Википедија

Хризантема морифолиум

Хризантема × морифолиум (исто така позната како цвеќарска маргаритка[2] и издржлива градинарска мама,[3] или во Кина јухуа[4] ) е вид на повеќегодишно растение од фамилијата Asteraceae .

Хризантема × морифолиум
Хризантеми во јапонскиот стил Огику (свет., одлична хризантема).
Научна класификација edit
Kingdom: Растение
Clade: Tracheophytes
Clade: Angiosperms
Clade: Eudicots
Clade: Asterids
Order: Asterales
Family: Asteraceae
Genus: Хризантема
Species:
Хризантема × морифолиум
Биномско име
Хризантема × морифолиум

(Ramat.) Hemsl.
Synonyms[1]
  • Anthemis × artemisifolia Willd.
  • Anthemis × grandiflora Ramat.
  • Anthemis × stipulacea Moench
  • Chrysanthemum × hortorum W.Mill.
  • Chrysanthemum × indicum Thunb.
  • Chrysanthemum indicum var. purpureum Pers.
  • Chrysanthemum × maximoviczianum Ling
  • Chrysanthemum × morifolium Ramat.
  • Chrysanthemum × morifolium var. gracile Hemsl.
  • Chrysanthemum × morifolium f. japonense Makino
  • Chrysanthemum × morifolium var. sinense (Sabine) Makino
  • Chrysanthemum × sinense Sabine
  • Chrysanthemum × stipulaceum (Moench) W.Wight
  • Dendranthema × grandiflorum (Ramat.) Kitam.
  • Dendranthema × morifolium (Ramat.) Tzvelev
  • Dendranthema × sinense (Sabine) Des Moul.
  • Matricaria × morifolia Ramat.
  • Pyrethrum × sinense (Sabine) DC.
  • Tanacetum × morifolium Kitam.
  • Tanacetum × sinense (Sabine) Sch.Bip.

Ботаничка историја уреди

 
Хризантеми на бесмртните цветови во вечна пролет (仙萼長春冊) од Џузепе Кастиљоне (1688–1766)

Во Кина, тие постојат од 500 п.н.е. Во 1630 година, таму веќе биле споменати повеќе од 500 сорти. Во Европа, особено во Холандија, тие се познати од средината на 17 век, но нивното општо ширење се случило дури во 19 век. Хризантемата првпат во Кина била ценета како лековито растение. 

Таа е класифицирана во најстариот кинески медицински материјал, Шенонг Бен Као Џинг (рана модерна ера), во категоријата супериорни лекови и е дел од производите поврзани со потрагата по бесмртност. „Во продолжена употреба, ја укинува инхибицијата на крвта и чи, го ублажува телото, го забавува стареењето и го продолжува животот“, вели класиката. „Осветлување на телото“ била цел да се достигне етеричната состојба на Бесмртните способни да летаат и „јаваат по облаците“. Од династиите Џин и Танг (околу 5 век н.е.), хризантемата почнала да се цени како украсно растение, додека продолжила да се користи за диететски причини.

Првата монографија за хризантеми е објавена во 1104 година. Лиу Менг (劉蒙),[5] :296–97автор на „Трактат за хризантема“ (菊譜), [5] ги класифицирал хризантемите според нивните бои: нормалните се жолти, потоа доаѓаат белите, виолетовите и на крајот црвените. Наброjал вкупно 35 култивирани сорти што може да се забележат во градините во близина на будистичките светилишта Longmen Grottoes. Во 16 век, познатиот лекар и билкар Ли Шижен во неговиот Голем договор за медицинска материја, известува за сто сорти. Тој им припишува некои лековити својства како што се „елиминација на топлина и токсини“, „подобрување на визуелната острина“ и сл. Во 1630 година, се спровело истражување на над 500 сорти 17 и околу 2000 година на почетокот на 20 век.[6]

Првиот европски автор кој ја спомнал хризантемата е Јакоб Брејн во 1689 година во неговиот Prodromus Plantarum Rariorum. Овој трговец и ботаничар ја опишал Matricaria japonica maxima, како многу елегантно цветно растение, двојно, розово или светло црвено 20 и дека постои во неколку сорти. Првиот ботанички опис на хризантемата на цвеќарите му припаѓа на Thomas d'Audibert de Ramatuelle. Во 1792 година, во списанието за природна историја, овој ботаничар го опишувал одгледуваното растение, со големи пурпурни цветови, донесено од Кина од морепловецот Марсеј Бланкар, под имињата „Камилица со големи цветови“, Anthemis grandiflora. Тој инсистирал да се разликува од Chrysanthemum indicum на Линеј со мали жолти глави. Тој предлагал во белешка да го наречат и Chrysanthemum morifolium. Од ова прво култивирано растение донесено од Кина во 1789 година од страна на Бланкар, потоа од оние вратени (од Кина во 1846 година и Јапонија во 1863 година) ќе се создадат во Европа илјадници сорти и хибриди. Се приклучиле на илјадници сорти развиени независно во Кина и Јапонија, во моментов има огромен комплекс на сорти (проценети од 20.000 до 30.000).[7]

Авторот Вилхелм Милер пишува: „Обичните хризантеми на цвеќарите ( C. hortorum ) често се нарекуваат „големи цветни“ и „есенски хризантеми“, за да се разликуваат од издржливите видови на отворено. Тие се мешан производ на C. indicum и C. morifolium, два вида на растенија кои растат диви во Кина и Јапонија. Надворешните или цврстите хризантеми потекнуваат од истиот вид, бидејќи се помалку развиени форми. Цвеќарската хризантема не е нужно да се одгледува во стаклена градина.“ [8]

Повеќе од 1.000 сорти што постојат во Европа од 19 век се поделени на бројни сорти. Индикум хибридите како најстара група ја имаат хризантемата ( Chrysanthemum indicum ) како родител.[9]

Опис уреди

 
Сорти и видови

Стеблата исправени, високи 25–120 cm, понекогаш силно разгранети, со тенки гранки, обилно лиснати.

