Архитектура на Башкортостан

Архитектурата на Башкортостан — збир на градежни проекти, згради и објекти кои формираат материјално организирана човечка средина на територијата на Башкортостан.

Железничкиот мост во Уфа

Историја

Гостини Двор

Мавзолеј на Хусеин-бег. XIV век.

Куќата на Поносова-Моло

Потеклото на архитектурата во Башкортостан е поврзано со појавата на наједноставните засолништа и живеалишта во каменото доба. Примитивните луѓе на територијата на Башкортостан користеле карстни пештери ( Игнатиевска пештера, Шулган-Таш) како природни засолништа и храмски светилишта. Првите живеалишта биле изградени во пукнатини на карпи (Урта-Тубе) или исечени во карпите и покриени со трупци (Суртандински локалитет).

Во неолитот на оваа територија биле изградени правоаголни издолжени куќи, поврзани една со друга со премини. Во бронзениот период (Абашевска култура), биле изградени згради со дрвени или глинени ѕидови, кои биле сместени околу периметарот на населбата (Тубјак) за одбранбени цели. Линеарниот распоред на копани или полу-земјени куќи (Јумаковска населба) бил типичен за Срубната култура. Исто така, овде се развила и Андроновската култура со надземни живеалишта и сложени ѕидни конструкции.

За време на железното време, се појавија утврдени населби на културите Ананино, Пјанобор и Кара-Абиз . Населбите биле зајакнати со бедеми, ѕидини и други градби. Погребните споменици вклучуваат гробни могили ( Могили Баишевски, Синташта, Могили Филиповски и други). Традиционалното живеалиште на номадските народи на Јужниот Урал ( Башкири, Бугари, Кипчаци, итн.) беше јурта - главниот тип на живеалиште за привремените номади. Природата на користењето на таквите привремени живеалишта беше диктирана од сезонските миграции. Башкирите, исто така, имаа заеднички копани, рамка, кирпич и градби за домување .

За време на железниот период, се појавиле утврдени населби Ананинската култура, Пјанобор и Кара-Абиз. Населбите биле зацврстени со бедеми, ѕидини и други градби. Погребните споменици вклучуваат гробни могили (Могила Баишевски, Синташта, Могила Филиповски и други). Традиционалното живеалиште на номадските народи на Јужен Урал (Башкири, Бугари, Кипчаци, итн) била јуртата - главниот тип на живеалиште за привремените номади. Природата на користењето на таквите привремени живеалишта била диктирана од сезонските миграции. Башкирите, исто така, имале заеднички копанки, куќи со рамка, ќерпич и градби за домување.

Раните форми на камена архитектура вклучуваат менхири - односно камени столбови кои ја имале улогата на првите споменици, знаменитости поврзани со номадскиот начин на живот на племенските заедници. Менхирите се зачувани во близина на селото Табулди, во Стерлибашевскиот регион.

Зградата на Владата на Земство во Стерлитамак

Реката Сим и влезот во пештерата Игнатиевскаја

Првата катедрална џамија во Уфа, изградена во 1830 година

Во периодот од 10-15 век, на територијата на Република Башкортостан дошло до постепен премин на луѓето кон седентарен живот и примитивното земјоделство, што обезбедило услови за развој на дрвена архитектура од достапни материјали и формирање на комплексни видови на архитектура на домување. Првите села биле планирани со криволиниски планови. Вообичаени типови дрвени станбени куќи биле четириѕидни (дурт мејешле) и споени куќи - две одвоени четириѕидни дрвени куќи поврзани со предворја (кара-карши). Во 19 и 20 век се појавиле петѕидни структури. Во 30-тите години на 20 век во БАССР станале широко распространети куќите со четириѕиден објект со доградба. Овие куќи за време на нивната употреба биле предмет на промени во внатрешноста во согласност со особеностите на општествениот начин на живот на Башкирите.

Во 14 век се појавиле првите камени градби за меморијални и религиозни цели - кашене (кашене Бандебика, мавзолеј на Хусеин-бег, мавзолеј на Тура-хан и други).

Од 16 век, бројот на џамии кои биле изградени од дрво во вид на живеалишта се зголемил. Првично, џамиите биле поставени на основа со подрум и имале осумстрана или кружна сала за молитва. Најраната градба од овој тип е Тошкуровската џамија во Балтачевската област (крајот на 16 - почетокот на 17 век). Понатамошниот развој на архитектурата е поврзан со припојувањето на Башкортостан кон Русија.

