓаат после именката што ја определуваат, а додека прилозите доаѓаат пред или после глаголот во зависност од самиот збор. Обично нема сврзен збор за да се сврзе именката и придавката.

• ສາວງາມ (sao ngam, saːw ŋaːm) Убава дама.
• ສາວງາມໆ (sao ngam ngam, saːw ŋaːm ŋaːm) Многу убава дама.
• ສາວງາມທີ່ໄວ (sao ngam thi wai, saːw ŋaːm tʰiː vaj) Дама што станала брзо убава.
• ສາງງາມທີ່ໄວໆ (sao ngam thi wai wai, saːw ŋaːm tʰiː vaj vaj) Дама што станала убава многу брзо.

Компаративот се формира на следниот начин "A X ກງ່າ B" (kwa, gwaː), A е по- X отколку B. Суперлативот е изразен како "A X ງາມี่ສຸດ (thisut, tʰiːsut), A е нај- X.

• ສາວງາມກວ່າດອກ (sao ngam kwa dok, saːw ŋaːm gwaː dɔːk) Дамата е поубава од цвеќе.
• ສາງງາມທີ່ສຸດ (sao ngam thisut, saːw ŋaːm tʰiːsut) Дамата е најубава.

Бидејќи придавките и прилозите можат да се употребуваат и како глаголски констрикции, честички што модифицираат глагол исто така се употребуваат.

• ສາວສິງາມ (sao si ngam, saːw siː ŋaːm) Дамата ќе биде убава.
• ສາວງາມແລ້ວ (sao ngam lèw, saːw ŋaːm lɛːw) Дамата беше убава.

Глаголи

Глаголите не се деклинирани за глас, број и време. За да се означи времето се користат честички но доста често се користи само глаголот за да се изкаже времето како што е ວັນນີ້ (wan ni, van niː) денес or ມື້ວັນນີ້ (meu wan ni, mɯː van niː) вчера.

Негација: [Негацијата се прави со додавање на ບໍ່ (bo, bɔː) пред зборот што се негира.

• ບ່າງກິນເຂົ້າໜຽວ (bao kin khao niaw, baːw gin kʰaːw nio) Мажот јаде густ ориз.
• ບ່າງບໍ່ກິນເຂົ້າໜຽວ (bao bo kin khao niaw, baːw gin bɔː kʰaːw nio) Мажот не густ тврд ориз.

Идно време: Идното време се означува со додавање на честичката ຈະ (cha, tɕaʔ) или ຊີ (si, siː) пред глаголот.

• ບ່າງຈະກິນເຂົ້າໜຽວ (bao cha kin khao niaw, baːw tɕaʔ gin kʰaːw nio) Мажот ќе јаде густ ориз.
• ບ່າງຊີກິນເຂົ້າໜຽວ (bao si kin khao niaw, baːw siː gin kʰaːw nio) Мажот јаде густ ориз.

Минато време: Минатото време се означува со додавање на ໄດ້ (dai, daj) пред глаголот или ແລ້ງ (lèw, lɛːw) после глаголот или со користење на двете заедно за нагласување. ແລ້ງ е најчесто користениот и може да се користи за целосно извршени дејства или сегашни дејства поврзани со минатото. ໄດ້ е често користено со негативна изјава и никогаш не се користи за сегашно дејство.

• ບ່າງໄດ້ບໍ່ກິນເຂົ້າໜຽວ (bao dai bo kin khao niaw, baːw daj bɔː gin kʰaːw nio) Мажот не јадеше густ ориз.
• ບ່າງກິນເຂົ້າໜຽວແລ້ງ (bao kin khao niaw lèw, baːw gin kʰaːw nio lɛːw) Мажот (штотуку) јадеше густ ориз.
• ບ່າງໄດ້ກິນເຂົ້າໜຽວແລ້ງ (bao dai kin khao niaw lèw, baːw daj gin kʰaːw nio lɛːw) Мажот јадеше густ ориз. (завршено во минатото)

Сегашно продолжено: ова време се користи за акции што се во тек, ກຳລັງ (kamlang, gamlaŋ) можат да се користат пред глаголот или ຢູ່ (yu, juː) после глаголот. Овие две можат да се користат во комбинација за нагласувањеs. Во исанскиот дијалект, ພງມ (phuam, pʰuam) е често користено наместо ກຳລັງ.

