Цареви Кули

Цареви Кули — археолошко наоѓалиште во Струмица, општина Струмица.

Местоположба

Цареви Кули се издигаат над југозападната периферија на Струмица, каде се крстосувале значајни антички патишта: патот Астибо — Астрајон — Добер — Идомени — Тесалоника (денешен Штип — Струмица — Валандово — Дојран — Солун); патот кон Стримон на исток (денешен Петрич) и кон Стенае на запад (денес оди само до Конче, а не и до Демир Капија).

Ова кале се наоѓа на надморска височина од 445 метри и од таму е можна прегледност и контрола над целата струмичка котлина. Калето можело полесно да се брани и кога не би било утврдено, затоа што со стрмнина е обиколено од сите страни. Ваквата местоположба на тврдината и овозможува едновремено да ги контролира трите влеза во градот.

Подградието на градот се простирало во северното подножје на ридот, на високата тераса на која денес лежи најстариот дел на Струмица. И тоа било опфатено со ѕидини, а надвор од овој простор се ширела некрополата (кај старата пошта). Во овој дел биле откопани гробови од хеленистичко време (III век п.н.е.) и римскиот период (III век н.е.).

Калето имало специфична правоаголна основа голема 21.60 × 8 метри. На целиот простор од тврдината се наоѓаат темели од куќи за живеење и поголеми градби од друг карактер. Површината на калето изнесува 3.654 м².

Праисторија

Халколит (енеолит)

Реконструкција на куќа од периодот на халколитот на јужната падина на Цареви Кули

Иницијалниот слој на населување на наоѓалиштето „Цареви Кули“ го претставува времето на халколитот односно бакарното доба. Во првата половина на петтиот милениум пред н.е., на врвот на ридот биле создадени услови за подигање населба која е специфична за раните фази на халколитот. Праисториската населба е од „градинест“ тип и е расположена терасесто на југоисточната падина, на рабовите од северозападното плато и на локалитетот Јужен рид односно на стратешки одбран непристапен терен. Истражувањата покажале дека населбата од периодот на халколитот била еднослојна со силно изразен средишен, акрополски дел и пониски тераси, радијално распоредени околу централниот простор на платото. Објектите за живеење биле распространети на рабовите околу платото и на југоисточната падина, додека на самото плато веројатно се наоѓала стоката оградена во бачила. За време на истражувачката кампања во секторот југоисточна падина и северозападен бедем биле истражени неколку објекти градени со делумно вкопување во терасата. Надземните делови на ѕидовите веројатно имале лесна конструкција, изведена со гранки облепени со кал. Покривот на овие објекти веројатно бил изведен од гранки, трска и слама.

Историја

Од 986 до 1018 година Струмица се наоѓала во рамките на Самоиловото Царство и на неговите наследници. Од 1018 до 1330 година егзистирала во рамките на Византија, со покуси прекини од крајот на XII до средината на XIII век. Имено тогаш со неа владееле локалниот феудалец Добромир Хрс (од околу 1185 до 1202 година), а потоа наизменично Бугарите, Латините од Солун и царевите од Никеја. Србите ја зеле Струмица во 1330 година, а Османлиите во 1385 или 1395 година. Во турскиот период Струмица постоела како гратче со мешано турско и христијанско население и седиште на една голема каза.

Антички период

Остатоци од населбата

Најстарите остатоци за постоење на град на ова место датираат од раното бакарно време каде при истражувањето во 2000-тите била пронајдена куќа односно праисториска населба која била расположена на самата падина. Од овој период исто така биле пронајдени фрагменти на садова керамика. Над оваа т.н. куќа била пронајдена втора фаза, најверојатно од доцното бакарно време. Од оваа населба исто така биле откриени многу фрагменти на садова керамика од раното бакарно време како и некои други стилитарни предмети кои на некој начин биле употребувани во секојдневниот живот на жителите на населбата. Така според сите досегашни наоди заедно со откриената предисториска населба, укажуваат дека на ова место опстојувале разни цивилизации во период од околу 6.500 илјади години.

