Википедија

Жолта линцура

Жолта линцура (Gentiana lutea) е еден од неколкуте законски заштитени видови од овој род. Се користи повеќе од 2.000 години како исклучително популарен медицински производ, но и како додаток кој често се користи за ароматизирање на алкохолните пијалоци. Оваа популарност довела до неконтролирана берба, па жолтиот рис се здоби со статус на загрозен, а со тоа и заштитен вид. [б 1] [1] Најлековитиот дел од него е ризомот со кој ова растение се размножува истовремено и вегетативно.[2]

Жолта линцура во природно живеалиште

Латинското име на родот било дадено по илирскиот владетел Гентиј, кој ја препорачувал жолтата линцура ( G. lutea ) за лекување на чума,[3] додека видот го добил името по жолтата боја на цветовите латински: luteus= жолта).[4]

Во Србија и Црна Гора најчесто се споменува само како линцура, но поради својата навистина голема популарност, жолтата боја има многу локални имиња. Тие биле забележани од многу етнолози, ботаничари, фармацевти и други научници. Во Македонија е позната под народните имиња: Горчица, Преспанска Горчица.[5]

Распространетост

уреди

Жолтата линцура потекнува од алпските и субалпските региони на Централна и Јужна Европа, каде што достигнува надморска височина до 4.500 м. Често се наоѓа и во планините на Шпанија и Португалија, Пиринеите, Сардинија, Корзика и Апенините, преку Јура, Вогез, Алпите, Франција и Швајцарија сè до Балканскиот Полуостров и Карпатите.[6] Не расте во северна Европа и Британските Острови.[7]

На Балканот најмногу се јавува во Босна, Лика, југозападна Србија и Рашката област . Расте на надморска височина од 300 до 2.500 м, така што на планината Столови, во Ибарската клисура, се јавува на 300-400 м, на Сињајевина (Црна Гора) на 2.100 м, додека на Пелистер (Македонија) до 2.300 м. Линцурата од Босна е позната по својот квалитет, а онаа од Златибор е позната во светот како една од најдобрите.[6]

Опис на растението

уреди

Жолтата линцура е повеќегодишно тревесто растение. Подземните органи се многу развиени и разгранети. Ризомот е краток, густ, разгранет на 2-10 долги и дебели корени. Кога е свеж, тој е сочен, крцкав, мек и многу лесен за сечење. Напречниот пресек е бел и има исклучително горчлив вкус. Стеблото е неразгрането, директно и цврсто, високо до 1,5 м.[6][8]

Листовите се голи со полн раб, со нерви свиткани во лакот. Во долниот дел на стеблото, во близина на земјата, тие се многу големи, на стебленцата, широко елипсовидни, синкаво зелени, збрчкани и меки. Во горниот дел од дрвото тие се помали, седечки (без дршка), јајцевидни, зашилени, во основата сплотени во ракав.[6][8] Во првата година од животот создава само розета од приземни лисја, подоцна од лисната розета расте дрво, додека цветот се појавува дури во третата или четвртата година.[2]

Цветовите се крупни, златно жолти, обединети во пазувите на листовите и распоредени по спратови на горната половина од стеблото. Цвета од јули до август. Тие се опрашуваат со пеперутки и инсекти.[9] Плодот е долгнавеста мешунка, долга до 6 mm и полна со семки.[6]

  •  
    Исушени ризоми
  •  
    Спротивни лисја со карактеристични нерви
  •  
    Лисна розета
  •  
    Пролетни пупки
  •  
    Цветовите се карактеристично собрани на „спратови“ на врвот на стеблото и во пазувите на листовите
  •  

Живеалиште и услови на животната средина

уреди

Во природата, жолтата линцура расте на многу непристапни, планински, карпести терени.[2] Почвата не ја бира и добро расте на лесна, песочна или глинеста, како и на тешка, глинена почва. Сака умерено влажни, но добро исцедени почви, додека е рамнодушна на pH вредноста (погодни и се и кисели, неутрални и базни почви). Сака сончеви позиции, но добро расте во делумна сенка. Отпорна е на мраз. Расте бавно, но е долговечен вид.[9] Коренот може да живее повеќе од 50 години и да достигне тежина до 6 килограми.[6]