Во градовите на републиката, на почетокот на 17 век, на територијата на Кремљ во Уфа била подигната најраната христијанска зграда - Смоленската црква. Биле изградени и манастирите Успение и Христово Рождество.

Спомениците од 18 век ја вклучуваат Казањската црква (1758); црква Богородица, црквата Троица (1758) во селото Верхнетроицкоје, област Тујмазинска област и црквата Рождество Христово во селото Березовка, регионот на Уфа, која првично содржела елементи на рускиот барок.

Во 18 век се родила т.н. индустриска архитектура. Најраните комплекси, вклучувајќи згради за различни намени се Воскресенскиот завод, Верхоторскиот завод и други, кои биле изградени во руски барокен стил.

Архитектура од 19 век

Куќата на Костерина и Черникова, изградена во 1830 година

Институт за наставници во Уфа

Првата половина на 19 век се карактеризира со појава на класицизам и премин кон редовен распоред на населени места. Започннала активна изградба на камени станбени објекти. Архитектонските споменици од 19 век во Уфа ја вклучуваат зградата на Гостинскиот Двор, Теолошката семинарија (1827 година, архитект Трофимов) и Куќата на гувернерот .

Најзначајните верски објекти од овој период: црква на Посредувањето (1817-23) и Спаска (1824−45), Првата катедрална џамија (1830), катедралата Воскресение (1841). Црквата Свети Јован Крстител (1831-45), катедралата Архангел Михаил во Белебеј (1828), црквата Троица во с. Николо-Березовка (1808-1904). Спомениците на Уфа од камена граѓанска архитектура во класицистички стил вклучуваат Трговски Редови (1820-36, архитект А.И. Мелников).

Примери на романтизам, кои биле позајмени од азиските стилски мотиви, ги вклучуваат Четвртата (1906) и Петтата (1906-09) катедралната џамија во Уфа.

Архитектура од 20 век

Башкирски академски драмски театар именуван по Мажит Гафури

Државниот авијациски технички универзитет во Уфа

Дом на Владата на Република Башкортостан

Типични станбени згради во Салават

Во 1920-тите, градежништвото било во опаѓање. Во стилска близина на конструктивизмот, биле изградени Домот на Комуната (1930-тите, архитект Г. Вагин) и Централната електроцентрала (1929 година, и двете на Ленинската улица во Уфа). Била формирена индустриска област со станбена населба во близина на Уфа, идниот град Черниковск (крајот на 1920-тите - почетокот на 1930-тите, архитект М. Гинзбург, Уфа).

Во 1930-тите, архитектурата на Башкортостан доживела транзиција од конструктивизам во неокласицизам. Преодната фаза на таканаречениот постконструктивизам била претставена со значителен број градби. Нивното декоративно решение се заснова на обработка на елементи од класичниот поредок во насока на негово поедноставување: зградата на Башпотребсојуз (1936-1937, архитект Б. Коршунов), Главната пошта (1935), Советот на народни комесари на БАСР (1935-1937, архитект Н. Зарубин), Народен комесаријат за законодавство (1936-1937 година, архитект Б. Калимулин, Г. Вагин), Башкирски медицински институт (1936-1937), хотел „Башкирија“ (1937-1941 година, архитект В. Максимов) и други. Во 1935 година, во Башкортостан било формирано првото професионално јавно здружение на архитекти, градежници и градежни инженери. Една од првите градби што го означил почетокот на потрагата по архитектонски теми кои датираат од месната традиција е зградата на Палатата на социјалистичката култура (1934-1937 година, архитект В. Кокорин).

Повоената архитектура во Уфа, која се развивала во склад со неокласицизмот, продолжила да користи национални декоративни и украсни мотиви во декорацијата на зградите: главната зграда на Башкирскиот државен универзитет (1950-1957, архитектите С. и Б. Калимулин), станбена зграда на ул. Достоевски (1955, архитект С. Калимулин). Најзначајните градби кои потекнуваат од овој период се Домот на индустријата (1956, архитект А. Љубарскаја, В. Љубарски; денес зградата Башнефт), Палатата на културата именувана по С. Орџоникидзе (1955, архитект Н. Шабаров), киното „Победа“ (1949, архитект С. Јакшин) и „Татковина“ (1954, архитект С. Јакшин).

