Ташмајдански гробишта

Гробиштата Ташмајдан или Старите гробишта во Белград биле изградени по Второто српско востание кога принцот Милош Обреновиќ, градејќи српски град, наредил околу 1826 година старите српски гробишта да се преселат од портата Варош во Ташмајдан, во селото Палилулу недалеку од Белград. Сепак, иако гробиштата биле формирани во 1826 година, погребувањата започнале дури десет години подоцна (1836), откако старата црква Свети Јован Крстител била изградена на платото Ташмајдан во 1835 година. Старата црква Св.Марко (која била урната по пожарот во 1940 година). Гробиштата на Ташмајдан биле во функција до 1886 година, бидејќи педесет години подоцна биле дел од градот кој забрзано се ширел, а бројот на жители се зголемувал. Првата иницијатива за нивно преместување е покренато во 1871 година од страна на митрополитот Михаило, а тогашниот претседател на белградската општина, д-р Владан Ѓорѓевиќ, оваа идеја ја реализирал во 1888 година со преместување на гробиштата на локацијата на денешните Нови гробишта. Но, поради противењето на граѓаните, спорадично било закопувањето до почетокот на 20 век.

Стари гробишта Ташмајдан 1856 година

Положба и простор

Гробиштата Ташмајдан, кои биле на местото на поранешниот каменолом, се протегале од Таковска до денешната улица Старине Новак и не ја минувале границата на сегашниот Правен факултет.

На северозапад се граничиле со тогашните улици: Тимичка, Светогорска на североисток, Фишеклијска улица на југозапад и новоизградениот хиподром на југ.

Во овој дел од паркот Ташмајдан се наоѓале гробиштата Ташмајдан и гробишната црква.

Историја на гробиштата

Српски гробишта и промени во просторот

Преселувањето на гробиштата кај Ташмајдан треба да се толкува како дел од политиката на освојување на просторот. Со позиционирањето на гробиштата, српски Белград се проширил од областа Савамала до Ташмајдан, кој го опфаќал тогаш ненаселениот меѓупростор од Стамболската порта, преку Теразије до Батал-џамијата и Новите гробишта.

Бојана Миљковиќ Катиќ,

Српскиот дел на градот во Белград, по Второто српско востание, се распространувал околу старата црква на савската страна на белградскиот срт, кој постоела на местото на денешната Соборна црква, околу која имало гробишта во почетокот на 19 век во согласност со турските гробишта околу сите џамии. Оваа област била во доцните дваесетти 19-ти години. век и сè повеќе се развивал на повеќе нивоа: политичко, културно, жетварско, комунално и економско, што ја наметнало потребата од трансформација на просторот околу гробиштата на Зелениот венец. Со изградбата и урбанизацијата на овој дел од градот, неговите содржини и функции постепено се умножувале, иако до осамостојувањето на Кнежевството Србија, тој сепак останал помалку атрактивен простор од соседниот Врачар.

Како дел од овие урбанистички промени, се појавила идејата за преместување на гробиштата, покрај патот, кон Зелениот венец на далечната периферија кај каменоломот Ташмајдан. Преместувањето на гробиштата на далечната периферија до каменоломот Ташмајдан не било само потреба за изградба на белградскиот срт, туку и дел од политиката на освојување на просторот, надвор од онаа каде што дотогаш живееле Србите. Тоа предизвикало незадоволство кај везирот, а тој му протестирал на кнез Милош дека српската заедница го поправа патот до „новопоставените“ гробишта кај Ташмајдан и каменоломот кај Цариградскиот пат. Така, Србите, сфаќајќи ја важноста на овој дел од Белград, го окупирале просторот околу новоформираните гробишта - подоцна наречени Нови или Ташмајдан гробишта.

Кога на тумбата кај гробиштата се читал познатиот Хатишериф од 1830 година гробиштата и околината добиле големо симболично значење за српскиот народ и граѓаните на Белград.

Иако основањето на гробиштата започнало во 1826 година, погребувањето во него започнало десет години подоцна, во 1836 година.

