Википедија

Светулки

{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/{{автотаксономија/Предлошка:Автотаксономија/Lampyridae|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}} |machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}} |machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}|machine code=parent}}

Светулки[4][5] (Lampyridae) — семејство на инсекти од редот тврдокрилци со над 2.000 опишани видови. Тие се бубачки со меко тело, и вообичаено се нарекуваат светулки поради видлива употреба на биолуминисценција за време на самрак со што привлекуваат друга светулка за парење или плен. Светулките создаваат „ладна светлина“, без инфрацрвени или ултравиолетови честоти. Оваа хемиски произведена светлина од долниот дел на стомакот може да биде жолта, зелена или бледо црвена, со бранова должина од 510 до 670 нанометри.[6]

Светулки
Photuris lucicrescens
Photuris lucicrescens[1]
Машка и женска единка од видот Lampyris noctiluca при парење
Научна класификација [ у ]
Непознат таксон (попр): Lampyridae
Вид: Светулки
Научен назив
Lampyridae
Latreille, 1817
Потсемејства

Cyphonocerinae
Lampyrinae
Luciolinae
Ototretinae (disputed)
Photurinae
Cheguevariinae[2]
Pterotinae[3]
Lamprohizinae[3]
Psilocladinae[3]
Amydetinae[3]
and see below

Genera incertae sedis:
Oculogryphus
Pterotus LeConte, 1859

Светулките ги има во умерена и тропска клима. Многу од нив се наоѓаат во мочуриштата или во влажни, шумски области каде нивните ларви имаат изобилство извори на храна. Некои видови се нарекуваат „светлечки црви“ во Евроазија и на други места. Сите познати видови светулки светат, но само некои возрасни произведуваат светлина, а местоположбата на органот кој свети варира меѓу видовите и меѓу половите од ист вид. Формата на инсектот што испушта светлина варира од вид до вид (на пример, во светлечкиот црв пронајден во Велика Британија, (Lampyris noctiluca), женката е таа која најлесно се забележува.[7][8]) Кај многу видови на светулки, и машките и женските единки летаат, но кај некои видови, женките единки не летаат.[9]

Биологија

уреди
 
Женска ларва која има орган за емитување светлина на абдоменот

Светулките имаат големи разлики во нивниот изглед, се разликуваат според бојата, формата, големината и одликите како што се антените, на пример. Возрасните може да се разликуваат драстично по големина во зависност од видот, при што најголемата единка е долга до 2,54 сантиметари. Женките на некои видови се слични по изглед со машките. Најпознатата светулка е ноќната светулка,[10] иако бројни видови се дневни. Повеќето дневни видови не се луминисцентни; сепак, некои видови што остануваат во сеновити области може да создадат светлина.

Неколку дена по парењето, една женка ги положува оплодените јајца на или веднаш под површината на земјата. Јајцата се извеваат три до четири недели подоцна, а ларвите се хранат до крајот на летото. Ларвите на светулките имаат едноставни очи.

Видео со светулки

Светулките хибернираат во текот на зимата додека се во фаза на ларви, а некои видови неколку години. Некои го прават ова со закопување под земја, додека други наоѓаат места на кората или под кората на дрвјата. Тие се појавуваат во пролетта. После неколку недели хранење со други инсекти, полжави и црви, тие се во фаза на кукли од една до две и пол недели, па се појавуваат како возрасни. Ларвите на повеќето видови се специјализирани грабливци и се хранат со други ларви, копнени и голи полжави. Исхраната на возрасните варира: некои се грабливци, додека други се хранат со растителен полен или нектар. Некои, како европската светулка, Lampyris noctiluca, немаат уста.

Светлина и нејзино производство

уреди
 
Светулка (вид непознат) фатена во источна Канада - горната слика е направена со блиц, а долната без дополнителна светлина
 
Светулки во шума во близина на Нирнберг, Германија, време на изложеност при фотографирање, 30 секунди

Производството на светлина кај светулките се должи на еден вид хемиска реакција наречена биолуминисценција. Овој процес се јавува во специјализирани органи кои емитуваат светлина, обично на долниот дел од стомакот на светулката. Ензимот луцифераза делува на луциферинот, во присуство на јони на магнезиум, АТП и кислород и произведува светлина. Кодирањето на гените за овие супстанции е вметнато во многу различни организми. Џон Деј ја разгледал генетиката на биолуминисценција на светулка, фокусирајќи се на луцифераза.[11] Светулкината луцифераза се користи во форензиката, а ензимот има медицински намени - особено за откривање на присуство на АТП или магнезиум. Сите светулки светат додека се ларви, веројатно како предупредувачки сигнал за грабливците, бидејќи многу ларви на светулка содржат хемикалии што се невкусни или отровни.[12][13]

Кај возрасните светулки се сметаше дека светлината првично се користи за предупредување, но сега се знае дека нејзината примарна цел е избор на партнер.[12][14] Возрасните единки имаат најразлични начини за комуникација со другите: постојан сјај, трепкање и употреба на хемиски сигнали, кои не се поврзани со системите за светење.[15] Хемиските сигнали или феромоните се првите начини на сексуална комуникација.[16] Сигналите, без оглед дали се фото или хемиски, им овозможуваат на светулките да ги идентификуваат партнерите од сопствениот вид. Светкањето се разликува во времетраење, боја и повторување, како и географски.[17]