Заминувањето од неокласицизмот, кое започнало во 1950-тите и повлекувало пад на уметноста на архитектурата речиси две децении, било придружено со голема програма за градба според стандардни дизајни, според кои не само што биле подигнати станбени згради, туку исто така јавни згради - кина, палати на културата, градби за спорт, стоковни куќи, што довело до речиси целосно губење на индивидуалниот изглед на градовите, губење на нивната регионална специфичност и национален вкус. За краток временски период, цели градови, како што е Салават, биле изградени во републиката користејќи ја затворска работна сила со стандардни дизајни.

Џамијата Лаја-Тулпан

Државниот циркус во Уфа

Зграда на банката Уралсиб во Уфа

Од почетокот на 1970-тите, започнал процесот на преоценување на принципите на стандардна градба, биле ревидирани градските главни планови, во кои прашањата за интегрираната организација на урбаната инфраструктура и подобрувањето на територијата биле подетално и на различни начини разгледани. Во 1969 година, Градежниот факултет бил отворен во Институтот за нафта во Уфа, каде што во 1977 година бил отворен прием на студенти по специјалитетот „Архитектура“. Меѓу најзначајните градби од 1970-1980-тите во Уфа се Куќата на глумците (1968-1969 година, архитект Ју. Патсков, А. Семенов), комплексот на Уметничко училиште (1971-1973 година, архитект Л. Хихлуха, втора етапа 1996 г. С. Голдобин), Палатата на културата на нафтените работници (1974-1981, архитект М. Мазин, О. Новиков и др.), комплексот на КГБ на БАССР (1981-1985, архитект Мазин, О. Тадијашвили).

Развојот на архитектурата во 1980-тите - почетокот на 1990-тите се карактеризира со проширување на типологијата на дизајнот, појавата на нови архитектонски објекти: канцеларии, претставништва на комерцијални банки, градски дворци итн., како и зголемување на обемот на активности поврзани со користењето на постојниот градежен фонд во големите градови. Во Уфа била извршена реконструкција на Државниот театар за опера и балет (прв дизајн во 1985-1986 година, архитект Мазин, Патсков; втор дизајн 1992-1994 година, архитект Мазин), Башкирската државна филхармонија (1986-1987 година, архитект Мазин, Патсков), Меморијална зона (денес Музеј на етнографија на народите на Република Белорусија, 1987 година, архитект Мазин, Патсков), Дом на синдикатите (1980-1985, архитект Р. Кирајдт, Р. Авсахов).

Во 1998 година, во Уфа била отворена џамијата-медреса во Уфа „Лала-Тулпан“, исламски културен и образовен центар (архитект В. Давлатшин).

Современа архитектура

Зграда наКонгресната сала во Уфа

Железничката станица Уфимски

Хиподром „Акбузат“

Податотека:СКК Салават.jpg

Спортско концертен комплекс во Салават

Современите трендови во архитектурата се рефлектираат преку новите згради на банките во Уфа - Сбербанк, Уралсиб банка, Башпромбанк, Народна банка, театри, образовни институции, спортски комплекси, железнички и автобуски станици (Уфа).

Во моментов, водечките дизајнерски организации за развој на главни планови за урбани и рурални населби на Република Башкортостан се ЗАО „Башкиргражданпроект“ и Државната институција „Републички центар за урбанизам“.

Нови трендови во областа на изградбата на станови се појавиле во објекти како што се станбени комплекси во микрообластите Сипајлово, Инорс, Карајделски, на улиците Дорофеев, Киров, на авенијата Октјабрија во Уфа, станбени згради во градовите Салават, Сибај, Белоретск, Нефтекамск, Октјабрски, Бирск, во селото Новобелокатај, Белокатајска област.

Образование

Обуката на архитектонскиот персонал за републиката се спроведува на Катедрата за архитектура, која билаа основана во 1971 година врз основа на Државниот нафтен технички универзитет во Уфа, Башкирскиот колеџ за архитектура и градежништво .

Одделот за архитектура на Државниот нафтен технички универзитет во Уфа е член на Меѓународната асоцијација на професори на архитектонски училишта од 1986 година, а од 1996 година на Американската асоцијација на факултетски училишта за архитектура. Од 1978 година, универзитетот има училиште за млади архитекти, регионално училиште за дизајн „Башкирска куќа“ и детска архитектонска работилница.

Архитекти

Во Башкортостан, многу згради и храмови биле изградени според стандардни дизајни. Првите архитекти кои учествувале во проектирањето на градовите биле: инженерот А. Ротиславски, кој направил план за Уфа во 666 година, архитект В. Гесте, кој станал автор на првиот државен план на Уфа; Провинцискиот архитект И. Тоскани од Симбирск, кој предложил проект за административниот центар на градот во 1820-тите.

