Тихомир Завидовиќ

Тихомир Завидовиќ (пред 1113 - 1168), познат и како „Големиот жупан Тихомир“, бил великосрпски жупан од 1165 до 1166 година. Тој бил син на Завида и најстар брат на Стефан Немања. Од престолот бил соборен од неговиот брат по што во Рашка избила граѓанска војна. Во битката кај Пантин во 1168 година победил Стефан Немања. Тихомир починал, давејќи се во Ситница.

Семејство, детство и младост

Нема информации за почетоците на животот на Тихомир. Истражувањата за потеклото на Тихомир се многубројни, бидејќи тој бил брат на основачот на династијата Немањиќ. Тихомир бил најстариот син на Завида. Непознат е идентитетот на неговата мајка. Имал тројца браќа: Страцимир, Мирослав и Стефан Немања. Годината на раѓање на Тихомир не е позната. Меѓутоа, од Житието на свети Симеон, од свети Сава дознаваме дека Стефан Немања е роден во 1113 година. Затоа, Тихомир требало да биде роден барем неколку години порано, бидејќи бил постар и од Страцимир и од Мирослав. Разликите во годините меѓу браќата денес не се познати, а нема ниту ликовни изведби на Тихомир, што на некој начин би помогнало во носењето на заклучокот. Завида бил роднина на владејачката династија од Рашка, на династијата Вукановиќ. За време на турбулентните времиња од втората деценија на XII век во Рашка, предизвикани од битките за престолот, неговиот татко се засолнил во Дукља. Завида заедно со Немања подоцна се вратиле во Рашка. Со нив дошле и Тихомир, Страцимир и Мирослав. Тибор Живковиќ хронолошки овој настан го сместил во триесетите години на XII век, иако денес постојат различни мислења.

Искачувањето на Тихомир

Редот на големите рашки префекти во XII век е познат денес. Петте владетели секако припаѓале на династијата Вукановиќ. Тоа биле: Вукан, Урош I, Урош II, Белош и Деса. Денес се смета дека Завида потекнува од истата династија, но не се знае во каква врска бил со владетелите на рашкото семејството. Годината во која Тихомир го стекнал имотот не е позната. Срѓан Пириватриќ сметал дека Стефан Немања го добил својот имот во периодот од 1158/9 до 1167 година. Во овој период, или нешто порано, требало да се бара годината на искачувањето на Тихомир. Потврда за оваа претпоставка наоѓаме во стекнувањето на функцијата на неговиот помлад брат Мирослав. Изворите добро ја поткрепуваат претпоставката дека Мирослав дошол на власт во Хум во раните 1160-ти години. Миодраг Марковиќ детално го објаснил датирањето на неговиот ктиторски натпис во црквата Свети Петар на Лим во 1161/1162 година. Токму тогаш на политичката сцена во Рашка се издигнале синовите на Завида. Врз основа на името на синот на Тихомир, Првослав, Пириватриќ претпоставил дека младиот наследник бил спонзориран од големиот префект Урош II во 1140-тите години. Тоа индиректно укажувало дека Тихомир бил на одредена положба и на крајот на првата половина на 12 век, за време на турбулентните унгарско-византиски војни кои делумно се случиле и на територијата на Србија.

Доаѓање на големожупанскиот престол

Стефан Немања

Тихомир ја наследил функцијата голем префект од Деса, кој бил соборен од византискиот император Манојло I Комнен (1143-1180). Околностите под кои настанала промената ги опишувале грчките извори: Јован Кинам и Никита Хонијат. Настанот бил поврзан со унгарско-византиските војни од 1160-тите. Во 1163 година Манојло, според Кинам, првпат го соборил Деса и наредил да го затворат во царската палата. Во август или септември истата година Манојло престојувал во Ниш, каде што ја примил мисијата од унгарскиот крал Стефан III. Според Хонијат, Манојло му простил на Деса и го вратил на власт, која според Пириватриќ датира од 1165 година.

Повеќе информации за хронологијата давал говорот на византискиот ректор Михаил Анхијалски, посветен на византискиот император. Се однесува на настаните од 1164 и 1165 година. Тоа секако се случило пред празникот Богојавление во 1166 година. Михаил Анхијалски истакнувал дека „Дачанин“ (т.е. префектот од Рашка) морал да го послуша Манојло и да испрати армиски одред за војна против Пеонците (Унгарците). Од голема важност бил фактот што Манојло во текот на овој поход му ја доверил власта на Дачанинот. На престолот наместо соборениот Деса, секако дошол Тихомир. Набљудувајќи ја хронологијата на византискиот поход против Унгарија, се доаѓа до фактот дека промената на Деса и доаѓањето на власт на Тихомир дошло во втората половина на 1165 година.

