Славна револуција

Славна револуција ― низа настани кои кулминирале со државен удар во Англија во ноември 1688 година по кој бил соборен кралот Џејмс II Стјуарт од Англија и Шкотска. Во пучот учествувале холандски експедициски сили под команда на владетелот на Холандија, Вилем Орински, кој станал нов крал на Англија под името Вилијам III (кој владеел заедно со неговата сопруга Марија II Стјуарт, ќерка на Џејмс II). Пучот имал широка поддршка од најшироките слоеви од англиското општество. Меколеј сметал дека ова е централен настан во целата англиска историја.

Овој настан во историската литература се среќава и под имињата „Револуција од 1688“ и „Бескрвна револуција“; второто име, сепак, ја одразува само транзицијата на моќта во Англија и не ги зема предвид војните со Јакобитите во Ирска и Шкотска. Терминот „Славна револуција“ првпат го употребил Џон Хемпден кон крајот на 1689 година.

Причини

И покрај тоа што бил католик, Џејмс со широка народна поддршка станал крал во 1685 година, а за помалку од четири години потоа бил принуден на егзил. Огромно мнозинство од благородниците во Англија и Шкотска биле протестанти. Иако биле подготвени да ги прифатат личните религиозни убедувања на Џејмс, тој имал поддршка додека го задржувал приматот на Протестантската црква на Англија и црквата на Шкотска. Кога се увидело дека неговата политика го поткопува постојниот политички и религиозен поредок, неговите англиски и шкотски поддржувачи почнале да го напуштаат, а Ирска била дестабилизирана.

Џејмс II и VII, крал на Англија, Шкотска и Ирска. Слика од Годфри Кнелер. Национална галерија на портрети, Лондон

Во 1685 година, по смртта на англискиот крал Чарлс II, кој немал законски деца, престолот на Англија и Шкотска го презел неговиот помлад брат Џејмс II, вујко и свекор на Вилијам Орански. Прво, англиското општество, сѐ незакрепнато од неодамнешната револуција, се однесувало лојално кон него. Избраниот парламент се состоело претежно од конзервативци (ториевци).

Сепак, само неколку месеци по крунисувањето, Џејмс, кој отворено ја проповедал католичката вера, почнал да води политика која предизвикала крајно незадоволство кај протестантското мнозинство (според проценките, католиците сочинувале околу 2-3% од населението на Англија). Под изговор дека се бори против ситни бунтови, кралот создал постојана војска, чија големина брзо пораснала на 40.000 војници и ја вооружил со моќна артилерија, а предност при регрутирање војници им била дадена на католиците од Ирска. Во ноември 1685 година, бил распуштен Парламентот и не се состанал повторно во текот на целиот период на владеење на Џејмс II.

Политиката на „верска толеранција“ кон католиците предизвикаla остар протест кај англиканските епископи, како и кај јавноста која била огорчена од протерувањето на протестантите од соседна Франција по укинувањето на Нантскиот едикт (1685). Кралот по протестите наредил 10 епископи да бидат затворени во кулата. Во 1687 година, кралот издал „Декларација за религиозна толеранција“ во корист на католиците, кој сепак имал неочекуван ефект затоа што многу претходно прогонети неистомисленици пуритани престанале да се кријат.

Поради страв од возобновување на католицизмот во земјата и нова прераспределба на имотот, кралот ја загубил поддршката од неговите природните поддржувачи - ториевците. Католичките монашки редови - Бенедиктинците, Кармелитите, Францискани - масовно се вратиле во Англија, а Језуитите отвориле католичко училиште во Лондон. Кралот ги назначил католиците на сите клучни позиции во земјата, а пет католици станале членови на Тајниот совет (анг: Privy Council of England). За време на своето владеење, Џејмс II заменил околу девет десетини од цивилните судии во секоја грофовија, а на нивни места секогаш доаѓале католици. Сите оние кои ќе покажеле и најмало незадоволство или непослушност биле веднаш отстранувани од своите работни места. Дел од опозицијата емигрирала во Холандија.

Англиканците биле особено загрижени поради дозволата од кралот католиците да имаат офицерски позиции во армијата. Моќниот француски крал Луј XIV на Џејмс II му ја искажал неговата целосна поддршка. Папата Инокентиј XI , претпазлив и остроумен човек, го советувал Џејмс II да не ги форсира работите, но Џејмс II не го послушал неговиот совет.