 
Женска светулка

Многу светулки не произведуваат светлина. Обично ова се денски видови, како што се оние вод родот Ellychnia. Некои денски светулки кои живеат главно во места под сенка, на пример под високи дрвја, светат. Светулките кои не светат, користат феромони за да најдат партнер. Според тоа, може да се претпостави дека феромоните се користат за парење, додека светењето се користи како предупредувачки сигнал. Исто така, беше откриено дека машките единки можат да најдат женки без употреба на визуелни знаци.[18]

Заштита

уреди

Бројот на светулките опаѓа низ целиот свет, од различни причини.[19] Светулката, како и многу други организми, е директно засегната од промената на користењето на земјиштето (на пр. областите во кои живеат се претворени во нешто друго), што е идентификувана како главен двигател на промените на биоразновидноста во копнените екосистеми.[20] Пестицидите и отстранувачите на плевел се исто така веројатна причина за намалување на бројот на светулки.[21]

Конечно, бидејќи светулките зависат од сопствената светлина за репродукција[22] тие се исто така многу чувствителни на нивото на светлина во нивната животна средина, како и на загадувањето на светлината.[23] Повеќе неодамнешни истражувања детално ги испитуваат ефектите од вештачкото ноќно осветлување врз светулките.[24][25]

Светулките се харизматични (што е редок квалитет кај инсектите) и лесно се забележуваат од секого, поради што се добри модели за испитување на ефектите од светлината врз ноќните видови; и конечно, заради нивниот брз одговор на промените во животната средина, тие се добри биопоказатели за ефектите од вештачкото ноќно осветлување.[23]

