Узбечки јазик
Узбечкиот[1] (узбечки: O'zbek tili / O'zbekcha или Ўзбек тили / Ўзбекча) е туркиски јазик кој воглавно се зборува во азиската држава Узбекистан. Узбечкиот е службен јазик во Узбекистан и истиот го зборуваат околу 25,5 милиони луѓе. Узбечкиот е дел од подгрупата на карлучките (или ујгурски) јазици, па така, големи сличности во поглед на граматиката и зборовниот фонд дели со ујгурскиот јазик, со одредени влијанија од персискиот, рускиот и арапскиот јазик. Денес Узбекистан е во процес на промена на азбуката, односно се заменува кирилицата со латиница. Една од најзначајните одлики на узбечкиот јазик е промена на гласот /a/ со /ɒ/ или /ɔ/, фонетска одлика типична за персискиот јазик.
| Узбечки јазик | |
|---|---|
| O‘zbek, Ўзбек, أۇزبېك | |
| Застапен во |  Узбекистан
 Кина |
| Говорници | 23,5 милиони |
| Јазично семејство | |
| Статус | |
| Службен во | Узбекистан |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-1 | uz |
| ISO 639-2 | uzb |
| ISO 639-3 | uzb — опсежен код Поединечни кодови: uzn — северноузбечки uzs — јужноузбечки |
 | |
Демографија
уредиВо рамките на Заедницата на независни држави, околу 24,7 милиони луѓе зборуваат узбечки или на некој од узбечките дијалекти. Во Узбекистан околу 21 милион жители зборуваат узбечки како мајчин јазик. Во Таџикистан има околу 1,2 милиони жители кои зборуваат на узбечки. Понатака, во Авганистан има 1 милион жители кои зборуваат узчеки, во Киргистан 550.096 жители и во Тукменистан има 317.333 жители кои го користат узбечкиот. Во Кина има исто така узбечка заедница, но поради големата сличност со Ујгурите, Узбеците се асимилираат.
Странско влијание
уредиВлијанието на Исламот, а преку тоа и влијанието на арапскиот, врз узбечкиот јазик е очигледно. Покрај тоа, врз узбечкиот јазик има одреден степен на влијание и од рускиот јазик, кое е последица на историските развои. Голем број од арапските позајмени зборови во узбечкиот се прифатени преку персискиот јазик. Поради географската близина на персискиот јазик и неговиот дијалект, таџички јазик, узбечкиот претрпел влијание и од овој јазик.
Дијалекти
уредиУзбечкиот јазик има поголем број дијалекти, кои варираат од регион до регион. Сепак, меѓу нив има еден задничка стандардна форма која е разбирлива за сите и која служи како база за стандардниот узбечки јазик. Едни од најпознатите дијалекти на узбечкиот се тие во Авганистан, односно ферганскиот, хорезмскиот, чимкентско-туркестанскиот и суркандарјанскиот дијалект.
Писмо
уредиПред 1928 година, узбечкиот јазик, како и останатите централноазиски јазици, се пишувал со арапско писмо од писменото население. Во периодот од 1928 до 1940, како резултат на една програма за едикација на узбечкиот народ, узбечкиот јазик почнал да се пишува со латиница. Латинизирањето на узбечкиот јазик бил дел од поголемиот процес на латинизирањето на туркиските јазици и узбечкиот немало да се пишува со латиница ако не се одвивал процесот кај сите туркиски јазици.[2]
Во 1940 година, узбечкиот почнал да користи кирилица наместо латиница. Кирилицата се користела до 1992 година, но денес латиницата била и официлајно воведена во Узбекистан. И покрај официјализирањето на латиницата, кирилицата сè уште се користи во државата. Промената од кирилица на латиница имала временски рок, но рокот бил на двапати продолжен.
Во поголем број области во Узбекистан латиницата се користи во образованието[3] и во 2001 година латиницата се искористила и на узбечките пари. Од 2004 година латницата почнала да се користи и на некои владини портали[4].
