Традиција

Традиција — збор што доаѓа од латинскиот traditionem, односно traditio со значење дека „нешто се пренесува натаму“, а се користи на повеќе начини, но најчесто да означи збир на верувања или обичаи во одредена област, на пример: христијанска традиција, традиција на прослава и слично.

Традиција при поставување на масата за Божиќ во Полска.

Концептот на традицијата

Без оглед дали проучуваме специфичен елемент на фолклорот, или начинот на кој членовите на групата комуницираат и учат, традицијата секогаш е витална, динамична одлика на културата на одредена фолклорна група. Всушност традиција е често првиот збор кој паѓа на памет кога луѓето размислуваат за тоа што е фолклор. Токму заради тоа што идејата за традиција е толку позната, честопати се поставуваат прашања околу тоа како фолклористите го толкуваат концептот и како тој се вклопува во генералното сфаќање на терминот фолклор. Овие прашања се поврзани со тоа како традициите се пренесуваат, како тие се учат и одржуваат во рамки на одредена група. Бидејќи овие прашања се однесуваат на познати концепти, ќе ги разгледаме едно по едно, користејќи ги и како рамка за подобро разбирање на современиот пристап кон проучувањето на традицијата. Традиција е:

1. нешто што го споделуваме и процесот низ кој се врши тоа споделување
2. нешто што создава и потврдува идентитет
3. нешто што групата го идентификува како традиција.

Традицијата е нешто што се пренесува, но таа го подразбира и процесот на тоа пренесување

Идејата за традицијата

Идејата за традицијата е суштинска за фолклорот и фолклористичките студии; сепак како што дисциплината се менувала и се развивала така се менувал и начинот на кој фолклористите ја сфаќале традицијата. Сега таа веќе не означува некаков реликт (остаток од минатото) кој се пренесува од генерација на генерација во рамки на некоја заедница. Еволуцијата во сфаќањето на традицијата се случила и заради тоа што самите фолклористи веќе не се гледале себеси како некој кој собира остатоци од неписмените или несофистицираните групи за да ја зачува нивната културна историја. Наместо тоа, како елементи на традицијата почнале да се наведуваат оние врз кои групата се потпира за да го зачува постоечкото чувство на групен идентитет.

Терминот традиција, како и фолклор, се однесува на неколку меѓусебно поврзани концепти. Тој ја означува содржината на она што се комуницира, како и самиот процес на комуникација. Терминот исто така се однесува на она што го чини процесот на создавање на традиција. На пример, некоја приказна, чинот на раскажување и начините на кои приказните и раскажувањето се важни за една група, сето тоа е значајно кога зборуваме за традицијата. Оваа дефиниција имплицира (подразбира) чувство на континуитет и споделени материјални предмети, обичаи и вербални експресии, кои продолжуваат да бидат практикувани внатре и помеѓу одредени групи.

Концептот на континуитет ја сугерира важноста на времето и повторувањето во традицијата, но тој исто така се употребува за да се забележи дека традициите не секогаш ни доаѓаат од минатите генерации. Традициите можат да се повторуваат со текот на времето, но како што тоа го забележува Толкин, времето може да биде мерено во „години“ но и во „моменти“. Повторувањето е значајно за воспоставувањето континуитет: групата повторува нешто бидејќи тоа ѝ е значајно, доколку не би било значајно, тоа не би било повторувано, а ако не е повторувано нема да стане традиција. Континуитетот не значи истост или точност, бидејќи традициите не се секогаш просто дуплицирани, изведени на истиот начин секогаш кога се повторени. Поимот континуитет повеќе се однесува на значењата кои ја поврзуваат традицијата со групата. Споделувањето го опишува процесот на подучување и учење на традициите но исто така ни помага да го концептуализирме преносот која се случува внатре групата, меѓу нејзините членови, како и меѓу групите. Тоа ни помага да видиме дека традицијата не секогаш се движи по „права“ линија, од минатото кон сегашноста, од една генерација на следната. Традицијата вклучува простор и време, ние ги пренесуваме традициите од група на група, од лице на лице, од место на место - во сегашноста - помеѓу и внатре групите.