Провинцискиот архитект Шчербаков бил вклучен во планирањето на улиците во Уфа во 1822 година, архитектот Р. И. Карвовски бил автор на Зимскиот театар во Уфа, Ф. Ф. Есен е автор на железничката станица во Уфа, Друкер на „Селанската банка“, Скповски - Женско епархиско училиште , П. П. Рудавски - Народна куќа „Аксаков“.

Контролата над архитектурата и градежништвото била вршена од Главната дирекција за комуникации и јавни згради. Развојот на Уфа бил регулиран со Повелбата и планот од 1819 година. Од 1819 до 1864 година, градежните работи во Уфа ги предводел Комитетот за планирање на Уфа и Комисијата за градежни патишта во Камората за финансии во Оренбург, а потоа градежниот оддел на провинциската влада. Подобрувањето на градот било под одговорност на градот, а работата ја вршел јавниот Комитет за автопати во Уфа.

Од 1875 година, на администрацијата и било доверено изградба на мостови и премини, одржување на јавни добротворни згради, болница и бараки.

Во 19 и 20 век, провинциски архитекти и главни архитекти на Уфа биле Свенцицки, Ланевски, Ерохин, Сахалтуев, Гушков, Плудермахер.

Специјалисти од Санкт Петербург биле поканети да спроведат сложени проекти. Во 1870-тите, за да изготват проект за зацврстување на брегот на реката Белаја во близина на устието на реката Уфа, професорот Богољубски и Березин подготвиле проект за железнички мост преку реката Белаја. Во времето на БАССР, група московски архитекти под раководство на професорот М. Гинзбург (М. Барш, Г. Вегман, В. Владимиров, С. Лисагор) го развиле генералниот урбанистички план на Уфа. Следниве генерални планови на Уфа биле развиени од тим на московскиот ГИПРОГОР под раководство на архитектот Д. Шибаев (во 1939 година); подоцна дизајнот на генералниот план на Уфа станал одговорност на ЛенГИПРОГОР.

Денес, архитектите на републиката се обединети во организацијата „Сојуз на архитекти“, која биола регистрирана во Башкирската автономна Советска Социјалистичка Република на 23 јануари 1938 година. Како територијална единица се приклучила и на Сојузот на советски архитекти. Во тој сојуз биле вклучени С.К.Гусев (1933), главен архитект на Стерлитамак, Н.Ј. Лермонтов (1934), главен архитект на единствената организација за дизајн во Башкортостан во тоа време, „Башпрогор“, В. Н. Чаплитс (1935), кој пред револуцијата ја надгледувал изградбата на училишта и болници во провинциите Уфа и Тургаи, Б. И. Баи (1935), кој станал првиот претседател на Башкирската организација на Сојузот на архитекти.

Во предвоените години, во БАССР била извршена многу работа за да се изготват нови и да се приспособат постојните генерални планови за градовите, како Уфа (1934-1937 година, тим предводен од архитект Шибаев, московски огранок на Гипрогор), Ишимбај (1938-1939, архитекти А. И. Филонов, Б. Г. Калимулин, П. И. Тришин, П. П. Дохтуров, итн.), Стерлитамак (1939, архитект С. Г. Калимулин, Б. Г. Калимулин, итн.), Белорецка (1945 год, арх. С. Г. Калимуллин, Б. Г. Калимуллин и др.), Бирска (арх. А. И. Филонов), Бајмака, Кумертау, Сибаја.

За време на војната, голем број архитекти заминале на фронтот или биле вработени во работи поврзани со преместување на индустриските претпријатија во задниот дел на земјата. Во Башкортостан, меѓу евакуираните биле најголемиот специјалист за индустриска архитектура, професорот И. Корнфелд, од Украина - Претседател на Градот Одеса И. Николаев, директор на Музејот на уметност во Одеса, професор В. Заболотни (архитект на зградата на Врховниот совет на Украинска ССР). Ленинградскиот архитект Д.И. Сметаников (главен архитект на Уфа од февруари 1941 до 1946 година) дал голем придонес за поставување на евакуирани претпријатија во Уфа.

По војната, главниот град на републиката, Уфа, требало да биде украсен со величествени станбени и јавни згради, формирајќи церемонијален развој на улици и плоштади. Била изградена Палатата на културата „Орџоникидзе“ (1965, архитект Н. Шабаров) и градежен комплекс на ул. Первомајскаја - познатите „осумкатни згради“ (1950-ти, архитект М. Лисогорски, В. А. Голосов).