• ບ່າງກຳລັງກິນເຂົ້າໜຽວ (bao kamlang khin khao niaw, baːw gamlaŋ gin kʰaːw nio) Мажот јаде густ ориз.
• ບ່າງກິນຢູ່ເຂົ້າໜຽວ (bao gin yu khao niaw, baːw gin juː kʰaːw nio) Мажот јаде густ ориз.
• ບ່າງພງມກິນເຂົ້າໜຽວ (bao phuam kin khao niaw, baːw pʰuam gin kʰaːw nio) Мажот јаде густ ориз.

Глаголот „сум“ може да се изкаже на повеќе начини. Како сврзен глагол често се изоставува помеѓу именка и придавка. Така на пример Таа е убава на лаоски е ສາງງາມ (буквално: девојка убава). Има два вида сврзни глаголи во лаоски, еден за работи поврзани со луѓето (ເປົນ, pen, peːn) и еден поврзан со предмети и животни (ແມ່ນ, mèn, mɛːn).

• ນົກເປົນໝໍ່ (Nok pen mo, Nok peːn mɔː) Нок е лекар.
• ແມ້ງບໍ່ແມ່ນກົບ (mèw bo mèn gop, mɛːw bɔː mɛːn gop) Мачката не е жаба.

Прашања и одговори

За разлика од македонскиот јазик каде поставувањето на прашање е следено од растечки тон, лаоскиот јазик користи само прашални зборови. Ова е следено од прашалник што е многу ретко во лаоскиот јазик бидејќи јазикот не користи правописни знаци.

Општи да/не прашања завршуваат со ບໍ່ (исто како ບໍ່, 'не').

• ສະບາຍດີບໍ່ (sabai di bo, saʔbaj diː bɔː) Дали си добро?

Други прашални зборови:

• ຈັ່ງໄດ (changdai, tɕaŋdaj) или ຫຍັງ (gnang, ɲaŋ) ເຮົດຈັ່ງໄດ (het changdai, heːt tɕaŋdaj) Што правиш?
• ຫຳໍະລັຍ (pen gnung lao cheung bo ma, tʰamaʔlaj) Зошто? ບໍ່ແາຫຳໍະລັຍ (bo ma thamalai?, bɔː maː tʰamaʔlaj) Зошто таа не дојде?
• ໃສ (sai, saj) Каде? ເຂົາໄປໃສ (khao bai sai, kʰaw baj saj) Каде оди тој?
• ລັນໄດ (andai, andaj) Кој? ເຈົ້າແັກລັນໄດ (chao mak andai, tɕaw mak andaj) Кое го сакаш?
• ຈັກ (lai pan dai, tɕak) Колку? ລາຍຸຈັກໄປີ (ayu chak pi, aːju tɕak piː) Колку години имаш?
• ເຫົ່າໄດ (thaodai, tʰawdaj) Колку? ນີ້ເຫົ່າໄດ (laka tao dai, niː tʰawdaj) Колку чини овој капут?
• ແມ່ນບໍ່ (mèn bo, mɛːn bɔː) Точно?, Is it? ນົກເປົນໝໍ່ແມ່ນບໍ່ (Nok pen mo, Nok peːn mɔː mɛːn bɔː) Нок е доктор, точно (така)?
• ແລ້ງບໍ່ (lèw bo, lɛːw bɔː) Yet?, Already? ເຂົາໄປແລ້ງບໍ່ (khao bai lèw bo, kʰaw baj lɛːw bɔː) Did he go already?
• ຫຼືບໍ່ (leu bo, lɤː bɔː) Или не? ດີໃຈຫຼືບໍ່ (di chai leu bo, diː tɕaj lɤː bɔː) Среќен си или не?
• ຫຼື (leu, lɤː) Eh? (разговорно) ເຈົ້າແັກຫຼື (chao mak leu, tɕaw mak lɤː) Го сакаш, а?

Одговорите на прашањата обично вклучуваат повторување на глаголот или било која именка.

