Културно наследство на Косово

Косово е делумно признаена држава и спорна територија сместена на Балканскиот Полуостров во Југоисточна Европа. Поголемиот дел од Косовците се етнички Албанци. Косово има експанзивно културно наследство, вклучувајќи споменици, облека, музеи и традиционална храна.

Албанска и српска традиционална облека од Косово

Споменици

Многу споменици во Косово потекнуваат од неолитскиот период. Низ историјата многу споменици биле менувани, уништени и на нив биле додадени нови елементи. Постојат различни типови на споменици кои датираат од Илирскиот период продолжувајќи со Римската Империја, Византиската империја, доцната антика и среден век, периодот на Отоманската империја итн. Повеќето историски споменици се стационирани во областа на градовите Приштина, Призрен и Пеќ. Спомениците во Косово претежно се состојат од антички градови, замоци (Кула), манастири, џамии и цркви.

Манастир Високи Дечани (1327) во Дечани

Некои од најпознатите споменици во Косово се:

• Античкиот град Улпијана (I – VII) бил антички римски град. Локалитет за археолошки ископувања во кои се пронајдени повеќе предмети. Овие предмети вклучуваат женска глава, машка глава, глава на ерос и трагична маска.
• Манастир Високи Дечани (1327–1335) Голем српски православен христијански манастир. Таа е најголемата средновековна црква која содржи најобемна фреско-декорација.
• Пеќска патријаршија (1235) Српски православен манастир. Комплексот цркви бил духовно седиште и мавзолеј на српските архиепископи и патријарси.
• Џамијата Султан Мехмет Фатих во Приштина (1461 г.) Се наоѓа точно во срцето на центарот на стариот град. Таа е најголемата и најистакната џамија во Приштина. Неговата купола некогаш била најголема во регионот. Плоштадот пред Мбретит џамијата отсекогаш бил популарно место за состаноци.
• Куќата на Лигата на Призрен (1878)): Едно од најважните историски локалитети на Косово. Тоа е музејски комплекс од четири згради.

Замоците се исто така многу чести во Косово. Замокот Призрен, градот и замокот Артана кој бил огромен трговски град во 13 век и порано, замокот Кекола древен дардански замок кој датира од бронзената ера (1300-1100 п.н.е.) итн.

За жал, поради многуте војни низ кои помина Косово во различни години и времиња, многу споменици беа уништени.

Музеи

Косовски музеј

Основан во 1949 година, косовскиот музеј имал оддели за археологија, етнографија и природни науки, на кои во 1959 година беше додаден оддел за проучување на историјата и НОБ. Активен е во спонзорирање на археолошки ископувања, конзервација и други научни работи. Од 1956 година објавува годишно списание со написи на албански јазик (со резимеа на француски, англиски или германски).

Денес Косово има седум активни музеи на целата своја територија. Музеите се:

Национален музеј на Косово.

• Национален музеј на Косово: Сместен во куќа во австроунгарски стил, која содржи повеќе од 50.000 предмети изложени низ различни павилјони. Тука се сместени и експонати кои го изразуваат денот во животот на луѓето во различни региони.
• Железнички музеј на Косово: Еднособна изложба посветена на железницата
• Етнолошки музеј „Емин Ѓику“ во Приштина: Споменик на културата од 18 век. Во овој музеј може да се најдат изложби на античка облека, алатки, контејнери, мебел и старо оружје.
• Албанска лига на Призрен: Едно од најважните историски локалитети на Косово. Тоа е комплекс од четири згради кои беа целосно реконструирани. Претставува каде патриотите и интелектуалците се приклучија за да започнат политичка, воена и културна борба против Отоманската империја со цел да апелираат за автономна албанска држава.
• Археолошки музеј во Призрен: Некогаш функционирал како турска бања. Сега целосно реновиран и исполнет со над 800 предмети од археолошки интерес од антиката до 19 век. Зградата делувала и како саат-кула изградена на крајот на 19 век.
• Музеј во Митровица

Национален музеј на Косово

Етнолошки предмети.

Националниот музеј на Косово е стациониран во Приштина бил изграден од Австријци за турската армија во 1898 година и бил користен од југословенската национална армија до 1975 година. Сместен во куќа во австроунгарски стил, содржеше повеќе од 50.000 предмети изложени низ различни павилјони. Тука се сместени и експонати кои го изразуваат денот во животот на луѓето во различни региони. Музејот порано имаше богата колекција на праисториски предмети откриени во Косово - сите тие беа пренесени во Белград непосредно пред да започнат неволјите во 1998 година, а стотици археолошки наоди и етнографски предмети допрва треба да бидат вратени. Обемната постојана археолошка изложба го прикажува животот во регионот во илирскиот, дарданскиот и римскиот период. Централната сцена е статуата Хинеша (Божица на престол) стара 6.000 години, пронајдена во Тјерторја во 1956 година и вратена во Приштина во 2002 година. Пред зградата поновата историја е претставена со артилериски хардвер и два големи еврејски надгробни споменици. Целите на музејот се да се спаси, заштити и презентира културното наследство на Косово.

