Есеј за човековиот разум

Есеј за човековиот разум (англиски: An Essay Concerning Humane Understanding) е едно од двете најважни дела на Џон Лок (второто е Две расправи за владеењето). Есејот за првпат е издаден во 1690, а неговата тема се човековото сознание и разум. Лок вели дека умот при раѓањето на човекот е празен (табула раза), а потоа се полни со искуство. Овој есеј е еден од главните извори на емпиризмот во современата филозофија и извршил големо влијание врз многу филозофи од периодот на Просветителството, како Дејвид Хјум и Џорџ Беркли.

Есеј за човековиот разум

Насловна страна на првото издание
Автор	Џон Лок
Изворен наслов	An Essay Concerning Humane Understanding
Земја	Англија
Јазик	англиски
Предмет(и)	епистемологија
Издадена	1690

Книга II од есејот ја образложува Локовата теорија за идеите, каде прави разлика помеѓу пасивно стекнати прости идеи, како на пример „црвено“, „слатко“, „округло“ итн., и активно изградени комплексни идеи, како броеви, причини и последици, апстрактни идеи, идеи за супстанци, идентитет и разновидност. Лок исто така разликува помеѓу примарни својства на телата како облик, движење и распоред на ситните честички, и секундарните својства кои се „сили кои побудуваат разни сензации во нас“ како „црвено“ и „слатко“. Според него, овие секундарни својства зависат од примарните својства. Исто така Лок дава теорија на личниот идентитет, во голема мера по психолошки критериум. Книга III is се занимава со јазикот, а Книга IV со знаењето, вклучувајќи ја интуицијата, математиката, моралната филозофија, филозофијата на природата („науката“), верата и мнението.

Идеи

Главната теза на Лок е дека новороденчето се раѓа со празен ум и дека сите идеи се развиваат по пат на искуство. Книга I од есејот е посветена на напад врз доктрината на вродени идеи. Лок вели дека некои идеи навистина се во умот од рана возраст, но дека тие се резултат на сензациите коидетето ги добива уште додека е во утробата: на пример, разликите помеѓу боите и вскусовите. Ако имаме универзално сознание за концепт како слатко, ова не се должи на тоа што слаткоста е вродена идеја, туку бидејќи сите сме изложени на слатки вкусови од многу рана возраст.

Во духот на ова, Лок архументира дека луѓето немаат вродени принципи. Ова е затоа што вродените принципи би доаѓале од вродени идеи, кои не постојат. На пример, не можеме да имаме вродено чувство дека треба да го славиме Бога, кога не можеме дури ни да се согласиме за концептот за Бог или дали тој воопшто постои. Еден од неговите фундаментални аргументи против вродени идеи е самиот факт што не постои вистина која закој може да посведочи. Потоа Лок продолжува аргументирајќи против низа искази кои рационалистите велат дека се универзално прифатени вистини, како на пример принципот на идентитет, укажувајќи на тоа дека барем децата и ретардираните не се свесни за тие искази.

Додека Книга I има за цел да ги отфрли учењата за вродените идеи предложена од Декарт и рационалистите, Книга II објаснува дека самата таа идеја е добиена со искуство, или преку сензација – директни сетилни информации – или преку рефлексија – „согледување на работењето на нашиот ум во нас, ангажиран на идеите кои ги има“.

Јазик

Од завршетокот на Книга II се гледа дека Лок открил блиска врска помеѓу зборовите и идеите, па ова го навело да напише книга за јазикот пред да премине на сознанието. Книга III дава дефиниции и називи, па зборува за маните и злоупотребите на вербалната комуникација. Според неговата теорија на јазикот, човечкиот ум нема толкава можност за да измисли име за сѐ што ќе види, како поединечни гаврани или зрна песок. Така човекот ги групира идеите во 'општи поими', засновани на карактеристичните разлики помеѓу поедините нешта. На пример, сите крави го имаат својството да 'јадат трева', да 'бидат молзени' итн., па така се ставаат во една поголема група. Кога еден предмет или идеја е во лична врска со еден поединец, дури тогаш се јавува потреба од поединечни називи. Затоа - грубо речено - кога некоја конкретна крава е важна некому, тогаш тој ја изнесува од сферата на општите идеи, и ѝ дава лично име како 'Милка'.