Старата црква Св. Марко која изгорела во пожар во 1940 година.

Набргу по формирањето на гробиштата во нивна близина, била изградена оставината на трговецот со потекло од Цинчар Лазо Панче, црква посветена на Св.Марко Фактот дека кнезот Милош лично се погрижил за реализација на тоа наследство укажува дека одлуките за лоцирање на црквата и гробиштата биле усогласени со неговиот основен концепт за урбан развој на српскиот дел од градот - надвор од рововите и за главните комуникации до внатрешноста на Србија - Константинопол и патиштата Крагуевац и патот Топчидер, бидејќи својот иден политички центар го лоцирал во Топчидер.

Кога српските гробишта биле преместени од Зелен венец во Ташмајдан, во ослободеното подрачје, поради потребата од проширување на српскиот Белград биле отсечени улиците Господска и Космајска, кои денес се нарекуваат Бранкова и Маршал Бирјузова.

Кратка историја на Ташмајдан, како локација за гробишта

Остатоци од каменоломот Ташмајдан горе кога се наоѓале гробиштата Ташмајдан

Името „Ташмајдан“, на кое се изградени гробиштата Ташмајдан, потекнува од турското име за каменолом. Според некои стари извори, може да се каже дека сите стари згради во Белград се обложени со овој камен ископан оттука. „Катакомбите“ создадени по отстранувањето на камените блокови служеле како депонии за муниција и воени магацини.

Кога Турците првпат бомбардирале во 1867 г. Катакомбите служеле и како засолништа за ранети војници и луѓе.

Во месноста Ташмајдан, камени ископувања се забележани уште од римско време. Многу од камењата вградени во водотеците, зградите и храмовите на римските згради во Сингидунум потекнуваат од каменоломот на Ташмајдан.

Изгледот на гробиштата

Според општиот изглед гробиштата Ташмајдан не биле „гордост“ на белграѓани во тоа време, бидејќи поголемиот дел од нив бил обраснат со плевел и прилично запуштен поради неодржување. Многубројни автори на оваа последна белградска гостилница за покојникот, од крајот на 19 век, биле лути и разочарани од односот меѓу граѓаните и градските власти и го опишуваат вака:

„Старите гробишта не беа поделени на парцели, туку беа поминати со патеки, обраснати со грмушки и дрвја. Уште во 1880 година, списанието „Видело“ со гадење пишувало за неговото запоставување. Дел од гробиштата кон улицата Таковска припаѓале на католици и лутерани, закопани мешани, а на ридот кон Сеизмолошкиот завод имало гробишта за војници, давеници, самоубијци и нехристијани (но не и за Евреите, кои имале свои гробишта. на друго место со векови). 201–215.</ref> „Видело“ вели дека гробиштата во 1880 година биле засолниште за никаквеци и неработници, кои кинеле цвеќиња, краделе споменици, сквернавеле гробови со пцости и на други начини, така што гробиштата се Белградски потсмев, место на нема почит кон мртвите.

Еден од големите недостатоци на гробиштата бил тоа што во парохијата немало докази за тоа кој е погребан на гробиштата бидејќи немало книги или пишани записи. Наместо црковни книги, информации за покојникот можел да даде само тогашниот осумдесет годишен црковник, дедо Јово, кој тоа го правел од кога памети.

Грдата слика на гробиштата ја оставило тоа што на гробиштата немало стражарска служба, па каменорезците со помош на гробарот ноќе отстранувале повредните споменици и ги носеле за да ги продадат на роднините за друг починат. Исто така, натписите на надгробните споменици оставале грда слика бидејќи не можело со сигурност да се знае чиј е гробот.

Во самата црква, во 1839 година, десно од нејзината западна врата бил погребан кнезот Милан Обреновиќ, најстариот син на кнезот Милош Обреновиќ, а пепелта на покојниот епископ Шабац Гаврил (Поповиќ), лежи лево од западната врата во црквата. По крвавиот династички удар во мај 1903 година; Во овој храм биле погребани кралската двојка кралот Александар I Обреновиќ и кралицата Драга Обреновиќ.