Традицијата и чувството на идентитет

Спроведување на невестата на чешмата Упија во Галичник

Некои фолклористи сметаат дека групите ги бираат традициите, одбирајќи настани и херои од нивното културно минато кое го моделираат минатото за тоа да се вклопи во нивната сегашна концепција за самите нив. Одбирањето на традициите ги засилува вредностите и верувањата во моменталниот имиџ на групата. Откако еднаш ќе сфатиме дека постои процес на „селективна традиција“, начините на кои традицијата помага во создавањето или потврдување на групното чувство на идентитет стануваат многу појасни.

Учеството и споделувањето на традициите на одредена група им овозможува на нејзините членови да се чувствуваат дека се дел од неа. Често ние не сме свесни за тоа како воопшто сме започнале да почитуваме одредена традиција. Понекогаш пак свесно одлучуваме да се придружиме на некоја група, бидејќи нејзините традииции ни се допаѓаат. Учењето на традицијата, според Хенри Гласи (1995), е еден вид осмоза - кога зборува за учењето на традиционалната уметност, тој го опишува процесот едноставно како споделување на ист воздух со уметничкиот ментор, кој ни овозможува да навлеземе во суштината на уметничката форма.

Еден турски грнчар го опишува процесот на следниов начин: „Во младоста, додека учиш, ти го дишеш воздухот на искуството. Воздухот циркулира во тебе, мешајќи се со здивот на твојата сопствена душа. При создавањето ти го испушташ воздухот и твоето дело емитира одредена хава, воздух кој го делиш со другите дела, создадени од оние кои вдишале и издишале во истата атмосфера“.

Овој поетски опис ја илустрира главната идеја за тоа како ние учиме и споделуваме традиција; примерите од терен, како горенаведениот, ни помагаат „да ја разбереме традицијата како процес, интегриран стил на творба“.

Следејќи ја оваа линија на мислење, станува јасно дека идејата за пренесување на традиција повеќе не го опишува начинот на кој ние го сфаќаме процесот на учење и адаптација на традициите. Традициите имаат различно потекло, и понекогаш нивниот извор е навистина во групите кои постоеле пред нас, но идејата дека нешто се „пренесува“ сугерира дека споделувањето на традициите е само линеарно и хронолошки. Антропологот Клифорд Гирц пишува за културата како за мрежа. Размислувањето за традицијата е дел од таа мрежа на однесувања и текстови кои помагаат да се добие појасна идеја за начиинот на кој традиците се споделени, изградени или повлијаени од културните однесувања на фолклорната група и нејзините членови.

Визуелизирањето на културата како мрежа, и на традицијата како нешто што активно се пренесува и циркулира низ таа мрежа, ни помага да видиме дека минатото е само еден дел од флуидниот, сложен процес. Овој концепт на традиција вели дека традицијата е, на едно ниво, „создавање на иднина од нашето минато“ (Гласи), но исто така ни покажува дека минатото е само еден од патиштата на споделување и продолжување на традицијата. Ние учиме од минатите групи, но исто така учиме од луѓето и групите кои постојат во сегашноста; ние формираме и адаптираме традиција во сегашноста за таа да одговара на моменталните интереси и искуства на групата.

Кога мислиме на тоа кој ја пренесува традицијата и кој ја учи и ја продолжува, најчесто на ум ни доаѓа некој поединец. Фолклористите го користеле терминот „носител на традиција“ за да укажат на еден посебен член на одредена група кој ја пренесува традицијата на други членови на групата, и понекогаш активно и свесно ја подучува или споделува со други. Овој назив може добро да послужи за идентификување на поединец кој групата го смета за, на пример, мајстор занаетчија или вешт раскажувач на приказни; сепак, не е целиот фолклор комунициран од еден поединец кој има специфична улога на носител на традицијата во неговата односно нејзината фолклорна група. Ниту еден поединец не ја „поседува“ традицијата, односно никој нема помало или поголемо право или вештина да ја споделува.