Употреба

уреди
 
Подготвен хербален лек

Линцурата е позната како лек повеќе од 2000 години. Првите пишани траги за употребата на линцурата како лековито растение може да се прочитаат во делата на Плиниј и Диоскорид. Во овие дела тие го опишуваат лековитото дејство на мелемот од линцура на раните предизвикани од каснување од змии и бесни животни.[10] Сепак, истражувањето за хемискиот состав и активните супстанци им било подетално пристапено дури во 20 век. Во научната, како и во народната медицина, коренот на жолтата линцура ( Gentianae luteae radix ) се користи како лековит лек. Содржи хетерозиди со горчлив вкус кои се негови главни лековити состојки и некои од нив се сметаат за најгорчливи материи (горчината се чувствува дури и во разредување од 1: 58.000.000). Затоа линцурата е најтипичниот и најдобар amarum tonicum. Со горчината на своите хетерозиди ја поттикнува подвижноста на желудникот и предизвикува посилно лачење на желудечниот сок, го засилува празнењето на жолчното кесе и лачењето на жолчката.[2] Големата предност на линцурата е тоа што не содржи танин, па може да се меша со многу други растенија во различни комбинации со својственото лековито дејство. Во научната медицина најчесто се користи како средство за зајакнување на организмот, а во народната медицина, особено во планинските предели, се користи против болки во стомакот и градите, треска, за зајакнување, за подобрување на апетитот. Коренот најчесто се става во ракија (понекогаш во вино) или се вари.[6] Се користи и во третман на анорексија, атонична диспепсија, гастроинтестинална атонија, а особено кај диспепсија со анорексија.[8]

Постојат одредени контраиндикации за употреба на жолтата линцура, па луѓето со висок крвен притисок и чир не треба да го користат. Влијае и на менструалниот циклус, а има податоци за мутагениот ефект, па затоа не се препорачува негова употреба за време на бременост и доење.[8]

Освен што е лековит вид, жолтата линцура многу се користи и во производството на алкохолни пијалоци. Така, на пример, таа е неизбежна состојка во Кампари,[11] но позната е и домашната ракија Линцура.[12]

 
Линцуроберачи, со специјална алатка наречена „ѓаволска самовила“, на планинските ливади на Централниот масив во јужна Франција, на почетокот на 20 век.

Собирање

уреди
 
Модерна плантажа со жолта линцура
 
Преработка на собраните суровини

Жолтата линцура со векови се собира во природните живеалишта низ Европа, вклучително и кај нас. Корените на линцурата се извлекуваат наесен и тоа само од постарите растенија. Поголемите корени се сечат по должина и потоа се сушат на сонце или во сушари. Исушените корени имаат жолтеникаво-бела боја.[6]

Во текот на 20 век, тој бил многу важен економски вид. Бидејќи неговото медицинско значење е големо, а исто така широко се користи во индустријата за алкохолни пијалоци, имала голема откупна вредност и многу семејства во оддалечените планински области живееле од собирање линцура (петчлено семејство може да ископа до 500 кг корени). Во годините пред Втората светска војна имало природна експлоатација што довело до исчезнување на овој, но и сличен вид во нивните природни живеалишта.[6]

Загрозеност и заштита

уреди

Поради нерационалното собирање на подземните изданоци,[13] опстанокот на жолтата линцура (но и сличните видови) се уште е загрозен. Затоа, овој вид е заштитен со закон.[14] и е под заштита и режим во заштита и на Институтот за заштита на природата на Србија, кој спроведува програма за враќање на жолтиот рис на неговото природно живеалиште на Стара планини.

При собирање на ризомот на жолтата линцура (кој важи за сите диви видови кај кои се собираат подземни делови), потребно е да се отсече коренската глава (горниот дел од коренот од кој се развива дрвото) и да се врати на земја. следната година да се развие нова билка.[15] Ако коренот има повеќе глави, тие треба да се одвојат и да се засадат посебно во дупки за садење. На овој начин се обезбедува повторена богата жетва по само неколку години.[6] Игнорирањето на ова правило, односно непрофесионалното и неодговорно берење доведува до опасност од истребување на жолтата линцура во природните живеалишта.