Катедралата на Рождеството на Богородица во Уфа

Имплементацијата на проектите во центарот доцнела и кампањата за украсување што ја започнал Н.С. Хрушчов пропаднала. Повремено било дозволено поставување на архитектонски детали доколку тие веќе биле произведени и биле на градилиштето. Сите проекти биле преработени во насока на поедноставување и шематизирање на декорот, што довеки до големи загуби во урбанизмот - урбаниот развој по црвените линии на главните улици се претворил во дворови, губејќи ги репрезентативните квалитети што му биле потребни, силуета и размер (станбена зграда на Улица Ленин, В. Нуделман, 1956 година и на улица Револуцијанаја, 1957 година, И. Ф. Минкин).

Во повоените години се интензивирала работата на реставрација и реорганизација на санаториумите во републиката, од кои повеќето се користеле како болници. Во 1946-1960-тите, се појавиле планови за санаториумите Јуматово, Аксакова, Јанган-Тау, Красноусолск и други.

Од почетокот на 1970-тите, започнал процес на преоценување на квалитетите на стандардната конструкција, што довело до појава на голем број редизајнирани стандардни проекти, пофлексибилни и удобни серии и нови типови на завршна обработка. Започнале да се градат државниот циркус во Уфа (архитект Г. Наприенко), хотелот „Росија“ (архитект Ју. Патсков, Е. Павлова), Спортската палата, Стоковната куќа во Уфа и киното „Искра“.

Развојот на современата архитектура во Башкортостан во периодот по перестројката се карактеризира со појава на објекти како деловни центри, градски куќи и луксузни станбени комплекси. Ова било олеснето со создавањето во Сојузот на архитекти на Башкортостан на креативната организација „Уфархпроект“ (1988, А. Климент), која брзо станала една од водечките дизајнерски организации на републиката. Денес, обединувајќи ги најзначајните архитектонски сили, ТАФ „Архпроект“ ги предводи најголемите станбени и јавни згради и комплекси во изградба.

Значителен придонес во развојот на архитектурата на републиката дале архитекти на кои им биле доделени почесни титули од Русија и Башкортостан:

• Почесни архитекти на Русија - Ф. И. Рехмуков, Р. И. Кирајд (зграда на Воздухопловниот колеџ, станбени згради („округла“ куќа во микрообласта „Северни“ во Уфа, 1981 година; 12-катна зграда во микрообласта Телецентар, 1982 година; терасовидна куќа во Јанаулиски, 1991, медицински и здравствени згради во санаториумот Аси), А. Ф. Козлов (Палатата на нафтените работници именувана по. С. M. Кирова (1961) и Детскиот санаториум за туберкулоза во Ишимбај (1973), Нефтекамск, Октјабрски, селата Диуртјули, Зилаир, Малојаз, Мраково, Пријутово, Серафимовски итн.), Б. Г. Калимулин, И. И. Мироненко (претседател на одборот на Сојузот на архитекти на БАСР во 1966-1968 година), И. Н. Сабитов (згради на администрацијата на советската област Уфа, повеќе од 20 џамии ).
• лауреати на Државната награда на Република Башкортостан именувана според С. Јулаева - А. В. Климент, Л. В. Хихлуха, С. А. Голдобин, С. Б. Голдобина (проекти на зградата на Востокската банка (1990), административни згради на „Башкиренерго“ (1999-2001); реконструкција на плоштадот Верхне-Торговаја и зградата на „Гостини“ (1995-2000)
• Почесни градители на Република Башкортостан - М. П. Мазин (Башкирска државна филхармонија, Д.К. Нефтјаников, Комплекс КГБ БАСР, Републикански јавен и политички центар), Ју. А. Патсков (Хотел „Русија“ (1967), Куќа на актерот (1970), реконструкција на БГТОиБ (1986, 2000), Башкирска филхармонија (1987)), И. Ф. Минкин, А. С. Дмитриенко, Н. М. Мухамадеев, О. В. Новиков, Ф. Б. Калимулин, П. С. Колосов, Р. К. Ахмадиев,
• Почесни архитекти на Република Башкортостан - Р. Р. Авсахов, Г. П. Гарипов, Л. Ш. Дубински, С. А. Голдобин, В. Ф. Сафарова, М. Н. Сахаутдинова, О. С. Тадијашвили, М. Р. Батирова, П. П. Петров, Д. Ф. Ахметшин, З. З. Багаутдинов, Д. А. Винкелман, Р. Г. Садрисламов, А. М. Сарваров, О. А. Томилов, В. С. Фирсов, С. А. Харичков, Р. Т. Хаирулин, У. Г. Ураскин, Р. М. Маскулов, А. А. Андријанов, К. А. Донгузов, Т. В. Мељакова, Д. Д. Калитов, Р. Калиулин.