Во Книга III ги наоѓаме и Локовите размисли за покрупните проблеми во дефинирање на поимите. Некои од овие се кога „идеите кои ги претставуваат се многу комплексни, и составени од голем број на идеи заедно; каде идеите кои ги претставуваат немаат сигурна врска со природата; каде на зборот му се дава значење според некој стандард, кој стандард не е лесно да се спознае; каде значењето на зборот и вистинската суштина на нештото не се баш исто.“

Лок исто така утрвдува некои ситуации каде јазикот се злоупотребува. По изјавата дека трите цели на јазикот се „да ни ги пренесе идеите, брзо, и да го пренесе знењето за нештата“, Така Лок вели дека зборовите не успеваат кога „се користат без идеи, кога комплексните идеи немаат сопствени називи, кога истиот знак не се става за истата идеја, кога зборовите се користат поинаку од нивното општоприфатено значење, и кога постојат називи за фантастични измислици.“ Така, несоодветното врзување на зборовите и значењата доведува до злоупотреба.

Сознание

Во есејот досега Лок поставува рамки за неговата теорија за сознанието. Во Книга IV, Лок конечно се осврнува на самото сознание, поставувајќи го прашањето што е сознание и дали можеме да го постигнеме.

Лок го дефинира знаењето како the „воочување на врската и согласноста, или пак несогласноста и одбивноста на нашите идеи.“ (IV.i.2). Бидејќи се занимава само со внатрешните корелации помеѓу идеите, знаењето всушност не е од самиот надворешен свет.

Потоа Лок вели дека постојат четири различни видови на согласност и несгласност кои разумот воочува кога создава знаење: идентитет и разновидност (на пр. A=A); релација (на пр. баклавата е накосо поставен квадрат); коегзистенција (на пр. плоштината на еден триаголник е еднаква на половина од основата помножена со висината); заклучокот дека егзистенцијата им припаѓа на самите идеи (на пр. идејата за Бог и за себе).

За да се смета за знаење, врската помеѓу идеите мора да биде многу силна. Во случај на несогласување врската мора да биде логички недоследна, додека во случај на согласување, мора да биде неопходна врска. На пример, за да знаеме дека А го причинува Б треба да знаеме дека имајќи го А, Б не може да не се случело. Со други зборови, да знаеме дека А го причинува Б, треба да можеме да го изведене Б имајќи ја само информацијата за А, или да го извлечеме Б од А.

Во глава ii Лок разликува помеѓу три нивоа на сознание. Највисокото ниво е интуицијата. Со интуицијата, веднаш воочуваме согласност или несогласност штом ги сфатиме идеите. Примери за интуитивно сознание се дека А=А и дека сите ергени се неженети. За да сфатиме што е да се бвиде ерген мораме прво да ја осетиме вистинитоста на ова тврдење. Еден степен под интуицијата е демонстрацијата. Кај демонстративното знаење мораме да поминеме низ некаков доказ за ги воочиме врските помеѓу идеите. Меѓутоа секој чекор во докажувањето мора да биде интуициона работа. Приемр за демонстративно знење би бил доказ во геометријата. Интуицијата и демонстрацијата се единствените вистински важечки видови на знаење, па така секое сознание зависи од интуиција. Постои и последен степен наречен псевдо-знаење. Ова е чувствителното знаење, за кое поопширно се зборува во Глава xi.