Одгледување на жолтата линцура

уреди

Еден од начините за заштита на жолтата линцура во природните живеалишта, но и за добивање на најквалитетни суровини, секако е плантажното одгледување. Жолтата линцура може успешно да се одгледува надвор од нејзиниот природен опсег. Познати се поединечни примери на одгледување во Англија, но како градинарски растенија.[7] Плантажата со жолта линцура може да се формира со директно сеење, садење садници или коренски резници. Одгледувањето на плантажите трае 5-6 години. Културата дава најдобар принос доколку се одгледува во услови слични на оние во природното живеалиште, пред се на надморска височина над 1.500 м.[9][10]

Интересни факти

уреди
  • Во нашата нација коренот на жолтата линцура не се користел само како лек против болести на луѓето и животните, туку и како „лек против магија“, како што тоа било на почетокот на 20 век, во околината на Лесковац забележал српскиот познат историчар на религијата Веселин Чајкановиќ.[16]

Сличност со отровниот чемер

уреди
 
Линцура
 
Чемерика

На прв поглед, жолтата линцура (или често само линцура) е многу сличен на отровниот вид од родот Veratrum, со кој често може да се најдат заедно, во исто живеалиште,[7] па лесно е за неискусните берачи да ѓи помешаат нив. Двата вида се повеќегодишни и растат во слични живеалишта.[17]

Ризом:

  • кај линцурата е многу долг, густ и разгранет, однадвор кафеав до темно кафеав и напречниот пресек е жолт.
  • кај чемериката е краток, јајцевиден, исправен и обраснат со корени.
  •  
    линцура
  •  
    чемерика

Листовите се многу слични, елипсовидни, со изразени паралелни нерви:

  • кај линцурата се поставени едни кон други
  • кај чемериката се поставени наизменично
  •  
    линцура
  •  
    чемерика
  •  
    Линцура лисна розета
  •  
    чемерика лисна розета

Цветови:

  • кај линцурата тие се жолти, распоредени во пршлените во пазувите на листовите на врвот на стеблото
  • кај чемериката се бели, собрани во паникулирано соцветие на врвот на стеблото.
  •  
    линцура
  •  
    Чемерика

Белешки

уреди
  1. ↑ Врста је комерцијална и на њу се односе одредбе Уредбе о стављању под контролу коришћења и промета дивље флоре и фауне

Наводи

уреди
  1. ↑ PRAVILNIK o proglasenju i zastiti zasticenih vrsta (Sl. glasnik RS", br. 5/2010 i 47/2011) - Посетено на 20. 12. 2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Трифуновић, Снежана. „Žuta lincura“. Bionet Škola. Архивирано од изворникот на 2022-02-22. Посетено на 22 декември 2016.
  3. ↑ Коњевић, Радомир; Татић, Будислав (2006). Речник назива биљака. Београд: ННК Интернационал. стр. 86. ISBN 978-86-83635-59-7. 134409484[мртва врска]
  4. ↑ Gligić, Vojin (1954). Etimološki botanički rečnik. Sarajevo: "Veselin Masleša". 89560583[мртва врска]
  5. ↑ „Чемер – Gentiana lutea“. www.novaci.mk. Посетено на 2022-02-22.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 Туцаков 1984
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „GENTIAN, YELLOW“. Botanical.com. Посетено на 22 декември 2016.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Tasić 2004
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 „Gentiana lutea - L.“. Plants For A Future. Посетено на 22 декември 2016.
  10. ↑ 10,0 10,1 Stojčevski 2011
  11. ↑ „Ethnobotany of gentians“. Gentian Research Network. Архивирано од изворникот на 17 август 2016. Посетено на 19 декември 2016.
  12. ↑ „LINCURA“. Serbian Brandy. Архивирано од изворникот на 24 декември 2016. Посетено на 23 декември 2016.
  13. ↑ Бугарчић, Саша. „Линцура“. Здрава Србија. Посетено на 19 декември 2016.
  14. ↑ PRAVILNIK o proglasenju i zastiti zasticenih vrsta (Sl. glasnik RS", br. 5/2010 i 47/2011) - Посетено на 19. 12. 2016.
  15. ↑ „SAKUPLJANJE LEKOVITOG AROMATIČNOG I ZAČINSKOG BILJA“. Čarobni svet lekovitog bilja. Film Publik Art. Архивирано од изворникот на 22 февруари 2017. Посетено на 22 декември 2016.
  16. ↑ Чајкановић, Веселин (1994). Речник српских народних веровања о биљкама. Београд: Српска књижевна задруга и др. стр. 141, 243. ISBN 978-86-379-0283-6. 82529799[мртва врска]
  17. ↑ „LEKOVITE I OTROVNE BILJKE KOJE SE LAKO MOGU ZAMENITI“. Čarobni svet lekovitog bilja. Film Publik Art. Архивирано од изворникот на 20 декември 2016. Посетено на 16 декември 2016.

Литература

уреди

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Жолта_линцура&oldid=5291646“