Традиционална облека во Косово

Традиционална албанска облека

Традиционалната облека во Косово зазема посебно место во културното наследство на Косово. Тие беа домашна облека или изработена од занаетчија специјализирани за таа област. Традиционалната облека на Косово наликува на голем дел од албанската традиционална облека ако не и сеедно. Постојат над 200 различни видови на облека и стилови на носење облека, сето тоа зависи од тоа од каде е, историјата на нечиј фис (клан) и многу повеќе причини. Прво е покривката за глава, волнениот конусен плис за мажјакот и пашник за женката со заедничка црвена боја. Плисот е бел и во некои краишта мажите го покриваат кружно со пашник, а во Ругова мажите кружно го покриваат со бел памучен шал.

Втори се панталоните или фустанот, во зависност од стилот и полот. Мажите обично носат долги волнени бели панталони наречени тирк или фустанела што е здолниште како костим. Жените носат џублета која исто така е како здолниште, само што може повеќе да личи на престилка напред. Пред да ги носат чевлите, и мажите и жените имале чорапи, па подоцна носеле чевли, додека жените обично носеле дрвени кломпи. Во минатото користеле украсени пиштоли, украсени џебни часовници, украсени кутии со цигари итн. Денес плис и тирк се носат во комбинација со европска модерна облека за да го симболизираат националниот идентитет. Она што го означува регионот на Метохија е белата марама со која ја покриваат главата, регионот на Дреница е прецизен со жена со многу накит и сл.

Девојки од Штрпце во српска носија

Традиционалната облека е еден од главните фактори што ја издвојува оваа нација од нејзините соседни земји. Мотивите и шарите на овие облеки може да се објаснат со праисториска религија и хроматски има три основни бои, од кои најсимболичната е црвената. Генерално, женската облека била подобро зачувана од машката, бидејќи имала регионални варијации во тоа како се носи оваа традиционална облека. Најпознат бил „пештјелак“, кој се состоел од долга бела кошула и две престилки една напред и една за грб. Друг стил на облекување што го носат жените од Косово е џублетата, која е ѕвонесто здолниште кое се држи со две ремени на рамениците, а се носи врз бела ленена кошула со долги ракави. Следниот стил често се нарекува најубавата облека на Косово. Вешја e Дукаѓинит била бела памучна кошула со долги ракави, но рабовите беа живописно отелотворени. Последниот стил за жените беше оној на јужниот регион Хас. Оваа облека беше покарактеристична и најчесто се наоѓа денес бидејќи преживеала и ги прифатила промените во стиловите. Овој изглед се состои од кратка бела кошула и целосен ленен фустан. Машката облека беше симбол на убавината, но беше помалку конзерванс. За разлика од женската облека, машката облека е повеќе униформирана и се чинеше дека помалку се менува од регион до регион. Најпопуларна беше облеката „тирќи“. Изгледот сличен на жените со белата кошула и елек, тирките кои беа волнени бели панталони кои строго се одлика на мажите.

Традиционална храна во Косово

Најпознатата од сите и најкарактеристичната „флија“ се подготвува преку целата година, но е омилена во летото. Флија направена со „сач“ е специјалитет од традиционалната албанска кујна, која најмногу се подготвува во планинските предели. Тоа е сигурно едно од типичните косовски јадења што ќе го препорачаат сите локални. Баклавата е едно од традиционалните колачи на косовската кујна, иако има турско потекло. Бакласарем е исто така традиционална храна на Косово, тоа е солена пита со прекривка од јогурт и лук. Косовската кујна се разви под влијание на албанските, турските, српските, хрватските грчки и италијанските јадења. Националната храна на Косово е бурек со сирење. Бајрек е вид на печено или наполнето пециво. Тие се направени од тенко ронливо тесто познато како фило тесто и се полнат со солено сирење (често фета), мелено месо, компири или друг зеленчук. Месото е добро застапено во нивните дневни оброци. Поради суровата континентална клима, зеленчукот сезонски цвета главно во лето.