Престанок на погребите и преместување на гробиштата

Денешното изглед на паркот Ташмајдан, на местото на Старите гробишта.

Оштетен споменик, остатокот од Старите гробишта, (реконструкција на паркот Ташмајдан 2011 година).

Кога угледните луѓе во Белград ги побарале запуштените, неодржуваните и често опустошените гробишта, гробиштата Ташмајдан биле уредени или преместени на периферијата и изградени според планот, со што би се обезбедила претставителност на гробиштата во градот, на предлог на митрополитот Михаил. во 1871 година. Донесена е конечна одлука гробиштата Ташмајдан (Старите) да се преселат на Новите гробишта, кои би се граделе во улицата со име Гробљанска, а денес го носат името на американскиот претседател Рузвелт.

Многу од тамошните жители протестираа поради миграцијата.

„Затоа што тврдеа дека гробиштата се преместени на „страшно“ далечна периферија и дека ќе треба многу време за поворката да го испрати покојникот во вечното почивање.

Градските власти, на чело со тогашниот претседател на белградската општина, д-р Владан Ѓорѓевиќ, биле непопустливи, па незадоволните белграѓани во знак на протест долго време ги нарекувале Новобелградските гробишта „Владановац“.

Кога биле отворени Новите гробишта во август 1886 година, погребувањето на Стариот било „затворено“, освен во семејните гробници, така што спорадичните погребувања се случувале до почетокот на 20 век. Видоје Голубовиќ, научен соработник во Институтот за меѓународна политика и економија во Белград, во својата книга за стариот Белград наведува дека погребите се одржувале до 1927 година, иако оваа информација треба да се земе со резерва. Во напуштените гробници имало бездомници, а последната сè уште стоела во 1938 година.

Во следните децении, на местото на некогашните Ташмајдански или Стари гробишта е изграден прекрасен парк Ташмајдан со многубројни објекти. Но, и денес, по повеќе од еден век, во паркот Ташмајдан и неговата околина се уште се наоѓаат остатоци од надгробни споменици, на пр. веднаш до зградата на Сеизмолошкиот завод, кои толку добро се вклопиле во амбиенталната целина на паркот што не потсетуваат дека се дел од нечиј гроб.

Внатрешноста на црквата по пожарот со гробовите на кралот Александар и кралицата Драга

По последниот владетел од династијата Обреновиќ, кралот Александар, заедно со кралицата Драго,кои биле убиени во 1903 година, нивните посмртни останки биле погребани тајно, под закрила на ноќта, во старата црква Свети Марко на Ташмајдан.

Откако била донесена одлуката да се урне старата црква Свети Марко на Ташмајдан, која била оштетена во априлската војна, белградските власти среде војната имале непријатна задача да ги отстранат посмртните останки на брачниот пар Обреновиќ од оваа црква и неколку нивни покојни роднини, како и неколку епископи и митрополити кои со децении почивале во овој храм. Овој потег морало да се направи со префрлање на коските во криптите на „големата“ црква Свети Марко, каде што почиваат и денес.

Со одлука на архиепископската власт, тогаш е направен многу прецизен запис за тој настан, кој е во сопственост на свештеникот на црквата Свети Марко. Во записникот се вели дека пред комисијата да започне со копање на гробовите, г-ѓа Милица, вдовица на покојниот Ѓоко Трифковиќ, поранешен судски лимар, пријавила и изјавила:

„Мојот сопруг, покојниот Џока, ги залеми ковчезите на покојниот крал Александар и кралицата Драга и во таа прилика виде дека ковчезите на кралската двојка навистина се наоѓаат во ковчезите. Видел и дека покојниот крал е погребан во фрак, а кралицата во розов свилен фустан.

 

Надворешни врски

• Зоран Николиќ, Белградски приказни: Ташмајдан - заборавени гробишта - Вести онлајн, 19 декември 2013 година
• Гробишта кај Св. Марка (Политика, 26 мај 1921)