Во 2000-тите, современите трендови во развојот на архитектурата во Башкортостан биле претставени со нови културни објекти - Музејот на воената слава (2000 година, архитект Д. А. Винкелман), Националниот младински театар именуван по Мустај Карем.(2002 година, архитект К. А. Донгузов, Д. Ју. Мирсајапов), Забавен комплекс „Светлата на Уфа“ (2003 година, архитект Р. Х. Ахмадеев, С. Е. Мигранова, А. У. Бајрамгалин), нови административни, верски и комерцијални згради - Башкирски огранок на пензискиот фонд на Руската Федерација (2005, О. А. Томилов, П. В. Скулимовска), катедрална црква „Рождество на Пресвета Богородица“ (2004, К. А. Донгузов, Е. А. Фаворскаја, Д. А. Павлов), Центар за трговија и забава „Мир“ (2004, О. А. Бајдин), трговски центар „Иремел“ (2005 година, архитект Р. М. Маскулов), трговски центар „Европа“ (2007 година, архитект Д. А. Винкелман).

Најзначајните градби во последно време во Уфа ги вклучуваат зградите на Башпромбанк (1996 година, архитект Л. Ш. Дубински), Народна Банка (1995 година, А. С. Расулев), Социнвестбанк (1997 година, архитект М. О. Јеси, В. Н. Соловјов), Лјалја-Тулпан џамија (1998 година, В. В. Дављатшин, Кирајдт ), театарот „Нур“ (2000 година, архитект П. М. Андреев, Г. Г. Богатирева), Републичкиот музеј за борбена слава (2000 година, архитект Д. А. Винкелман), Национален младински театар А.2,, 20 Ју Мирсајапов).

Реконструкцијата на БАТД (1999 година, архитект В.Л. Воскресенскаја), „Гостински Двор“ (1999 година, архитекти Голдобин, С.В. Голдобина, А.В. Давиденко), црквата „Рождество на Пресвета Богородица“ (2004 година, архитект А.Донгузов. реставрација на Куќата-музеј на С. Надеждино, област Белебеевски (1991 година, архитект З. М. Катмулина). Во тек е изградба на нова зграда на Башкирскиот државен музеј на уметност именувана по М.В.Нестеров.

Литература

• Башкирская энциклопедия, т. 1 Уфа, 2005.
• История Уфы: крат. очерк. Уфа, 1981.
• Калимуллин Б. Г. Салават. Планировка и застройка города, ред. Н. А. Пекарева ; Акад. строительства и архитектуры. СССР М. Госстройиздат, 1962. 60 с.
• Обыдённов М. Ф. Древняя архитектура Урала. Уфа, 1995.
• Обыдённов М. Ф., Корепанов К. И. Искусство Урала и Прикамья: эпоха камня и бронзы. Уфа, 1997.
• Города России. Энциклопедия — М.: Большая Российская Энциклопедия. И. Кондратьева. 1994.
• Предлошка:Книга:Город Салават
• Ежемесячный журнал «Архитектура, Строительство, Дизайн в Республике Башкортостан»
• 50. Семенова С. Историческое развитие планировки и застройки Уфы, конец XVI - начало ХХ вв. Тема кандидатской диссертации и автореферата по ВАК РФ 18.00.01, НИИТАГ. 1998. Москва
• Семенова С. Как строилась и жила губернская Уфа. Очерки. Уфа: Восточный университет, 2004.
• Семенова С. Об уфимских архитекторах.1996 год http://www.aksakov.info/index.php?id=57

Надворешни врски

• Донгузов К. А., Исмагил Р., Обиденов М. Ф., Катмулина З. М. Архитектура. // Статија во Башкирската енциклопедија
• http://in12.ru/blog/?p=383 Архивирано на 5 август 2019 г.
• http://www.mknprb.ru/?part_id=283.301
• http://www.vatandash.ru/index.php?article=1443Архивирано на 4 март 2016 г.
• https://web.archive.org/web/20120301094137/http://www.52m2.ru/?i=6&mode=2&sid=10&tid=5&cid=9&id=20
• http://www.aksakov.info/index.php?id=57