Валутен ризик

Валутниот ризик, познат и како девизен ризик, (англиски: currency risk, exchange rate risk) е ризик од непредвидлива промена на девизните курсеви помеѓу две валути. НБРМ го дефинира валутниот ризик како ризик од загуба заради промена на меѓувалутните курсеви и/или промена на вредноста на денарот во однос на вредноста на другите странски валути. Тој настанува кога банката држи средства или обврски во странска валута и влијае на заработката и на капиталот на банката поради флуктуации на девизните курсеви.

Причини за појава на валутниот ризик

Девизниот ризик е ризик од настанување на негативни ефекти на финансиските резултати и капиталот кои се појавуваат како резултат на промена на девизниот курс. Овој ризик е резултат на инвестициските активности и банкарски работи кои се вршат во странство. Девизниот ризик настанува во случаите кога банката или нејзините деловни единици се соочуваат со нерамнотежа во валутната структура, односно кога пласманите или остварените приходи се во една валута, а изворите или обврските во друга валута. Ако банката поседува средства и обврски (вклучувајќи ги и вонбилансните активности) што се изразени во странска валута, таа неизбежно е изложена на ризикот од промена на девизниот курс. Девизниот ризик се изразува така, што промената на девизниот курс ќе предизвика зголемување или намалување на вредноста на средствата и обврските, изразени во домашна валута и, оттука банката ќе претрпи загуба. При тоа, банката е изложена на девизниот ризик секогаш кога вредноста на девизните средства се разликува од вредноста на девизните обврски.

Фактори на кои се должи девизниот ризик

Временска изложеност

Временска изложеност на ризикот од девизниот курс, произлегува од разликата помеѓу настанувањето на обврската и нејзиното плаќање, односно заклучувањето на договорот и неговото извршување. Промената на курсот може да доведе до намалување на планираниот приход во домашна валута. Временската, односно трансакциската изложеност најчесто ги има следниве одлики:

• несовпаѓање помеѓу валутите, односно валутата во која се искажува цената, и валутата во која се искажуваат трошоците
• добивките и загубите се предизвикани од разликите помеѓу планираните курсеви користени при одредување на цената и курсевите остварени во моментот на наплата, односно во моментот кога се врши претворање од валутата на продажба во валутата на трошоци.

Билансна изложеност

Билансна изложеност на ризикот од девизниот курс произлегува од промената на курсевите и нивното влијание на активата и пасивата во билансот на состојба и билансот на успех на банката кога постои неусогласеност на девизната актива и девизната пасива, во различни временски периоди, под услов побарувањата, обврските и капиталот на банката да бидат изразени во странска валута, преведени и билансирани во домашна валута. Во периодот помеѓу две билансирања може да дојде до промена на курсевите, а со тоа и до загуба или добивка евидентирана во билансот.

Економска изложеност

Економска изложеност на ризикот од девизнот курс произлегува од изложеноста на ризикот кој резултира од реалната промена на курсот на валутата во однос на валутата на конкуренцијата, во кој случај се можни поволни конкурентски трошоци, профит, продажба и слично. Банките кои поради својата големина и деловна ориентација (мали банки и банките кои работат во земји со нестабилни валути) ќе се определат да во своето деловно работење само ги опслужуваат клиентите, односно да продаваат или купуваат девизи во има на клиентите, изложени се на девизниот ризик во многу краток временски рок и ограничен обем, од причина што овие позиции се затвораат во рок од неколку минути и немаат потреба да водат сметка за овој ризик. Во земјите со финансиски пазари во развој многу банки се определуваат да следат стратегија на кратка девизна позиција, како дел од политиката на управување со активата и пасивата. Банките средствата ги алоцираат на домашните државни обврзници и кредитите со високи камати доколку стапката на девалвација (депрецијација) на националната валута е под стапката на инфлација, а загубата по основ на девизната позиција и покрај девалвацијата е надоместлива.

Меѓутоа, банките кои имаат кореспондентски односи со странски банки, или банките кои ги потпираат девизните трансакции на своите клиенти, со одобрување на кредити или земање на кредити во странска валута, влегуваат во отворени позиции или имаат неусогласеност на девизните позиции по рочност. Ова се обично банки од средна големина или големи банки на финансиските пазари во развој и тие мораат да спроведуваат политика за заштита од девизниот ризик. Големите интернационални банки кои работат на глобален план, кои се активни на меѓународните девизни пазари, кои извршуваат голем број на спот и термински девизни трансакции, користат и валутни свопови, имаат големи отворени позиции кои се менуваат од минута во минута, мораат да посветат посебно внимание на управувањето со девизниот ризик, што бара и соодветна информатичка поддршка.

Мерење на девизниот ризик

Изложеноста на банката на девизниот ризик се мери како разлика меѓу средствата и обврските на банката, изразени во странска валута. Оваа разлика се нарекува нето-отворена позиција или нето-девизна позиција (net open position, net exposure) на банката. Доколку банката има средства и обврски изразени во повеќе валути, нето-девизната позиција треба да се пресмета посебно за секоја валута. Се разбира, добивката (загубата) на банката, како последица на изложеноста на девизниот ризик за одредена валута, се добива така, што нето-девизната позиција ќе се помножи со промената на девизниот курс. Ако постои голема разлика меѓу средствата и обврските на банката изразени во некоја валута, тогаш последиците од изложеноста на девизниот ризик можат да бидат многу сериозни.

Во продолжение, при пресметка на нето-девизната позиција во одредена валута треба да се вклучат и трансакциите на банката на девизниот пазар (трансакциите со сегашна и идна испорака). Како што видовме, меѓународните банки често се јавуваат како учесници на девизниот пазар во улога на купувачи и продавачи на девизи. Кога банката повеќе купува отколку што продава девизи, таа зазема "долга позиција". Наспроти тоа, ако банката повеќе продава отколку што купува девизи, тогаш се вели дека таа се одликува со "куса позиција".