Во Кина, узбечкиот нема стандардизиран пишан систем. Некои Узбеци користат кирилица, додека други користат ујгурска азбука. Узбечката кирилица и латиница се[5]:
| латиница | кирилица | МФА |
|---|---|---|
| A a | А а | /a, æ/ |
| B b | Б б | /b/ |
| D d | Д д | /d̪/ |
| E e | Е е / Э э | /e/[N 1] |
| F f | Ф ф | /ɸ/ |
| G g | Г г | /ɡ/ |
| H h | Ҳ ҳ | /h/ |
| I i | И и | /i, ɨ/ |
| J j | Ж ж | /dʒ/ |
| K k | К к | /k/ |
| L l | Л л | /l/ |
| M m | М м | /m/ |
| N n | Н н | /n/ |
| O o | О о | /ɒ, o/[N 2] |
| P p | П п | /p/ |
| Q q | Қ қ | /q/ |
| R r | Р р | /r/ |
| S s | С с | /s/ |
| T t | Т т | /t̪/ |
| U u | У у | /u, y/ |
| V v | В в | /w/ |
| X x | Х х | /χ/ |
| Y y | Й й | /j/ |
| Z z | З з | /z/ |
| Oʻ oʻ | Ў ў | /ø/ |
| Gʻ gʻ | Ғ ғ | /ʁ/ |
| Sh sh | Ш ш | /ʃ/ |
| Ch ch | Ч ч | /tʃ/ |
| ʼ | ъ | /ʔ/ |
| Ё ё | /jo/ | |
| Ю ю | /ju/ | |
| Я я | /ja/ | |
| Ц ц | /ts/ |
- Белешки
Примери
уредиУзбечки јазик
| |
| Писмо | латиница и кирилица |
| Пример | Прв член од „Декларацијата за човекови права“ |
| Текст | Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng bo'lib tug'iladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur. |
| Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари ила биродарларча муомала қилишлари зарур. | |
| Македонски | Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност. |
| Портал: Јазици | |
| турски | узбечки | македонски |
| Onun kardeşi bu yıl üniversiteyi bitirdi. | Uning akasi bu yil universitetni bitirdi. | Неговиот брат заврши на овој универзитет оваа година. |
| Onun yüzü kızardı. | Uning yuzi qizardi. | Тој се сцрвени. |
| Ben her hafta iki saat ders alıyorum. | Men har haftada ikki soat dars olaman. | Јас имам два часа предавања секоја недела. |
| Bu memleketin ahalisi bahtiyardır. | Bu mamlakatning aholisi baxtiyordir. | Луѓето од оваа земја се среќни. |
| Bu işi ben müddetinden önce başardım. | Bu ishni men muddatidan oldin bajardim. | Ја завршив работата пред зададеното време. |
Наводи
уреди- ↑ Понекогаш погрешно се именува и како „узбекистански јазик“.
- ↑ Fierman, William (1991). Language Planning and National Development: The Uzbek. Walter de Gruyter. стр. 75. ISBN 3110124548.
- ↑ „RIGHTS ACTIVIST TO CONTEST UZBEK PRESIDENCY – Muslim Uzbekistan || English Section“. Архивирано од изворникот на 2011-07-23. Посетено на 2012-03-08.
- ↑ Gov.uz – O'zbekiston Respublikasi Davlat Hokimiyati Portali
- ↑ „архивски примерок“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-09-15. Посетено на 2012-03-08.
Користена литература
уреди- Mamatov, Jahangir; Horlick, Michael; Kadirova, Karamat: A Comprehensive Uzbek - English Dictionary (eds.) Hyattsville, Maryland, 2 vols. (2011)
- Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Rouiden & London, 1934, pp. 175–6
- Yuri Bregel "The Sarts in the Khanate of Khiva" Journal of Asian History Vol.12 (1978) pp. 146–9
- András J. E. Bodrogligeti: Modern Literary Uzbek – A Manual for Intensive Elementary, Intermediate, and Advanced Courses (Munich, Lincom 2002), 2 vols.
- William Fierman: Language planning and national development. The Uzbek experience (Berlin etc., de Gruyter 1991).
- Khayrulla Ismatulla: Modern literary Uzbek (Bloomington, Indiana University Press 1995).
- Karl A. Krippes: Uzbek–English dictionary (Kensington, Dunwoody 1996).
- Republic of Uzbekistan, Ministry of Higher and Middle Eductation (2004). Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi va imlosi Архивирано на 21 септември 2011 г. (Latin writing based Uzbek alphabet and orthography), Tashken Finance Institute: Tashkent.
- Andrée F. Sjoberg: Uzbek Structural Grammar (The Hague, 1963).
- A. Shermatov "A New Stage in the Development of Uzbek Dialectology" Essays on Uzbek History, Culture and Language Ed. Bakhtiyar A. Nazarov & Denis Sinor (Bloomington, Indiana) 1993 pp. 101–9
- Natalie Waterson (ed.): Uzbek–English dictionary (Oxford etc., Oxford University Press 1980).
Поврзано
уреди
Надворешни врски
уреди- Северноузбечки и јужноузбечки на Етнолог
- Класификација на турските јазици
- Вовед за узбечкиот јазик Архивирано на 9 април 2006 г.
- Узбечки јазик на Омниглот
- Материјали за узбечкиот јазик Архивирано на 29 септември 2011 г.
- Претворач за узбечка кирилица и латиница