Јонски ред
Јонски ред или јонски стил — заедно со дорскиот и коринтскиот, еден од трите канонски реда на организациски системи на класичната архитектура.
Историја и развој
уредиГрчкото достигнување во архитектурата било утврдено уште во времето на Стариот Рим со создавањето на три класични архитектонски реда: дорски, јонски и коринтски, иако во суштина има само два, бидејќи коринтскиот е само варијанта на јонскиот. Дорскиот ред со право може да го носи името на основен ред, бидејќи е постар и појасно дефиниран од јонскиот, кој се развил на островите во Егејското Море и на брегот на Мала Азија.
Јонскиот ред потекнува од 6 век пр. н. е. од Јонија, југозападната крајбрежна област и островите во Мала Азија кои биле населени со јонски Грци, каде што се зборувало јонското наречје на грчкиот јазик. Јонскиот ред се користел во Грција во 5 век пред Христа. Првиот од многуте јонски храмови, кој опстанал само неколку десетлетија пред да биде уништен од земјотрес, бил храмот на Хера на Самос изграден околу 570 - 560 пр. Христа по архитектот Роикос. Подолготраен јонски храм од 6 век пр. н. е. бил храмот на Артемида во Ефес, кој бил едно од седумте светски чуда.
Јонски столб
уредиПотеклото на јонскиот поредок се толкува со потребата, покрај дорскиот столб кој ја симболизира силата на машкото тело, да се отелотвори столб кој ја подражава благодатта и убавината на женското тело.
Јонците и Еолците се поврзани со традициите на древното Средоземје уште од микенската ера. Делумно истиснати од старите населби за време на дорската селидба, во малоазиско-јонскиот круг тие се отвориле на влијанијата на Истокот. Во островскиот јонски круг и во Атика морале да се соочат со начелата на дорската архитектура.
Силно насочена кон Егејот, Атина се покажала гостопримлива за источногрчкиот градежен стил почнувајќи од средината на 5 век пр. н. е., така што најубавите зачувани примероци од јонскиот ред се наоѓаат на Акропол.
Поранешниот развој на овој ред е познат многу фрагментарно. Од огромните јонски храмови кои биле изградени во архајската доба на Самос и во Ефес, освен основата малку што друго е зачувано. Јонскиот ред дури не станал ред во вистинска смисла на зборот до класичното раздобје, па дури и тогаш бил сè уште многу поеластичен од дорскиот.
Неговата највпечатлива особеност е столбот, кој се разликува од дорскиот не само по телото туку и по духот. Почива на сопствена китнесто профилирана основа, стеблото е потенко, а стеснувањето и ентазата се помали. Капителот се одликува со голема двојна волута помеѓу ехинусот и абакусот.
Јонскиот столб е полесен и пограциозен од дорскиот. Потсетува на израстено растение, на некакво палмино дрво, што не е само чиста фантазија, бидејќи постојат претходници или сродници на јонскиот капител кои го потврдуваат тоа (ако ги следиме „зеленчуковите“ столбови до нивните почетоци, ние би се нашле во Египет, во Сакара, каде што има полустолбови во облик на папируси кои имаат проширен капител).
Јонскиот ред во рамките на рационално определен конструктивен систем нуди повеќе можности за обликување и комбинирање на елементите. Изборот започнува со подградбата. Обиколните тремови стојат на крепидом со 2-4 слоја, на подиум со отворени скали или на повеќестепена подградба со или без подиум.
Троделните столбови со основа, тело и капител во архајското раздобје ги следат месните традиции или варијанти од основниот тип.
Трупот израснува витко и високо (8-12 D) со мало стеснување и ентаза. Бројните канелури на почетокот се допираат со остри рабови, подоцна се продлабочуваат како цевчиња и се одвојуваат со тесни пруги. Нивниот голем број, првично до 48, по вметнувањето на пруги, главно 24, на трупот му даваат елегантен изглед, чие делување се засилува со промените на светло и сенка.
Основата на дното на столбот го поврзува столбот со стилобатот. Кај раните столбови на островскиот јонски круг, трупот е поставен на мазен камен валјак. На големите архајски храмови, столбот преку нежна крива преминува во фин прстен кој често е обликуван како астрагал (зрнест профил, низа зрна и кружни плочки) и претставува органска транзиција во тор. Ова широко канелирано задебелување оптички го ублажува притисокот на трупот.
Вистински носечкиот дел од основата, шпицот, се состои од облик на малку вдлабнат камен валјак со бројни жлебови и ленти (Хереј, Сем). Ефескиот облик (Artemisius) е многу распространета со алтернација на две вдлабнатини - трошил и три плитки испакнатини, од кои долниот се потпира директно на стилобатот или на столбната плоча . Со поврзување на торусот, ефескиот шпиц и столбната плоча се создава класичен малоазиски тип на основа . Атичко-јонската основа го должи својот измерен облик на проѕирното триделно распаѓање во тор-трохил-тор. Со менување на пропорциите и различната орнаментика поединечно се координира со различни типови на столбови.