Според тоа, "отворената девизна позиција" на банката во одредена валута ја вклучува нето-девизната позиција од билансот на состојба (разликата меѓу средствата и обврските изразени во странска валута), како и нето-позицијата на банката на девизниот пазар (разликата меѓу купувањето и продавањето на девизи) :

• NEi = (Ai - Li) + (CLi - CSi)

Каде што : Ai и Li се средствата и обврските на банката, изразени во странска валута, додека CLi и CSi ги означуваат долгата и кусата позиција на банката на девизниот пазар.

Според регулативата на НБМ, банките се должни да ја пресметуваат отворената девизна позиција посебно за секоја странска валута. Притоа, збирот на сите долги девизни позиции во одделни валути ја даваат агрегатната долга позиција, додека збирот на сите куси позиции ја претставуваат агрегатната куса позиција. Поголемиот износ меѓу агрегатната куса и агрегатната долга позиција ја претставуваат агрегатната девизна позиција на банката, којашто претставува мерка на изложеноста на девизниот ризик. Регулативните одредби бараат од банката да ја мерат изложеноста на девизниот ризик и да обезбедат соодветно ниво на капитал за негово покривање. Така, според регулативата, агрегатната девизна позиција на банката не смее да надмине 30% од нејзиниот капитал.

Според НБРМ, отворената девизна позиција претставува збир од следниве ставки:

• Нето спот позиција, која е еднаква на разликата помеѓу девизната актива и девизната пасива во одредена валута,
• Нето форвард позиција, која е еднаква на разликата помеѓу сите износи кои ќе бидат примени и сите износи кои ќќе бидат платени врз основа на валутни форвард договори, вклучувајќи ги и валутните фјучерс договори и главницата на валутните swap договори која не е вклучена во спот позицијата,
• Вонбилансните позиции (неотповикливи гаранции, непокриени акредитиви и слични инструменти) кои се класифицирани во категории на ризик и Г и Д и а кои банката е сигурна дека ќе изврши плаќање и постои веројатност дека нема да може да ги наплати,
• вонбилансни позиции (акредитиви, гаранции и сл.) во корист на банката, од кои банката со сигурност очекува дека ќе оствари наплата (прилив).

Други ризици поврзани со девизниот ризик

Во девизното работење банките се изложени и на некои други ризици. Така, имајќи предвид дека банките склучуваат купување и продавање девизи со различни рокови на извршување, тие се изложени на ризикот од промена на каматните стапки на финансиските инструмени, изразени во различна валута. Исто така, тргувајќи на девизниот пазар, банката мора да го земе предвид и ликвидносниот ризик, т.е. фактот дека ликвидноста на девизниот пазар е различна за одделни валути. Имено, за некои валути може да биде многу тешко да се најде купувач или продавач во моментот кога банката сака да продаде или купи. На крајот, при извршување на девизните трансакции, банката се соочува и со ризикот од тоа дека спротивната страна нема да ги изврши обврските по тој договор. Овој ризик познат како кредитен ризик или ризик на порамнувањето (settlement risk). Имајќи предвид дека девизните трансакции најпрвин се договараат преку телефон или факс, а потоа се врши пренос на средствата, понекогаш е можно да се случи едната страна на договорот да не ја изврши својата обврска (да ги достави девизите или да плати за нив).

На девизниот пазар се јавуваат најразлични ризици при тргувањето и тоа: ризик од испорака, позициски ризик и капитален ризик:

• Ризик од испорака се јавува во случај кога дилерот работи промптно. Имено, тој купува една валута во замена за друга што ја продава. Тогаш следи пренос на средствата на сметката на купувачот истовремено ја одобрува сметката на продавачот. Овде особено е значајна довербата меѓу деловните партнери којашто доколку ја нема, ќе доведе до застој на пазарот;
• Кредитен ризик се појавува кога се купува определена валута промптно („спот“) што на комитентот че му биде потребна дури по 6 месеци. Доколку, во меѓувреме, се случи тој да банкнотира, тогаш станува збор за кредитен ризик;
• Позициски ризик се појавува во секојдневното работење. Имено, еден дилер купува САД долари а продава евра и смета дека вредноста на еврата ќе падне, па тогаш автоматски влегува во позициски ризик. Овој ризик е поголем, доколку се работи за подолго време;
• Ризик на интервалот се јавува при создавање на каматна стапка. Всушност, ако дилерот купува однапред, тој во нормални услови веднаш ќе продаде spot за да ја фиксира spot цената. Овој интервал меѓу спотот и купувањето однапред претставува ризик што ќе постои сè додека купувањето не дојде на вистинско место за да создаде целосно избалансирана состојба; и
• Капитално-валутен ризик се јавува при создавање каматни стапки на банките. Тој е поврзан со фиксна каматна стапка кај хартиите од вредност штом ќе се изврши нивната продажба банката- продавач на овие хартии од вредност забележува загуба во капиталот.

Заштита од девизниот ризик

Како што споменавме, секогаш кога претпријатијата или банките извршуваат трансакции или имаат средства и обврски, изразени во странска валута, тие неизбежно се изложени на девизниот ризик, т.е. се соочуваат со опасноста да претрпат загуба заради неповолни промени на девизните курсеви. Оттука, мошне важна активност на меѓунадорните банки е да им нудат услуги на своите клиенти, како и да се ангажираат во соодветни аранжмани, за сопствена заштита од валутниот ризик. Тоа се постигнува со употреба на изведени финансиски инструменти - деривати, како што се : договори за идна испорака, валутни фјучерси, валутни опции, валутни свопови итн.