Големиот жупан Тихомир ја држел Рашка под своја лична власт, а што се однесува до неговите браќа, Мирослав го добил Захумље, Страцимир рударската област Градац, а најмладиот Немања го добил Ибар, Топлица, Расина и областа околу Јастребац, кои луѓето денес го нарекувале „Река“. Мирослав ја подигнал својата донаторска црква Свети Петар и Павле во Бијело Поље, каде што било напишано Мирославовото евангелие, а Страцимир изградил црква во Грац (денешен Чачак).

Граѓанската војна на Тихомир и Немања

Конфликтот на Немања со неговите браќа ѝ е добро познат на историската наука. Основачот на династијата Немањиќ управувал со парохиите Топлица, Ибар, Расина и Река како кнез. Ако хронолошките податоци на Свети Сава се земаат за точни, тој владеел со овие земји за време на владеењето на префектите Урош II, Деса и Тихомир. Во периодот помеѓу 1158 и 1165 година имало средба меѓу Немања и византискиот император Манојло I Комнин. Византискиот император на Немања му ја доделил на управување областа Дубочица (денешен Лесковац) и го одликувал со одликувањето „царски сон“. Тоа бил начинот на византискиот император да внесе раздор меѓу браќата, поддржувајќи го оној кој во тоа време имал најмалку легитимитет да ја носи титулата Голем префект. Срѓан Записите на Пириватриќ го ставаат почетокот на краткотрајното владеење на кнезот Тихомир како голем жупан во 1165 година. Историското дело на Јован Кинески носело информации дека тој бил дел од византиската војска која во 1166 година тргнале против Унгарците, под раководство на Андроник Контостефан. Во тие настани учествувал и еден одред на големиот жупан од Рашка.

Причина за судирот на Немања со неговите браќа е, како што е познато, изградбата на манастирот Свети Никола во Куршумлија и Пресвета Богородица на сливот на реките Косаница и Топлица. Тоа бил израз со кој Немања ги покажал своите аспирации за големожупанската титула. Така отворено го оспорил авторитетот на неговиот брат Тихомир. Мирослав Хумски присуствувал на состанокот на кој Немања бил фатен и затворен во пештера покрај Рас. Заробеништвото не траело долго, бидејќи со помош на приврзаниците на Немања успеал да се ослободи и да започне граѓанска војна против своите браќа. Мирослав заедно со Страцимир и Тихомир побегнале во Византија. Таму, браќата добиле помош од царот Манојло, предводен од грчкиот војсководец Теодор Падијат. Различно се наведува годината на одлучувачката битка кај Пантин. Јованка Калиќ верувала дека тоа се случило во 1168 година. Тихомир загинал давејќи се во Ситница, додека Мирослав и Страцимир се повлекле од бојното поле. Стефан Немања се помирил со своите браќа и ги оставил на власт како кнезови. Во документите се наведува смртта на Тихомир, бидејќи се споменува дека еден од браќата починал. Подоцна изворите повеќе не го споменуваат Тихомир.

Потомството

Непознат е идентитетот на сопругата на Тихомир. Големиот префект (жупан) имал со неа барем еден син и тоа Стефан Првослав. Овој принц е познат по неговото покровителство - Ѓурѓовските столбови кај градот Беране. За време на владеењето на Тихомир, наследувањето се вршело по принципот на стаж (поминато време). Урош II бил наследен од браќата Белош и Деса. Поради тоа, Првослав не можел да биде прогласен за наследник на неговиот татко на функцијата голем жупан, туку само за наследник на одредена област. Првослав морал да биде првороден на големиот жупан Тихомир. Записите на Срѓан Пириватиќ ја отфрлале поврзаноста на Константин Тихо со семејството Немањиќ и тоа преку сопругите. Врз основа на податоците од географијата и сличностите во имињата, тој го поврзува Константин Тихо со братот на Немања, Тихомир. Во документ на охридскиот архиепископ Димитриј Хоматијан од 1220 година се спомнува извесен архонт Јован Тихомир и тоа во областа на Скопје, односно токму на местото каде што се претпоставува дека Тихомир отишол кај својот брат во 1168 година. Пириватрик, исто така, претпоставувал дека Константин владеел со областа околу Скопје пред да дојде на власт.