Матичните лисја, кај ситноцветните хризантеми долги до 7 cm и широки 4 cm и кај големите цветни хризантеми до 15 cm долги и 8 cm широки, на кратки или подолги ливчиња, многу се разликуваат по форма и дисекција. Горните листови на стеблото се мали со кратки ливчиња, често речиси цели. На листовите се забележуваат бројни испрекинати жлезди. Горната површина на листовите е зелена. Долната страна на листовите е сиво-зелена. Листовите имаат специфичен мирис.

Цветната -кошница, се состои од многу (до 1000) цевчести цветови. По должината на рабовите на соцветието има еднополови женски цветови со намалена корола од три споени ливчиња. Средните цветови се цевчести, бисексуални, со меѓупетилна петчлена корола, пет стомаци, чии прашници растат заедно во цевка. Цветовите на не-двојни (едноставни) и полудвојни хризантеми се состојат главно од тубуларни бисексуални цветови опкружени со еден или повеќе редови на цветови. Двојноста на соцветието се постигнува поради трансформацијата на внатрешните тубуларни цветови. Нивната форма, големина и боја може да бидат многу разновидни.

Да се напомене, во текот на милениумите и половина од одгледувањето, се добиени десетици илјади различни сорти, со цветни глави со многу различни форми, големини и бои. Главно со препознавање преку листовите може да се знае дека се работи за хризантема.[10]

Одгледување и употреба уреди

Ова растение може да се забележи по својата популарност како домашно растение делумно поради неговите квалитети за чистење на воздухот, според студија направена од НАСА, отстранувааттрихлоретилен, бензен, формалдехид, амонијак и други хемикалии од воздухот.[11] Во принцип, растението најдобро се оплодува еднаш месечно и се полева два до трипати неделно во зависност од климата. Во однос на стеблата произведени годишно во 1997 година, Јапонија била убедливо најголем производител со 2 милијарди стебленца, а потоа следат Холандија (800 милиони), Колумбија (600 милиони), Италија (500 милиони). В.×morifolium е отпорен на USDA зоните 5-9.[12]

Медицина уреди

Во природната медицина „цветот“ се користи против воспаленија на очите и нечиста кожа. Се применува и како прочистувач на воздух.

Контактот со делови од растенија во некои случаи може да предизвика иритација на кожата и алергии.[13]

Екологија уреди

Растението го јадат разни лисни вошки, капсидни бубачки, ушни вошки, лисни вошки, цевчести црви, пајакови грини, тхиди и бели муви. Растението може да умре од разни болести, кои вклучуваат жолтеникави астери, ботритис, дамки на листовите, 'рѓа, прашкаст мувла, венеење на вертицилиум и гниење на стеблото и корените, па дури и вируси.[3]

Хризантемата како мотив во уметноста уреди

Галерија уреди

Наводи уреди

  1. ↑ "Chrysanthemum × morifolium (Ramat.) Hemsl". Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. Retrieved 2020-02-24.
  2. ↑ „Chrysanthemum ×morifolium Ramat. (pro sp.) florist's daisy“. Plants USDA.gov. Посетено на 22 September 2012.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Chrysanthemum morifolium (Hardy garden mum)“. Fine Gardening.com. Посетено на 22 September 2012. Грешка во наводот: Неважечка ознака <ref>; називот „finegardening“ е зададен повеќепати со различна содржина.
  4. ↑ Wang YJ, Guo QS, Yang XW, Xu WB, Tao HY.
  5. ↑ 5,0 5,1 Zheng Jinsheng, Nalini Kirk and Paul D. Buell.
  6. ↑ Michel Cointat, Stories of flowers: The most beautiful flowers of the garden, Editions L'Harmattan, 2002.
  7. ↑ Didier Bernard, The Golden Flower: Chrysanthemum, Its history – culture The main varieties, Gunten,October 15, 2008 ( ISBN 2914211384 ).
  8. ↑ Arthur Herrington, The Chrysanthemum, Applewood Books, 2008.
  9. ↑ Wu Zheng-yi, Peter H. Raven, Deyuan Hong (ed.
  10. ↑ Joseph Needham, Science and Civilization in China: Volume 6, Biology and Biological Technology, Part 1, Botany, Cambridge University Press,February 6, 1986 ( ISBN 0521087317 ).
  11. ↑ „Interior Landscape Plants for Indoor Air Pollution Abatement“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2017-08-29. Посетено на 2013-12-25.
  12. ↑ Dyer, Dan (2019-05-14). „Dan Dyer“. Authors group. Посетено на 2022-02-23.
  13. ↑ Ruth Schneebeli-Count: Flower Country China Volume 1, Birkhäuser, 1995, ISBN 9783764351823, p. 80 f.
  14. ↑ Глигор Поповски, Маслинови гранчиња. Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2004, стр. 13-14.

Библиографија уреди

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хризантема_морифолиум&oldid=5089892“