Одредено време, противниците на Џејмс II се надевале дека кралот кој бил во поодминати години наскоро ќе почине, и ќе го наследи неговата ќерка Марија која била протестантка. Но, во 1688 година, на 55-годишниот Џејмс II неочекувано му се родил син и овој настан послужи како поттик за државниот удар.

Раѓањето на престолонаследникот предизвикало изненадување и недоверба кај многумина, тие се сомневале во „папистичка измама“ - пред тоа, сите десет бремености на кралицата Марија од Модена завршувале со спонтан абортус, раѓање на мртво дете или негова непосредна смрт. Се ширеле гласини дека „чудно дете“ е тајно донесено во палатата Сент Џејмс. Гласините биле поттикнати од фактот дека при раѓањето на наследникот, присутни биле претежно католици.

Противниците на кралот (ториевците и виговците) стапиле во тајна опозиција, чие умерено крило било предводено од Маркизата од Халифакс, а порадикалното од Ерлот од Данби (Томас Озборн). Многу армиски офицери, исто така, учествувале во заговорот, меѓу кои бил и командантот на армијата Џон Черчил. Заедно одлучиле да разговараат со опцијата за смена на „тиранинот-папист“ и на престолот во Англија да ја доведат холандската двојка - Марија и Вилхелм.

Принцот Вилијам Орански бил највлијателна фигура меѓу протестантските владетели во цела Европа и како владетел на Холандија, бил вознемирен од зајакнувањето на англиската армија и морнарица од страна на Џејмс II, особено поради можноста за Англо-францускиот сојуз и очекуваната нова француска инвазија на Холандија. Затоа, Вилијам многу посакувал Џејмс II да биде отстранет од власт, без оглед на можноста тој самиот да стане владетел на Англија. Во тоа време, Вилијам неколкупати ја посетил Англија и таму стекнал голема популарност.

Револуција

Портрет на Вилијам III од Јан Вик, во чест на истоварањето во Бриксам, 5 ноември 1688 година

Во 1688 година, Џејмс II го интензивирал прогонот на англиканското свештенство и конечно стапил во конфликт со ториевците. Фактички немало кој да го брани (Луј XIV бил зафатен со војната за наследување на Пфалц). Во јуни, седум истакнати англиски политичари кои ја претставувале радикалната опозиција напишале тајна покана до Вилијам, во која го уверувале дека 19 од 20 Англичани ќе бидат многу среќни со државен удар по кој на чело на Англија ќе застане протестантски крал. Адмирал Херберт, преправен во морнар, ја однел пораката до Хаг. Останатите заговорници се распрснале низ целата земја за да соберат следбеници и пари за претстојната војна со кралот. Во август, генералот Џон Черчил писмено му ветил поддршка на Вилијам. Вилијам чекал неколку месеци, во страв дека Луј XIV ќе испрати војници во Холандија, но францускиот крал избрал да ја нападне Германија. Ова било пресудно за почеток на операцијата.

Целта и обемот на воените подготовки на Вилијам било невозможно да се сокријат, а во октомври кралот Џејмс II се обидел да го ублажи непријателскиот однос кон своите поданици. Конкретно, најавил реставрација на неколку отпуштени протестантски лордови, затворање на католичките училишта и исклучување на католиците од идниот парламент. Но, веќе било доцна. Кралот ги повикал англиските епископи да потпишат протест против инвазијата, но, на негово изненадување и вознемиреност, тие категорично одбиле да го сторат тоа. Во исто време, кралот набрзина презел многу мерки за организирање на одбраната: најавил дополнително регрутирање војници и морнари, префрлил пешадиски баталјони и коњанички полкови од Ирска и Шкотска во Англија и собрал морнарица од триесет и три големи бродови и шеснаесет заштитни ѕидови. Сојузничката француска флота во тоа време била ангажирана во Средоземно Море.

Џејмс II очекувал истоварање на војски во северна или источна Англија, каде што омразата кон „папистите“ била особено силна, но, Вилијам ја претпочитал југозападна Англија (близу Торбеј). На 5 ноември 1688 година, војската на Вилијам составена од 40 илјадна пешадија (меѓу кои и морнари) и 5 ​​илјади коњаници се истоварила на англиско тло. Речиси сите биле протестанти, а имало и англиски емигранти Виг и пруски сојузници. Слоганот на армијата бил испишан со зборовите: „Ќе го поддржам протестантизмот и слободата на Англија“. Низ целата земја започнале вооружени востанија против кралот - буржоазијата, протестантското свештенство, истакнати парламентарци, па дури и кралските министри активно го поддржале пучот. Најмладата ќерка на кралот Ана, по совет на Сара, нејзина доверлива личност и сопруга на Џон Черчил, заминала во логорот на Вилијам.