Во 168 п.н.е. Македонија паднала под римски протекторат и била поделена на четири мериди, а Астрајон припаднал на втората мерида. Во 148 п.н.е. Македонија станала римска провинција. Под името Астрајон градот или тврдината за првпат во пишаните извори се среќава кај римскиот историчар Тит Ливиј, во 181 п.н.е., во врска со убиството на Деметриј, братот на македонскиот крал Персеј (179-168 п.н.е.), односно синот на Филип V Македонски (221-179). Името Астрајон градот го добил по пајонското племе, Астраи.

Од овој период потекнуваат монети на кој е претставен богот Аполон како и монети со ликот на Филип Македонски. Од периодот кога Струмица се наоѓала под власта на Римската република и Римското Царство, била откриена и некропола. Во текот на овој период не е познато дали постоела некаква тврдина. Истражувањата покажале на ритуал на погребување преку кремирање на покојниците со богат фундус на садови и друг материјал материјал како накит, монети.

Од овој период исто така биле пронајдени и пет јами вкопани во карпа од кои некои со огромни димензии. Т.н. Јама 5 има широчина 5х5 метри и 4 метри длабочина. Од овие јами биле откриени огромна количина керамика со црн фирнајз и фрагменти на црвенофигурална керамика, накит, фибули од малоазиски тип, оловни проектили со натпис, македонски монети на Филип II и Аминта III и Филип V, неколку фрагментирани железни копја, култови на Кибела и Хермес потврдени преку нивни теракотни претстави, пар на златни обетки со негроидни глави и уште еден пар на златни обетки со лавји протоми како и ламба со ликот на Александар Македонски.

Во текот на 2014 година, при истражување на археолошкото наоѓалиште бил пронајден царски трезор од артефакти. Во трезорот биле пронајдени теракотни фигури на божицата Кибела и Хермес, златни прстени, римски ламби со претстава на Ахил, Пентесилеја и Атина како и монети од 4 век п.н.е. , 4300 византиски монети и мал број венецијански монети.

Византиско-словенски период

Дигитална реконструкција на средновековната тврдина Цареви Кули - Струмица

Во текот на рановизантискиот период била изградена првата тврдина на денешното место, иако не е познато како изгледала. Од тој период односно IV век биле пронајдени монети на Констатин и Диоклецијан во некрополата. Најверојатно во следните векови на овие простори не постоел живот на ова подрачје за да повторно бидат пронајдени остатоци од XI век.

Историјата на оваа тврдина е поврзана за постоењето на самиот град. Во времето на Самоиловото Царство, самиот цар ја знаел дека навлегувањата на византиските сили доаѓале од југоисточниот дел односно од Тракија и Серско Поле па по долината на река Струма.

Ваквиот избор на Струмица бил сосема погоден. Од страна на Византиците тврдината била наречувана „задоблачна", бидејќи „луѓето кои седеле на ѕидиштата, кога се гледаат од рамницата, изгледале како птици“.

Во Беласичката битка според некои историчари се смета дека Самоил или се наоѓал во Струмичката тврдина или бил префрлен во тврдината по катастрофалниот пораз од Византија по кое од страна на неговиот син Гаврило Радомир го одвел кон тврдината во Прилеп. Во периодот по битката на Беласица, византискиот цар Василиј II им наредил на своите војводи, да ги преминат ридовите околу Струмица и да ги запалат ѕидините за да му ги исчистат сите пречки на патот кој води кон Солун. По добиената голема победа, Василиј II тргнал кон тврдината во Струмица, но наскоро еден друг настан го натерал да се откаже од нејзиното опсадување и да отстапи кон исток, од каде што и дошол. Имено, византискиот цар му наредил на Солунскиот стратег Теофилакт Вотанијат со една единица да го расчисти патот кон Струмица од југ, од кај Костурино и Чам Чифлик. Византискиот одред бил одненадеж дочекан од заседи од македонските стражи кои со една теснина го уништиле, напаѓајќи го со камења и стрели. Византиците претрпеле потполн пораз, а самиот Теофилакт Вотанијат паднал, наводно, прободен од копјето на самиот Гаврило Радомир по кое следувало и ослепување на самоиловите војници кај селото Водоча.

За периодот од XII век во текот на ископувањата биле пронајдени бакарни скифати и 4300 византиски монети.