Како што наведува Дороти Нојс (Dorothy Noyes), концептот на носител на традиција постои како дел од „стара парадигма која ги разбираше луѓето како носители а не создавачи на традицијата“. Од оваа постара дефиниција произлегува дека одреден текст само се пренесува од збор до збор на друг човек, а притоа не служи за комуникација. Изведувачот, кој комуницира во стандардизиран контекст, така личи на професор кој предава во училница или учител по пијано кој ги насочува движењата на прстите на неговиот ученик. Според оваа дефиниција, само оние поединци кои ја пренесуваат традицијата имаат активна улога во споделувањето и продолжувањето на групните традиции, другите членови се секогаш пасивни примачи на традициите. Ова е елитистички начини на гледање на фолклорот и на тоа како функционираат групите, бидејќи сугерира постоење на „фолклорни специјалисти“ кои имаат поголема моќ на пренесување на традиции отколку други членови на групата. Секако такви вешти луѓе или изведувачи навистина постојат. Тие можеби знаат некој посебен текст подобро токолку другите. Во оваа смисла терминот носитл на традиција има вредност, кога опишува ваков тип на подучување или споделување од страна на изведувач, бидејќи тој може да им помогне на фоклористите да зборуваат за луѓето со коишто соработуваат како консултанти. Но важно е да се нагласи дека ваквите примери илустрираат само еден од начините на кои традициите се одржуваат и учат. Сите членови на групата учествуваат во тековен процес на споделување и создавање на фолклорот.

Во повеќето ситуации неформалната природа на фолклорот не бара постоење на едно лице со специфична улога да изрази и пренесе одредена традиција. Кај адолесцентите, кога меѓу нив се раскажува некоја случка, не постои некаков „мајстор на раскажување“ кој ги подучува останатите на техниките на раскажување во текот на големиот одмор. Процесот се повторува во неформални контексти од страна на повеќе членови на групата, и тоа ја продолжува традицијата. Фолклорот се однесува на идентитетот на групите онака како што тој е дефиниран од групата, а не од поединецот внатре или вон неа; ние споделуваме традиции на многу начини, во многу различни контексти, преку целата мрежа на културата.

Особено значајна е виталноста на традицијата - традициите се однесувања кои ги практикуваме сега, а тие не поврзуваат со другите луѓе во групата, и можат исто така што не поврзат со друга култура, да ни овозможат чувство на етничност, или да ни помогнат да создадеме други врски. Традициите се оние неформално споделени однесувања, обичаи и вербални изрази кои циркулираат внатре и помеѓу групите. Ние ги споделуваме и ги продолжуваме бидејќи тие ни помагаат да им кажеме на другите членови на групата и на оние во другите групи кои сме ние и што е тоа што нам ни значи. Тоа е причината зошто ги пренесуваме традициите низ мрежата на заедницата.

Дали традициите исчезнуваат?

Без оглед дали се работи за семејство, религиска или локална група, оние групи во кои постојат традиции зависат од нив за да се одржи чувството на ’групност’. Со оглед на тоа што традициите ни овозможуваат чувство на припадност, ние се приврзуваме кон нив и сме загрижени да не ги загубиме. Традициите можат да не поврзат со минатитие генерации, со етничкиот и религискиот идентитет, и да не сврзат со одредени луѓе и кулутурни однесувања кои ни се важни. Ние го црпиме нашиот идентитет делумно и од нашите традиции, така што колку што повеќе инвестираме во дефинирањето на самите себеси како членови на одредена група, толку повеќе инвестираме во одржувањето на традициите на таа група. Понекогаш едноставно сме носталгични за минатото, и тоа ги моделира нашите ставови и очекувања во врска со традицијата. Нашите поединечни животи се кратки, така што може да биде утешно доколку се почувствуваме поврзани со минатото. Често гледаме наназад за да видиме кои сме, или да видиме колку се сигурни нашите идентитети, како начин за обезбедување потврда дека нашите животи би продолжиле да бидат релевантни и во иднина.