• ສະບາຍດີບໍ່ (sabai di bo, saʔbaj diː bɔː) Дали си добар?
• Response: ສະບາຍດີ (sabai di, saʔbaj diː) Јас сум добар or ບໍ່ສະບາຍດີ (bo sabai, bɔː saʔbaj) Јас не сум добар.

Прашања со негативен збор можат да бидат збунувачки и треба да се одбегнат. Одговорот би бил негативен поради природата на прашањето.

• ບໍ່ສະບາຍດີບໍ່ (bo sabai di bo, bɔː saʔbaj diː bɔː) Не си добар?
• Response: ສະບາຍ (sabai, saʔbaj) Јас не сум добар или ບໍ່ສະບາຍດີ (bo sabai di, bɔː saʔbaj diː) Јас сум добар.

Тонови

Повеќето дијалекти на лаоскиот јазик имаат шест тонови, а додека тие во Луанг Прабанг имаат пет. Тие тонови се:

Лаоски тонови	Долга самогласка, или самогласка + звучна согласка	Долга самогласка + безвучна согласка	Кратка самогласка или кратка самогласка + безвучна согласка	Mai ek (ອ່)	Mai tho (ອ້)
Високи согласки	растечка	ниско паѓачка	висока	средна	ниско паѓачка
Средни согласки	ниско растечка	ниско паѓачка	висока	средна	високо паѓачка
Ниски согласки	висока	високо паѓачка	средна	средна	високо паѓачка

Тивка ຫ (/h/) сместена пред одредена согласка ќе произведе тон од претходната висока класа. Ова се случува пред буквите ງ /ŋ/, ຍ /ɲ/, ຢ /j/, ຣ /l/, и ງ /v/ и со комбинација со специјални лигатури како ຫຼ /l/, ໜ /n/, и ໝ /m/. Како додатно на ອ່ (низок тон) и ອ້ (паѓачки тон), исто така постои и ретката ອ໊ (висок) ອ໋ (растечки) бележник за тон.

Правописни знаци

Лаоскиот јазик не користи празни места помеѓу зборовите, слично како глаголицата. Празните места се користат само да се одделат реченици. Исто така не се користат точки и прашалници зошто прашалното зборче го одредува видот на реченицата. Традиционални правописни знаци се: ໌ кој се користи за тивки согласки, ໆ кој се користи за означување на повторување на следниот збор, ຯ знак што се користи за кратење на зборови или отстранување на зборови, ฯ знак што се користи за кратење на фраза слично на три точки и ฯລฯ знак што се користи како кратенката „итн“. Во скоро време, правописните знаци се позајмени од францускиот јазик, како на пример знаците !, ?, ( ) и «» како знаци за наводници иако се користат и стандардните наводници. Исто така се среќаваат и знаците - и ....

Литература

• ANSI Z39.35-1979, System for the Romanization of Lao, Khmer, and Pali; ISBN 0-88738-968-6.
• Hoshino, Tatsuo and Marcus, Russel. (1989). Lao for Beginners: An Introduction to the Spoken and Written Language of Laos. Tuttle Publishing. ISBN 0-8048-1629-8.
• Enfield, N. J. (2007). A Grammar of Lao. Mouton de Gruyter Publishers. ISBN 3-11-018588-1.
• Cummings, Joe. (2002). Lao Phrasebook: A Language Survival Kit. Lonely Planet. ISBN 1-74059-168-2.
• Mollerup, Asger. Thai- Isan- Lao Phrasebook. White Lotus, Bangkok, 2001. ISBN 974-7534-88-6.
• Kerr, Allen. (1994). Lao-English Dictionary. White Lotus. ISBN 974-8495-69-8.

Поврзано

• Лаоска азбука
• Тајски јазици
• Википедија:МФА за тајландски и лаоски јазик
• Македонска транскрипција на лаоскиот јазик

Надворешни врски

• Лаоска азбука (Omniglot) (англиски)
• Laoconnection.com (англиски)
• Извештај за лаоскиот јазик - Ethnologue (англиски)
• Лаоски јазик и култура Архивирано на 25 февруари 2021 г. (англиски)
• Omniglot: Лаоско писмо (англиски)