Поглед кон Струмица од Цареви кули

Кон крајот на XII век и смртта на Мануел I Коминн Византија значително ослабила а на регионот околу Струмица се осамостоил Добромир Хрс кој покрај Струмица за свое седиште го избрал и Просек. Во текот на овој период има најмногу податоци за тоа како изгледал животот кон крајот на XII век во тврдините. Тврдината била чувана од страна на 200 до 300 војници. Се смета дека тврдината била заземена од страна на Византија во 1201 година.

Во следниот период тврдината била под власта на Севастокрар Стрез, на мелничкиот господар Алексиј Слав. Кон крајот на 13 и почетокот на XIV век Цареви Кули одиграле значајна улога во српско-византиските судири каде е спомената тврдината. Во почетокот на XIV век, византискиот емисар во дворот на српските кралеви Никифор Грегора, се задржал неколку дена во Струмица каде што нашол заштита во градот и во едно од своите писма до Андроник Зарида во 1326 година запишал:

..Следното утро по цел ден одење стигнавме во едно гратче, над облаците, што се вели, Струмица, така некако наречено од месното население, сместено на една откината и ѓаволски висока планина, така што тие што седеа на тврдината, гледани од долината, прилегаа на птици..

Османлиски период

Тврдината најверојатно околу 1334 година била освоена од страна на срскиот цар Душан а веќе кон крајот на XIV век (1385 или 1395 година), градот заедно со тврдината паднал под османлиско владеење. Во текот на XV век е познато дека Османлиите извршиле одредени активности и поправки на самата тврдина за да веќе кон крајот на XV век и почетокот на 16 век тврдината го изгуби своето стратешко значење. Во периодот во XVI век на тврдината престојувала само една мала стража составена од неколку војници за да во XVII век тврдината биде целосно напуштена. За напуштањето на тврдината имаат споменато и османлиските патописци Евлија Челебија и Хаџи Калфа и дека во неа имало само некои чобани коишто овде биле на некој начин засолнети помеѓу урнатините на тврдината. Хаџи Калфа во врска со градот напишал:

.. тој е сместен под еден брег, на чиј врв се наоѓа опустело гратче. Водата се доведува по канали и се распределува на џамиите, бањите и бавчите...

Во текот на овој период започнало населување на муслиманско население и градот се проширил кон денешниот Стар град и Стара чаршија по кое тврдината изгубила секакво значење.

Денешно време

Внатрешноста на кулата која служела како цистерна

Поглед кон реконструираната кула

Според истражувањата, тврдината била користена во времето на Балканските војни и двете светски војни. Во деновите пред ослободувањето на Струмица, во ноември 1944 година една германска единица се утврдила овде за да ги контролира едновремено трите влеза во градот.

Во текот на 2000-те години бил направен проект за реконструкција на локaлитетот Цареви Кули преку програмата за прекугранична соработка со Општина Петрич од Република Бугарија и истиот бил финансиран од Европската агенција за реконструкција и од сопствени средства на општината.

Целиот проект е поделен во пет фази и тоа:

• I - фаза инфраструктура
• II - фаза истражување
• III - фаза конзервација
• IV - фаза реконструкција
• V - фаза - презентација и одржување на две работилници во сферата на културата

Опис на тврдината

Западен дел

Тврдината позната како Цареви Кули била поделена во два главни дела, западеи и јужен. Западниот дел кој се наоѓал на тесниот врв бил опфатен со внатрешен ѕид и со четири кули. Овој дел бил резервиран за воениот гарнизон. Највисокиот северозападен дел со еден внатрешен ѕид бил издвоен во акропола.

Северен дел

Северната страна на тврдината е многу стрмна, а камениот материјал е трошен и се осипува. На неколку места пороите направиле големи дупки. Во средината на падината се наоѓаат остатоци на една мала, еднокорабна градба, можеби црквичка, од која се зачувани источниот и јужниот ѕид. Ѕидовите се малтерисани, но врз малтерот не е забележуваат траги од боја или цртеж, што би покажувало дека градбата била црква. Не е јасно како е приоѓало кон оваа градба, но многу е веројатно дека постоел пат кој бил однесен од пороите, заедно со северната половина од објектот и нејзиниот свод. Материјалот од разрушените ѕидови, во поголеми компактни блокови, може да се види расфрлан по стрмата падина.