Знаеме дека постојат ситуации во кои традициите навистина завршуваат или се насилно изменети и прекинати. На пример, историјата забележува примери на неколку домородни групи во Северна и Јужна Америка кои речиси исчезнале заради болестите кои ги донеле европските доселеници. Територијалните војни меѓу доселениците и домородните групи понекогаш дури и актите на геноцид избришале цели домородни заедници. Некоку групи биле преобратени во религиите воведени од колонистите и заради тоа престанале да ги практикуваат нивните оригинални традиции - понекогаш и под закана. Овие групи толку радикално се промениле (во некои случаи биле целосно уништени) што голем број од нивните традиции биле, во многу реална смисла, загубени. За фолклористите овие видови ситуации поставуваат голем број тешки прашања и истражувачки предизвици. Дискусијата за начините на кои самата традиција може да придонесе кон ваквите деструктивни акти е секако меѓу нив.

Поголем дел од времето традициите се менуваат и еволуираат природно, и она што изгледа како крај е всушност адаптација, дел од фолклорниот процес. Ова се поприродни, еволутивни видови промени кои типично се појавуваат во нашето секојдневно искуство. Бидејќи традициите постојат заради тоа што имаат некакво значење за групите, тие ретко завршуваат нагло. Промените се постепени, а изведувањето на традиционалната практика на нов, малку поинаков начин, не значи дека претставува непочитување кон традицијата. Доколку постои „нов“ начин, најверојатно се работи за тоа дека членовите на таа група, свесно или не, ја адаптирале традицијата за таа да има поголемо значење за нив, како моментални членови на групата. Доколку одредена вербална експресија, предмет или обичај продолжи да има значење за одредена група, тој најверојатно во некоја форма ќе продолжи да постои. Нашата збрка околу традицијата и нејзиниот можен крај произлегува и од можното мешање на традицијата и историјата. Историски, одредени практики можат да завршат, но традициите еволуираат и се адаптираат.

Динамички и конзервативни елементи на традицијата

За нешто да биде сметано за традиција, групата треба да е согласна дека тоа содржи одлики кои самата таа ги идентификува како суштински за дефинирање на традицијата. Истовремено, за да остане релевантна, традицијата мора постојано да се прилагодува, да се менува и развива заедно со развојот и промената на групата. Во неговата книга „Динамика на фолклорот“ Бар Толкин вели дека традицијата претставува рамнотежа на елементи кои се менуваат и елементи кои остануваат исти. Тој сугерира дека фолклорот поседува и „динамички“ (променливи) и „конзервативни“ (статични) одлики кои му овозможуваат да биде адаптибилен, но исто така што создава чувство на континуитет. Она што ја прави традицијата витална и динамична е креативноста. Иако Толкин се фокусира на вербалната уметност и изборите кои ги прават поединците преку нивните креативни потези, овие концепти исто така се релевантни и за невербалната уметност и процесот на промена низ кој поминуваат групите.

Поврзувањето на овие два дела - конзервативниот и динамичкиот, или „законот на близнаци на фолклорниот процес“ - објаснува како е можно истовремено зачувување на базичните идеи на фолклорот и постоење на варијации. Толкин сугерира дека за некои елементи на структурата или одликите на текстот е помалку веројатно да се променат отколку други, и дека вербалниот фолклор останува најконзервативен по природа, бидејќи неговата структура и значење можат да зависи од римата и играта со зборови. Па дури и тогаш, ситуациите во кои овие видови изрази се споделуваат создаваат чувство на динамизам. Некои од можните варијации на фолклорниот текст се состојат во тоа како, кога и од кого тој се споделува: дури и кога текстот е доследен контекстот во кој тој се споделува може да не биде таков. Можете да им поставите загатка на група ваши пријатели, но од луѓето кои се присутни и од ситуацијата може да зависи како таа ќе биде примена и како на неа ќе биде одговорено.