Структурниот образец на капителот со волути е дрвена потпора која била прицврстена под гредата со коси клинови. Меѓу примероците од најраното раздобје, лезбосовите листени капители и еолските капители со волути откриваат ориентални влијанија. За разлика од еолското обликување, кое брзо стагнира, во јонскиот круг од различни преоблици и поединечни елементи се создава конечен тричлен облик. Ехинот, со брановиден листен украс (кима) го прифаќа кружниот пресек на трупот на столбот. На него лежи рамна перница која од двете страни се свива во спирални волути кои се поврзани со перницата со вовлечен жлеб (canalis) кој заедно со пругите им дава динамика на волутите. Палметата, која првобитно стоела исправена меѓу волутите, подоцна виси од аголните влошки над ехинот. Помеѓу перничињата на волутата и архитравот е вметнат рамен абак, украсен со јонска кима (профил со јајцевидна низа, овули и стрелички; украсна лента со пресек од четвртина круг - надолжна четвртина од стапче; низа јајцевидно свиткани облици и стрелесто зашилени пругички целосно доаѓа до израз со игра на сончевата светлина и сенка) или лезбоска кима (варира истото начело со низа срцевидни лисја од водни растенија; нивните конкавно-конвексни облици, наизменично со острите стрелички создаваат слика на истенчена префинетост).
Во архајските капители, волутите се извиваат во силен лак над ехинот. Во класичната доба се доближуваат до трупот на столбот, кој во исто време ја губи својата прекумерна виткост. Класичните сразмери како целина го прават обликот на потпората поцврст. Нормалниот облик на капителот, пресметан за челен поглед, на аголот на храмот е во судир со барањето за еднообразно обликување (јонски аголен судир). Волутите кои се среќаваат под прав агол се спојуваат во дијагонална аголна волута.
Капителите на пиластрите на Аполоновиот храм во Дидим припаѓаат на посебните облици на јонскиот капител.
Капителите на пиластрите на Аполоновиот храм во Дидим не само што го носат последниот корниз на ѕидовите на дворот на храмот, туку во исто време го разградуваат и фигуралниот фриз што тече под него. Во овој облик на капитал, бенд украсен со розети и лушпи се протега над кликавчето, кое нагло се наведнува во волути на аглите. На тенок абакус, вдлабнувањето се претвора во јонски гребен. Во слободното централно трапезоидно поле на престолнината спирално се свиткани ластари од листовите на акант, кои во средината се фатени од абакус.
Однадвор, первазот во голема мера ја зачувал леснотијата на дрвената градба. Кај архитравите, тежината на камените блокови е сокриена со хоризонталната поделба на три малку истакнати појаси (фасции). Во малоазиската верзија, архитравот носи густа низа гредни глави, запчест украс (дентикули) кој најверојатно потекнува од ликиските дрвени покриви. Јонската кима обезбедува елегантна премин помеѓу нив и архитравот. А на горната страна на вдлабнатината има тесен гребен над кој силно се истакнува геизонот. Крајот се состои од олук (сима) свиткан во S-облик украсен со ластари и лавовски протоми. Наместо нив, на некои храмови се појавуваат низа од антефикс-палмети.
Наместо запчест украс, во јонската атичка варијанта вметнат е релјефен фриз со континуирани пластични претстави. Во некои градби има комбинации на фризови украсени со скулптура или орнаменти со запчест украс.
Кај јонските храмови, особено на големите комплекси, често им недостасува триаголен калкан. Градбата потоа од сите страни завршува со силно истакнат завршен венец.
Првите градби биле изградени пред VII век. пр. н. е., додека својот процут во камен го доживеал во последните децении на 5 век пр. н. е..
Јонски храм
уредиВо преткласичното раздобје, единствените јонски градби на грчкото копно биле малите ризници што грчките островјани ги изградиле во Делфи во нивните покраински стилови. Така атинските архитекти, кои го презеле јонскиот ред околу 450 година пред Христа, сметале дека тој е посоодветен само за мали храмови со едноставна основа. Таква градба е Храмот на Ника на јужната страна на Пропилеја, изграден околу 427 – 424 г. пр. н. е. Поголем и посложен е Ерехтеон, на северната страна на акрополата, спроти Партенон. Го подигнал помеѓу 421 и 405 година можеби Мнесикле.
Во тлоцрт јонските храмови се диптероси, т.е. имаат двојна колонада од столбови.
Јонски градби
уреди- Третиот храм на Хера на Самос
- Четвртиот храм на Хера на Самос
- Аполонов храм во Дидим
- Артемидин храм во Ефес
- Сифинска ризница во Делфи
- Масилиска ризница во Делфи
- Храм на Атина во Егина
- Ерехтеион
- Пропилеи
- Храм на Атина Ника
- Зевсов олтар во Пергам
- Храм на Атина Полиас во Приена
- Церина базилика и храм во Пастум
Најголем дел од зачуваните јонски градби се наоѓаат на самиот Акропол. Пропилеите се богато расчленети и наменети за гледање при искачување, во нив се спојуваат дорски со јонски елементи и претставуваат одличен вовед во целиот комплекс на Акропол. Веднаш до нив се наоѓа малиот храм на Ника, одличен пример за јонскиот ред. Ерехтеон е посложен од Храмот на Ника, затоа што морале да ги споијат во една целина места на различни нивоа; исто така е во јонски стил и содржи нов елемент во мала прозрачна ложа која ја потпираат 6 пластични каријатидни статуи кои со својата ја разбиваат свечената строгост .