Јужен дел

Пространата падина што се протега јужно, југоисточно, источно и североисточно од акрополата, била опфатена со надворешниот градски ѕид и се користела како станбен простор. Во овој дел се наоѓаат бројни темели од помали градби за живеење и работилници.

Ѕидини

По самите рабови на тврдината се наоѓаат остатоци од одбранбен ѕид од кои западниот, во должина од 14 метри и денес е добро видлив. Овој одбранбен ѕид тече околу висорамнинката и ја следи конфигурацијата на теренот по речиси иста изохипса. Покрај овој бедем на врвот на ридот, постојат уште неколку бедеми кои се протегаат на северната страна во неколку појаси. Овие појаси најверојатно допираат до самиот град Струмица.

Главниот влез на тврдината се наоѓал на јужната страна. Влезот бил фланкиран со две правоаголни кули, од кои југозападната и денес е сочувана, иако во нарушена состојба. Што се однесува до југоисточната кула, таа се издигала сè до земјотресот кој ги погодил овие краишта во триесеттите години на XX век. Влезот на јужната страна бил организиран со мост, кој веројатно бил подвижен во некои периоди и кој го премостувал вештачки направениот длабок дол поврзувајќи го со гребенот јужно од влезот.

Внатрешност

Кули

Поглед кон кулата

Од некогашната тврдина денеска се согледуваат на северната и северозападната страна остатоци од четири кули додека на источната страна одвај се наѕираат остатоците на една тркалеста кула која веројатно го маркирала влезот на тврдината.

Кулите најверојатно биле изградени во времето на Константин Дејанов. Двете кули кои се наоѓаат во западниот дел од калето биле обновувани во текот на XII век и XIV век.

Најзачувана и најинтересна е кулата во внатрешноста на тврдината кој најверојатно била изградена најдоцна до XII век. Оваа кула претставува донжон кула (главна кула) која однадвор е во форма на издолжен шестаголник и издадени остри краишта а внатре има правоаголна основа и имала два или повеќе ката. Во оваа кула се наоѓала дождовница односно внатрешноста во сутеренот била обложена со хидростатична изолација и служела како цистерна за вода. Во внатрешнота на ѕидовите е гледаат лежиштата на меѓукатните контрукции изградени од дрво. Димензиите на ѕидовите мерени однадвор се: 5,50 × 12,5 метри, дебели околу 3 метри, а во клуновите и над 3 метри. Највисокиот дел од зачуваниот ѕид изнесува околу 9 метри височина.

Југоисточната кула заедно делови од кулата на југозападната страна го формирале влезот на јужната страна. Влезот најверојатно функционирал со подвижен мост. Оваа кула била срушена во земјотресот од 1931 година.

Поглед кон предавателот на МРТВ и трафостаницата под кои се наоѓаат темелите на црквата

Педесетина метри северно од кулата се наоѓа издлабена во земјата четвороаголна просторија - цистерна. За оваа просторија се претпоставува дека била цистерна за вода или складиште за храна; жито, вино итн.

Црква

При реконструкцијата на Цареви Кули била откриена средновековна црква која датира од крајот на XII век и почетокот на XIII век. Од оваа црква бил изваден богат фрескоживопис и една монета која е имитација на латинска или бугарска монета кое значи дека црквата најверојатно датира од XIII век. Пред олтарниот простор на црквата бил пронајден крст на кој бил прикажан светител и натпис Георгио, што укажало дека можеби оваа црква била посветена на Свети Ѓорги. Црквата има еднокоробна основа, северен трем и со јужна капела од некоја подоцнежна фаза. Самата црква служела како придворна капела за посадата на тврдината, а покрај неа биле откриени десетици гробови со остатоци на антрополошки материјал, некои од нив богати со накит.

Црквата била пронајдена околу изградениот предавател на МРТВ кој датира од пред 30-тина години а еден дел од црквата бил срушен со поставување на трафостаницата која се наоѓа до самиот превавател. Оавен тоа, археолозите откриле и траги од палење.

Во популарната култура

• Староградска песна „Под кулите на Струмица“
• Фестивал на староградски песни и серенади „Под кулите на Струмица“

Надворешни врски

• Цареви Кули Архивирано на 11 јуни 2009 г.
• Carevi Kuli Архивирано на 20 јануари 2018 г.