Овие промени не мора да бидат драматични. Изборот на групата за некаква промена може да биде направен свесно, заради креативни или естетски причини, или заради влијание врз свеста на публиката и потребата традицијата да се прилагоди на вкусовите. Промените можат да се случат и без свесност или контрола, и да бидат поврзани со групното или поединечното искуство. Но промените мораат да бидат релевантни, да имаат значење и да се соодветни за групата во која се споделува фолклорот. Теориите на Толкин за законот на близнаци на фолклорниот процес покажуваат дека централна одлика на фолклорот е она што е варијабилно и секогаш под влијание на надворешни и внатрешни промени кои се случуваат во групата. ниедна традиција не е неменлива.

Измислување на традиција

Еден од најдинамичните процеси во кои учествуваат групите е инвенцијата на традицијата. Терминот „инвенција“ (измислување) на традицијата бил воведен од историчарите Ерик Хобсбаум и Теренс Рејнџер во 1983 година, и оттогаш фолклористите го истражуваат овој концепт. Како што објаснуваат овие двајца автори, тоа можат да бидат традиции кои се целосно „измислени“, создадени и воспоставени заради одредена причина, или пак тие можат суптилно да се појават и брзо и спонтано да се воспостават.

Јасно е дека ако одредена традиција може да биде адаптирана така за да одговара на различна публика, или ако таа може да се менува за да го одржи своето значење или важност за заедницата која ја практикува, тогаш и инвенцијата не е далеку од овие појави. Различните начини на измислувањето на традициите им овозможува да се појават во различни ситуации. Во некои случаи една ’нова’ група може да измисли традиции за кои смета дека ќе ги одржи во иднина. Други случаи можат да вклучат создавање на традиција од страна на постоечка група, повторно со претпоставка дека таа традиција ќе продолжи да постои. Но една група може дури и да измисли традиција за која нема намера да ја продолжи засекогаш, со очекување дека други традиции ќе ја заменат кога тоа ќе ѝ биде потребно на групата.

Способноста на групите да измислуваат традиции, и во текот на процесот веројатно да се ’измислат’ и себеси, е поврзана со пошироки културни и социјални последици. Хендлер и Линекин сугерираат дека традицијата е всушност културна интерпретација и ги критикуваат пораните перцепции на традицијата според кои таа е во дихотомија со модерноста - во конфликтен однос со моменталните искуства на луѓето. Иако се фокусираат на традицијата како на нешто кое овозможува котинуитет со минатото, тие исто така велат дека суштинска црта на традицијата е дека таа е “процес на мислење, тековна интерпретација на минатото“. Традицијата е и тековен процес на интерпретација на идентитетот. На крај, како што велат овие автори, измислувањето на традицијата постои, и оваа тековна реконструкција на традицијата е една од клучните одлики на сиот социјален живот.

Доколку инвенцијата на традицијата е постојан процес на културна интерпретација и реконструкција, тогаш е јасно дека таа може да биде социјално и политички моќна активност. Тед Тулеџа (Tad Tuleja) вели дека неопходноста на политички немоќните да измислат нивни традиции, „креативно користејќи ги минатите практики - како оние кои се навистина стари така и оние кои намерно се ’остарени’ - се маркери подложни на манипулација, поврзани со заедничкиот идентитет“. Тој истакнува дека преку овој процес групите можат да имаат контрола врз нивниот сопствен идентитет. Еден пример би можел да биде зимскиот празник Кванза (Kwanzaa) прослава на духовното и културното заедништво кое вклучува традиции, вредности и принципи на земји во Африка. Овој празник намерно бил создаден во 1960-те години на 20 век за да промовира чувство на споделено наследство и идентитет меѓу Американците со африканско потекло. Тулеџа исто така инсистира дека „измислувањето“ подразбира креативен импулс, а не негативна конотација на лажност или „измисленост“.

Прашањето на автентичноста

Едно од прашањата кои логично се наметнуваат кога се зборува за способноста на групите да измислат традиции е како да знаеме дали одредена традиција е автентична доколку не постои историја која неа ја идентификува како таква.