Нематеријална култура

Општо земено, Албанците се многу секуларен народ. Мнозинството од албанскиот народ во Косово е со муслиманско потекло и сè уште има висок процент на муслимани во Косово. Од друга страна, духовната косовска култура не е многу под влијание на религијата. Може да се цитира ред од песната на Пашко Васа, католички писател од 19 век, кој рекол дека „Религијата на Албанците е албанизмот“, што значело дека идентитетот на Албанците не произлегува од нивната религија. Она што најмногу влијае на косовско-албанското културно наследство е Канунот. Овој сет на закони и правила порано биле усни и биле објавени подоцна. Поради фактот што еден дел од нив е многу примитивен, тие веќе не се користат толку многу, но овие правила се голем дел од косовското културно наследство.

Фолклор

Српско традиционално оро (коло) од Гњилане

Отоманската империја ги оставила зад себе нивната религија, нивниот јазик и нивниот народ во Косово (датира од 14 век). Сите три означуваат важни факти за косовската култура денес. Косово има два официјални јазици, албански и српски. Иако имаат силни турски корени во нивната фолклорна музика, масите не зборуваат течно турски, само старешините во секуларните групи и општини зборуваат турски. Според косовското Министерство за образование, секој ученик мора да го владее и демонстрира својот мајчин јазик за време на основното и средното образование на кој било јазик што ќе го избере (иако повеќето ученици го познаваат албанскиот мајчин јазик). Покрај тоа, првиот странски јазик што секој студент мора да го покаже е англискиот. Влијанието на Османлиите имаше прелевање на културниот и верскиот идентитет што резултираше со изградба на многу верски споменици и артефакти на Косово. Над 90% од косовските Албанци се со исламска вероисповед пред се поради окупацијата на Отоманската империја. Настрана од турско-религиозно-структурните влијанија, актуелната косовска култура беше под влијание и на другите етнички малцинства во регионот кои ги сочинуваат, но не ограничувајќи се на: Роми, Срби, Босанци, Ашкали, Горани итн. Така, инструментите како Кеменче и традиционалните танци како Хора од турската култура стануваат симбол на косовскиот етнички идентитет. Слично на тоа, инструментот познат како Чифтели, исто така е широко користен инструмент во Косово со потекло од турската култура која датира од раната Отоманска империја. Исто така, Србите ја прифатија музиката позната како „талава“, брза народна музика, која имаше големо влијание во последните години во косовската култура.

Албанско традиционално оро

Фолклорот и усната традиција биле присутни низ историјата на Косово, каде што овие два елементи одиграле клучна улога во пренесувањето на важни информации, историја и настани меѓу заедниците и генерациите. Ниската стапка на писменост и динамиката на животниот стил во руралните области ја ограничија можноста за документирање на важни случувања во пишани формати. Следствено, заедниците пренесоа важни национални настани и колективни сеќавања на помладите генерации преку усни традиции, вклучувајќи легенди, песни, поговорки и приказни.

Религија

 

Пеќската патријаршија, седиште на Српската православна црква од 14 век

Во Косово нема официјална религија, иако земјата е претежно муслиманска бидејќи мнозинството Албанци се муслимани. Повеќето од етничките Срби го практикуваат источното православие.

Усна историја

Непишаните или обичајните правила многу често се практикуваат како закон и ред меѓу Косовците, а неговите принципи се:

• Лична чест
• Еднаквоста на луѓето
• Слободата на секој да постапува во согласност со сопствената чест, со законски ограничувања и без да биде подложен на туѓи заповеди
• Почесниот збор познат како „беса“ создава ситуација на неприкосновена доверба (на Беса, Косовците ја земаат честа на личноста и животот на личноста во оддалечените области на земјата).

Во сегашното модерно време, поранешните обичаи и традиции постепено исчезнувале поради влијанието на западниот свет постарите генерации се тие кои помагаат да се одржат живи таквите обичаи и традиции.

Лахутари - Старец раскажува приказна

Усните традиции служеле како средства за пренесување на културните вредности на следните генерации и предавале лекции за колективните сеќавања и искуства, кои одиграа улога на мост меѓу генерациите. Додека усните традиции имале многу позитивно влијание во текот на вековите, тие исто така спроведувале општествени и правни прописи, како што се петвековните Беса и Канун, кои биле воспоставени и одржувани од традиционалната институција наречена Ода (комора).

Ода

Концептот на „ Ода “, без разлика дали се смета за собирање во простор или традиционална институција, е вкоренето духовно културно наследство во Косово. Фигуративно, „Ода“ претставува посебен и истакнат простор на куќа (соба), која е исклучиво посветена на постарите мажи за да разговараат за важни семејни, заедница или национални прашања. Покрај тоа, Ода го симболизира судот каде што мажите се собираат за да разговараат и решаваат имотни проблеми, крвна одмазда итн. Овој простор исто така беше важна платформа за социјален, културен живот и забава за мажите. Денес, по многу векови пракса, „Ода“ е сè уште жива и ценета во одредени заедници во Косово (главно рурални).