Ова дефиниција за сознанието на Лок била мошне честа кај мислителите од XVIII век. Рене Декарт и Дејвид Хјум го дефинираат сознанието на ист таков начин. Меѓутоа некој може да рече дека оваа дефиниција е премногу остра. Проследете го примеров: Приметувам дека секој пат кога мојата мачка прави звук, излегува во облик на „мјау“. Покрај ова, приметувам дека овој факт важи за сите мачки кои ги имам видено, и од сведочењата на другите гледам дека тоа важи и за сите мачки кои било кој ги има видено било кога. Додека сум намамен да кажам дека сите мачки прават „мјау“, немам сознанијка за некоја неопходна врска помеѓу мачката и звукот „мјау“. Не знам ништо за мачките кое би ми покажало зошто знаат да кажат само „мјау“, Нити пак знам нешто што ми кажува дека мачките мораат воопшто да речат „мјау“. Според Лок, јас не знам дека сите мачки велат „мјау“. Можеби сум силно убеден во тоа, но сепак не го знам.

Било Локовата дефиниција да е премногу остра или не (а не не јасно дека е; можеби навистина не знам дека сите мачки велат „мјау“), тој имал добри причини за да се држи до неа. Да се навратиме на горенаведениот пример, замислете дека среќавам мачка што вели „грек“. Испаѓа дека сепак не сум знаел дека мачките велат „мјау“, бидејќи оваа не вели. Тврдењето дека сите мачки велат „мјау“ едноставно е грешно, а невозможно е да знаеме нешто што е грешно. Можеби мислев дека знаев дека сите мачки велат „мјау“, но сум бил во грешка. Возможно ли е да замислиме дека јас среќавам такво суштество? Возможно е, сѐ додека не знам за некоја неопходна врска помеѓу мачките и мјаукањето. Ако пак од друга страна знам за таква врска, тогаш знам дека никогаш нема да сретнам таква мачка. Да воочиме неопходна врска значи дека никогаш нема да најдеме исклучителен пример. И знаејќи дека никогаш нема да сретнеме исклучок, можеме ли да знаеме дека правилото е точно? Во отсуство на ваква гаранција, секогаш посојат шанси дека ќе сретнеме нешто кое е исклучок од правилото, кое би го докажало дека е грешно и дека сепак не сме можеле да знаеме. Најверојатно ова е резонирањето зад строгото правило кое Лок го поставува.

Реакции, одговори и влијание

Локовото емпирицистичко гледиште било остро критикувано од страна на рационалистите. Во 1704 Готфрид Лајбниц напишал рационалистички одговор на Лок во облик на побивање глава по глава, наречено Нови есеи за човечкиот разум. Локовото дело истовремено се покажало како круцијална основа за идните емпирицисти како Дејвид Хјум.

Библиографија

Изворна

• Лок, Џон. Есеј за човековиот разум. Аз-Буки, Скопје, 2005.

Толковна

• Clapp, James Gordon. "Џон Лок Архивирано на 30 јуни 2010 г.." Encyclopedia of Philosophy. New York: Macmillan, 1967.
• Uzgalis, William. "Џон Лок." „Стенфордска енциклопедија на филозофијата“. Пристапено на 22 јули, 2007.
• Ayers, Michael. Locke: Epistemology and Ontology. 2 тома. London: Routledge, 1991.
• Bennett, Jonathan. Locke, Berkeley, Hume: Central Themes. Oxford: Oxford University Press, 1971.
• Bizzell, Patricia, and Bruce Herzberg, eds. The Rhetorical Tradition. Второ идз. Boston: Bedford/St. Martin's, 2001.
• Chappell, Vere, ed. The Cambridge Companion to Locke. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
• Fox, Christopher. Locke and the Scriblerians. Berkeley: University of California Press, 1988.
• Jolley, Nicholas. Locke: His Philosophical Thought. Oxford: Oxford University Press, 1999.
• Lowe, E.J. Locke on Human Understanding. London: Routledge, 1995.
• Yolton, John. John Locke and the Way of Ideas. Oxford: Oxford University Press, 1956.
• Yolton, John. John Locke and the Compass of Human Understanding. Cambridge: Cambridge University Press, 1970.

Надворешни врски

• „Есеј за човековиот разум“ на Викиизвор (англиски)