На некој начин, откако еднаш видовме и прифативме дека традицијата може да биде измислена, тогаш дискусијата околу тоа што ја прави неа автентична не е неопходна. Фолклористите порано биле позагрижени околу автентичноста кога сметале дека во неа спаѓаат само текстови кои се стари, рурални и чисти. Овие термини се успешно преиспитани и во најголем дел отфрлени. Второ, откако нашиот интерес ќе се промени и ќе се сврти повеќе кон тоа како групите ги споделуваат текстовите а не се фокусира на самите текстови, тогаш и прашањето за автетичноста станува поневажно. Автентичноста зависи од тоа како групата ги дефинира сопствените традиции. Барањето за „автентична“ традиција може да биде порелевантно за некои групи отколку за други, некои групи можат да инсистираат на дупликација, истоветно пренесување до најситниот детал, додека други можат да прифатат големи варијации. Со други зборови, автентичноста најдобро се сфаќа во смисла на комуникација внатре една група - доколку групата споделува одредена традиција и комуникација, и доколку таа има значење за таа група, тогаш традицијата е автентична. Автентичноста е релативен термин и зависи само од тоа кој ја одредува автентичноста, и заради кои причини.

Комодификацијата е процес преку кој нешто станува потрошна стока, тоа е нешто што се купува, продава или тргува. Примери за комодификација на фолклорот е лесно да се најдат, од популаризација на таканаречените „селски уметности“, па до вметнувањето на теми од бајките во создавањето на нови кукли Барби. Голем број луѓе истакнуваат дека на овој начин фолклорот се манипулира за да се направат пари, и дека тоа ги потценува експресивните и комуникативните квалитети на фолклорот. Проблемот на фолклористите извира од потенцијалната штета која ваквиот пазарен пристап кон фолклорот може да им ја нанесе на интимните, дури и емоцинални значења кои ваквите елементи во оригиналниот контекст можат да го имаат за членовите на групата кои ги споделуваат. На пример, приказната за Пепелашка постои во многу форми и во многу културни групи. Но кога таа ќе се прераскаже од некоја колема корпорација како филм и потоа ќе се рекламира како приказна чиј главен лик е некаква кукла, потенцијалот за локални варијации се намалува. Комодифицираните, хомогенизирани верзии создадени од филмаџиите и компаниите за играчки можат да ја засенат “автентичната“ локална верзија.

Политичките или социјални употреби на фолклорот се исто така познати, иако тие можат успешно да бидат затскриени внатре етаблирани организации или институции како училишта, влади или специјални интересни групи. Овие манипулации можат да бидат дел од напорите за маркетинг, или можат да изникнуваат од желбата за зачувување или заштита на таканаречената традиционална култура; или можат да бидат мотивирани од желбата за се прослават или задржат групните основни вредности и историја. Посебен вид на измислена традиција е онаа во која прашањето на автентичноста станува високо политизирано - тоа е намерната конструкција или манипулација на традиции за да се влијае врз вредностите или однесувањата на луѓето. Во својата најекстремна форма овој вид манипулација се приближува до пропаганда.

Рано во текот на неговата кариера, Ричард Дорсон го вовел терминот “fakelore“ односно лажен фолклор токму за да ги опише овие видови на намерно насочувани, создадени текстови. Без оглед дали тоа се прави преку намерна дисеминација на вистински фолклор или преку создавање на бајки и песни кои поддржуваат одредени политички вредности, ваквите видови употреба на фолклор се изградени на националистички (и носталгични) аспекти на традицијата, кои луѓето, најчесто од доминантните политички, владини или комерцијални институции, ги создаваат заради политички и популарни цели. Во некои случаи намерно создадените текстови стануваат дел од “автентичната“ традиција. Фасцинантно е да се разгледува врската помеѓу пазарните сили, образовните институции, владите, организациите со посебни интереси и фолклорните групи во однос на тоа како сите тие ги дефинираат и презентираат сопствените концепти на автентична традиција.