Беса

„ Беса “ е позната одлика на целиот албански народ. Тоа главно претставува „збор на чест“ или „ветување“. „Човекот на Беса“ означува човек од почит и чест, некој кому може да му се довери животот и семејството. Човекот што ја крши Беса е човек кој не може да ја спаси својата Беса и не вреди ништо. Таквиот човек ќе ризикува да биде протеран од заедницата. Беса е морален тестамент на Албанците уште од појавата на нејзините најрани национални и општествени митологии.

Канун

Канунот е збир на непишани закони и правила кои се објавени дури во 20 век. Канунот на Лека Дукагини е составен од 12 книги и 1.262 статии. Ова се дванаесетте книги:

1. црква;
2. Семејство;
3. Брак;
4. Куќа, добиток и имот;
5. Работа;
6. Пренос на имот;
7. Говорна реч;
8. Чест;
9. Штети;
10. Законот за кривични дела;
11. Канунот на постарите;
12. Исклучоци и исклучоци.

Зачувување на јазикот

Албанскиот јазик е главен јазик во Косово. Албанскиот, има два главни дијалекти: гег (во северниот дел) и тоски (во јужниот дел). Според тоа, албанскиот јазик што се зборува во Косово е многу повеќе сличен на гешкиот дијалект, иако стандардниот албански јазик е одамна воспоставен врз основа на тоскискиот дијалект. Меѓутоа, главен официјален јазик во Косово е: стандардниот албански. И покрај тоа, малцинствата во Косово сè уште се стремат да ги заштитат своите јазици. На пример, во Призрен, скоро секоја институција има свое име напишано и на турски. ОБСЕ рече дека Косово треба да стори повеќе за да им овозможи на членовите на различните заедници да ги учат јазиците меѓусебно и да ги надминат јазичните бариери. Законската рамка во Косово ги обврзува институциите да обезбедуваат услуги на официјалните јазици што се користат, но има недостатоци во тоа како се спроведува. „Тие недостатоци може да се надминат со градење капацитети во институциите, било да е тоа со овозможување на општините да ангажираат преведувачи или подобро да ги обучуваат постојните или со помагање да развијат формулари и знаци на официјалните јазици“, рече Гаон за СЕТ Тајмс.

Заштита на културното наследство

Манастирот Грачаница е впишан на листата на светско наследство во опасност

Поради војните (особено неодамнешната) што се случиле во Косово, многу споменици и други културни имоти на Косово биле уништени или украдени. За време на конфликтот 1998-1999 година, повеќе од една третина од 600-те џамии на Косово биле оштетени или уништени. Исламското наследство на Косово претрпе катастрофални настани за време на операциите за „етничко чистење“. Пронајдени се Курани со искинати страници и распослани со измет, а вредни збирки на исламски ракописи беа запалени. Зачувувањето на културното наследство е секогаш тешко да се разговара бидејќи секоја страна во војните дала придонес во уништувањето наместо да ја зачува архитектурата на другата етничка припадност.

Со цел да ги координира нивните општи активности во врска со културното наследство, Министерството за култура, заедно со Канцеларијата за врски на Европската комисија за Косово (ЕУЛО) и со специјалниот претставник на Европската унија (ЕУСР) основа „Форум за размена на информации за културното наследство во Косово“.

Поврзано

• Литература на Косово
• Споменици на Косово
• Уништување на албанското наследство на Косово
• Култура на Косово
• Уништување на српското наследство на Косово

 

Поврзано

• Bajgora, Sabri (2014). Destruction of Islamic Heritage in the Kosovo War 1998-1999. Pristina: Interfaith Kosovo, Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kosovo. ISBN 9789951595025.
• Ćurčić, Slobodan (1979). Gračanica: King Milutin's Church and Its Place in Late Byzantine Architecture. Pennsylvania State University Press. ISBN 9780271002187.

Надворешни врски

• Косовско Министерство за надворешни работи — Културно наследство
• Културно наследство без граници: Косово
• Список на косовското културно наследство под привремена заштита - Министерство за култура, млади и спорт Архивирано на 30 јануари 2022 г.

Наводи

• Targeting History and Memory, SENSE - Transitional Justice Center (посветен на проучување, истражување и документирање на уништувањето и оштетувањето на историското наследство за време на Балканските војни од 1990-тите. Веб-страницата содржи судски документи од Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ)).