Армијата на Џејмс II, ослабена од масовно дезертирање, се сконцентрирала во Солсбери, но немало ниту една сериозна битка; повеќето воени водачи веднаш преминале на страната на Вилијам, меѓу кои бил и генерал-полковник Џон Черчил. Во суштина, единствениот судир помеѓу силите на Вилијам и Џејмс (најчесто Ирци, командувани од Патрик Сарсфилд) се случил на 8 декември 1688 година во близина на градот Рединг. Победиле поддржувачите на Вилијам, принудувајќи ги Јакобитите да се повлечат со мали загуби од 20 до 50 војници и еден офицер. Откако загубил надеж дека може воено да се спротивстави, Џејмс II се вратил во Лондон, каде наишол на речиси празен двор. Ги испратил сопругата и синот во Франција, прогласил општа амнестија за бунтовниците и се обидел да стапи во преговори со Орански. На 11 декември, кралот, напуштен од сите и сериозно исплашен за својот живот, се обидел да избега, но бил фатен и вратен во Лондон, каде му се заколнал на верност на Вилијам. На крајот од декември, Вилијам му помогнал на Џејмс да побегне во Франција, од каде што се обидел да ја врати Ирска, но безуспешно.

Значење

Според Дарон Ацемоглу и Џејмс Робинсон во „Зошто некои земји се богати, а други сиромашни “, Славната револуција ставила крај на речиси едновековната борба на широката јавна коалиција во Парламентот и монарсите од династијата Стјуарт, и на тој начин го означила почетокот на првата држава со плуралистичко-политички институции, заштита на правата на сопственост на широките слоеви од општеството (а не само на елитата), во кои сите граѓани би можеле да учествуваат во економските односи за остварување профит. Победата ја извојувала широката коалиција од различни слоеви на општеството, па узурпацијата на власта од страна на тесна група на луѓе станала многу потешка, а потенцијалните придобивки од оваа узурпација биле помали, бидејќи монополите кои служеле како извор на приходи за елитата биле укинати. Како резултат на тоа, Славната револуција била причина за индустриската револуција во Англија и британското управување со светот во XVIII и XIX век.

Подоцнежни настани

Вилијам го отфрлил предлогот на ториевците Марија да го преземе престолот, а Вилијам да остане само нејзин сопруг-крал. Во јануари 1689 година, Парламентот ги прогласил Вилијам и неговата сопруга за рамноправни монарси на Англија и Шкотска. На 9 септември 1689 година, Вилијам III се приклучил на Лигата на Аугсбург против Франција. По 5 години, Марија починала и оттогаш Вилијам сам управувал со земјата.

За време на владеењето на Вилијам III, биле спроведени длабоки реформи кои ги поставиле темелите на политичкиот и економскиот систем на земјата. Во текот на овие години започнува брзиот подем на Англија и нејзината трансформација во моќна светска сила. Во исто време, се поставила традиција, според која моќта на монархот е ограничена со голем број законски одредби утврдени со фундаменталниот „Бил на правата“. Така, во земјата дошло до конечна промена од апсолутна монархија во уставна, која постои и денес. Дискриминацијата против протестантските малцинства се намалила (Закон за верска толеранција), но дискриминацијата против католиците и понатаму траела, а потоа и се засилила - тие не можеле да бидат на престолот и биле лишени од правото на глас, види Акт за наследување.

Надворешни врски

• . New York.
• Glorious Revolution on In Our Time at the BBC. (listen now)
• „Charles II (1630–1685)“. BBC History. Посетено на 15 August 2010.
•  
• The Civil War team, presented by Tristram Hunt (7 January 2001). „Aftershocks – The Glorious Revolution“. open2.net (BBC & Open University).
• Quinn, Stephen (17 April 2003). „The Glorious Revolution of 1688“. Во Whaples, Robert (уред.). EH.Net Encyclopedia.
• Royal Household at Buckingham Palace, уред. (2008–2009). „History of the Monarchy >United Kingdom Monarchs (1603–present) >The Stuarts >Mary II, William III and The Act of Settlement > William III (r. 1689–1702) and Mary II (r. 1689–1694)“. Official web site of the British Monarchy.
• Wilkes, Donald E. Jr.; Kramer, Matthew. „The Glorious Revolution of 1688“. Архивирано од изворникот на 2019-03-09. Посетено на 15 August 2010.