Светулката како мотив во уметноста и во популарната култура

уреди

Наводи

уреди
  1. ↑ Cirrus Digital Firefly Photuris lucicrescens
  2. ↑ Ferreira, Vinicius S; Keller, Oliver; Branham, Marc A; Ivie, Michael A (2019). „Molecular data support the placement of the enigmatic Cheguevaria as a subfamily of Lampyridae (Insecta: Coleoptera)“. Zoological Journal of the Linnean Society. Oxford University Press (OUP). 187 (4): 1253–1258. doi:10.1093/zoolinnean/zlz073. ISSN 0024-4082.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Martin, Gavin J; Stanger-Hall, Kathrin F; Branham, Marc A; Da Silveira, Luiz F L; Lower, Sarah E; Hall, David W; Li, Xue-Yan; Lemmon, Alan R; Moriarty Lemmon, Emily; Bybee, Seth M (2019-11-01). Jordal, Bjarte (уред.). „Higher-Level Phylogeny and Reclassification of Lampyridae (Coleoptera: Elateroidea)“. Insect Systematics and Diversity. Oxford University Press (OUP). 3 (6). doi:10.1093/isd/ixz024. ISSN 2399-3421.
  4. ↑ „светулка“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
  5. ↑ „светулка“ — Официјален дигитален речник на македонскиот јазик
  6. ↑ HowStuffWorks "How do fireflies light up?". Science.howstuffworks.com (19 January 2001). Посетено на 22 June 2013.
  7. ↑ „UK Glow worm survey home page“.
  8. ↑ „Enter a glow-worm record“. 11 June 2015. Посетено на 19 July 2018.
  9. ↑ In Fireflies, Flightless Females Lose out On Gifts from Males. Science Daily (27 June 2011). Посетено на 22 June 2013.
  10. ↑ „Firefly“. TheFreeDictionary.com. Посетено на 22 June 2013.
  11. ↑ Day, John (2009). „Beetle bioluminescence: a genetic and enzymatic research review“. Во Meyer-Rochow, V.B. (уред.). Bioluminescence in Focus. Research Signpost: Kerala. стр. 325–355.
  12. ↑ 12,0 12,1 Lewis, Sara M.; Cratsley, Christopher K. (January 2008). „Flash Signal Evolution, Mate Choice, and Predation in Fireflies“. Annual Review of Entomology. 53 (1): 293–321. doi:10.1146/annurev.ento.53.103106.093346. ISSN 0066-4170. PMID 17877452.
  13. ↑ Branham, Marc A.; Wenzel, John W. (December 2001). „The Evolution of Bioluminescence in Cantharoids (Coleoptera: Elateroidea)“. The Florida Entomologist. 84 (4): 565. doi:10.2307/3496389. ISSN 0015-4040. JSTOR 3496389.
  14. ↑ Martin, Gavin J.; Branham, Marc A.; Whiting, Michael F.; Bybee, Seth M. (February 2017). „Total evidence phylogeny and the evolution of adult bioluminescence in fireflies (Coleoptera: Lampyridae)“. Molecular Phylogenetics and Evolution. 107: 564–575. doi:10.1016/j.ympev.2016.12.017. ISSN 1055-7903. PMID 27998815.
  15. ↑ Stanger-Hall, K.F.; Lloyd, J.E.; Hillis, D.M. (2007). „Phylogeny of North American fireflies (Coleoptera: Lampyridae): implications for the evolution of light signals“. Molecular Phylogenetics and Evolution. 45 (1): 33–49. doi:10.1016/j.ympev.2007.05.013. PMID 17644427.
  16. ↑ Branham, M (February 2003). „The origin of photic behavior and the evolution of sexual communication in fireflies (Coleoptera: Lampyridae)“. Cladistics. 19 (1): 1–22. doi:10.1111/j.1096-0031.2003.tb00404.x. ISSN 0748-3007.
  17. ↑ Stanger-Hall, Kathrin F.; Lloyd, James E. (March 2015). „Flash signal evolution inPhotinusfireflies: Character displacement and signal exploitation in a visual communication system“. Evolution. 69 (3): 666–682. doi:10.1111/evo.12606. ISSN 0014-3820. PMID 25627920.
  18. ↑ De Cock, R.; Matthysen, E. (2005). „Sexual communication by pheromones in a firefly, Phosphaenus hemipterus (Coleoptera: Lampyridae)“. Animal Behaviour. 70 (4): 807–818. doi:10.1016/j.anbehav.2005.01.011.
  19. ↑ Firefly.org
  20. ↑ Sala, Osvaldo E.; Chapin, F. Stuart; Iii; Armesto, Juan J.; Berlow, Eric; Bloomfield, Janine; Dirzo, Rodolfo; Huber-Sanwald, Elisabeth; Huenneke, Laura F. (2000-03-10). „Global Biodiversity Scenarios for the Year 2100“. Science. 287 (5459): 1770–1774. doi:10.1126/science.287.5459.1770. ISSN 0036-8075. PMID 10710299.
  21. ↑ See "How You Can Help", FireFly.org, citing (1) "Understanding Halofenozide (Mach 2) and Imidacloprid (Merit) Soil Insecticides," by Daniel A Potter. International SportsTurf Institute, Inc., Turfax, Vol. 6 No. 1 (Jan-Feb 1998) and (2) "Relative Toxicities of Chemicals to the Earthworm Eisenia foetida," by Brian L. Roberts and H. Wyman Dorough. Article first published online: 20 Oct 2009. Environmental Toxicology and Chemistry, Vol. 3, No. 1 (Jan. 1984), pp. 67–78.
  22. ↑ Lloyd, James E.; Wing, Steven R.; Hongtrakul, Tawatchai (1989). „Ecology, Flashes, and Behavior of Congregating Thai Fireflies“. Biotropica. 21 (4): 373. doi:10.2307/2388290. JSTOR 2388290.
  23. ↑ 23,0 23,1 Viviani, Vadim Ravara; Rocha, Mayra Yamazaki; Hagen, Oskar (June 2010). „Fauna de besouros bioluminescentes (Coleoptera: Elateroidea: Lampyridae; Phengodidae, Elateridae) nos municípios de Campinas, Sorocaba-Votorantim e Rio Claro-Limeira (SP, Brasil): biodiversidade e influência da urbanização“. Biota Neotropica. 10 (2): 103–116. doi:10.1590/s1676-06032010000200013. ISSN 1676-0603.
  24. ↑ Firebaugh, Ariel; Haynes, Kyle J. (2016-12-01). „Experimental tests of light-pollution impacts on nocturnal insect courtship and dispersal“. Oecologia. 182 (4): 1203–1211. Bibcode:2016Oecol.182.1203F. doi:10.1007/s00442-016-3723-1. ISSN 0029-8549. PMID 27646716.
  25. ↑ Owens, Avalon Celeste Stevahn; Meyer-Rochow, Victor Benno; Yang, En-Cheng (2018-02-07). „Short- and mid-wavelength artificial light influences the flash signals of Aquatica ficta fireflies (Coleoptera: Lampyridae)“. PLOS ONE. 13 (2): e0191576. Bibcode:2018PLoSO..1391576O. doi:10.1371/journal.pone.0191576. ISSN 1932-6203. PMC 5802884. PMID 29415023.
  26. ↑ Христина Аслимоска, Разделба со детството. Скопје: Детска радост, 2005, стр. 13.
  27. ↑ Григор Витез, Песни. Мисла, Македонска книга, Култура, Наша книга и Детска радост, Скопје, 1990, стр. 68-69.
  28. ↑ Васил Куноски, Песни. Скопје: Просветно дело, Редакција „Детска радост“, 2004, стр. 39.
  29. ↑ Современост број 3/2023, стр. 49.
  30. ↑ Видое Подгорец, И сончогледите спијат. Скопје: Македонска книга, Детска радост, Култура, Мисла, Наша книга, 1990, стр. 42.
  31. ↑ Живко Ст. Ризовски, Дете и светулка. Скопје: Наша книга, 1995, стр. 22.
  32. ↑ Бошко Смаќоски, Модричка тетратка. Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2004, стр. 11.

Литература

уреди

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Светулки&oldid=5244061“