Ѓурѓовден кај Македонците во Република Македонија

Ѓурѓовден кај Македонците во Република Македонија е културно наследство со национална класификација за Духовно културно наследство- обичаи од годишниот циклус/ Ѓурѓовден 3.1.2.2.8.

Опис на доброто

Обредноста што се спроведува на Ѓурѓовден е мошне комплексна со оглед на тоа што обичаите што се изведуваат на овој празник опфаќаат широк дијапазон на разни обредно-магиски постапки кои имаат различни цели. Доколку се изврши подетална анализа на ѓурѓовденските обичаи ќе се забележи дека во суштина тие претставуваат составен дел на неколку култови, како што се: култот кон природата, кој понатаму може да се расчлени на култ кон вегетацијата, култ кон домашните животни, разни култови кон одредени диви животни (змија, птици, итн.), потоа култот кон плодноста, како и култот кон Свети Ѓорѓи, кој е настанат под влијание на христијанството. Од тие причини, ѓурѓовденските обичаи можат да се класифицираат во неколку групи:

• Обичаи во врска со раззеленетата вегетација:

-берење разни билки на кои им се припишува магиска моќ, со цел, особините на билките да се пренесат и на луѓето, а во одредени случаи се применуваат и на љубовната магија;

-тркалање во трева или зелено жито, со цел, бујната вегетација да влијае позитивно врз здравјето на луѓето;

-лулање или нишање на зелено дрво, со истата цел;

• Обичаи во врска со добитокот, особено овците:

-разни сточарски обичаи кои имаат за цел, со обредното истерување на добитокот на паша, обредното закрмување, замолзување, биење на млекото и сл., позитивно да се влијае врз здравјето, плодноста, множењето) и млечноста на добитокот (овците);

-колење (жртвопринесување) јагне, со цел, натприродните сили да обезбедат множење на стадото;

• Обичаи во врска со култовите кон некои диви животни:

-обичаи од култот на змијата, со цел, заштита на луѓето и добитокот од змиско каснување;

-обичаи во врска со заштитата од разбивањето (трутењето, тратењето) од страна на одредени птици (кукавица, пупунец);

• Обичаи во врска со почетокот на новата годишна сезона т.е. почетокот на топлата (пролетно-летна) половина од годината:

-гатање за временските прилики во престојниот период;

-разни гатања за здравјето и среќата во претстојниот период, во одредени случаи и со примена на елементи на љубовната магија;

-склучување на договори (главење0 на наемни работници (овчари, говедари, момоци и др.), со важност до Митровден;

-палење обредни огнови (се врши само во некои предели), кои во основа имаат пургативна (прочистувачка) цел, т.е. имаат за цел, заедницата да ја ослободат од насобраните негативности во изминатиот период;

• Обичаи со елементи на црна магија:

-обичаи за собирање на бериќетот од туѓи ниви;

-обичаи за собирање на млекото од туѓо стадо овци;

• Обичаи во врска со култот кон Свети Ѓорѓи:

-посетување на храмови посветени на светецот;

-посетување на разни култни места (свети дрвја, камења, извори) кои се доведуваат во врска со светецот;

-одржување на селски прослави (срковни / манастирски слави) со колективно принесување курбан, односно жртвопринесување;

Посебни карактеристики

Обредноста што се извршува на Ѓурѓовден се јавува кај Мекедонците и од двете конфесионални заедници- православните христијани и муслиманите. Кај првите се забележуваат елементи од христијанско потекло, како што е свртувањето кон исток на јагнето што се коле и правењето на засекотина во форма на крст на вратот на јагнето, како христијански симбол. Кај исламизираните Македонци при колењето, јагнето се свртува кон запад и отсуствува засекотината во форма на крст. Кај христијаните се верува деја јагнето заклано на овој празник се применува како жртва на Свети Ѓорѓи, додека пак кај муслиманите, тоа не е случај.

Потекло

Обредите што се спроведуваат на Ѓурѓовден се многу архаични и не може со прецизност да се одреди нивното потекло. Како штп е веќе спомнато, оваа обредност се врзала за празникот од црковниот календар кој ја одбележува смртта на светецот и великомаченикот Георгиј.

Ѓурѓовденските обичаи се својствени за сите заедници што го населуваат Балканскиот Полуостров, но и пошироко, како во цела Европа, така и на исток, во земјите на Источниот Медитеран и Блискиот Исток. Подоцна извесни елементи се попримени преку христијанството и исламот.

Вредности и значење на доброто

Кај Ѓурѓовденските обичаи се зачувани мошне архаични елементи кои ја одразуваат општословенската (антрополошка) димензија од потребата за помош од натприродните сили за совладување на секојдневните егзистенцијални проблеми (желбата за здравје, среќа, множење на стадото и.т.н.). Истовремено во нив се забележуваат и одредени национални и регионални културни вредности, со оглед на фактот што некои обичаи се карактеристични само за одреден регион, а исто така и одредениот фолклор (обредни песни, вербални магиски формули и сл.) што ги принудува Ѓурѓовденските обичаи се исполнува на некои од дијалектите на македонскиот јазик. Заедничкото празнување на Ѓурѓовден со посетување на исти култни места, како на пример, Говедаров Камен од Овче Поле или други слични локации во некои мешани средини, каде што живеат претставници од различни етнички и конфесионални заедници во Р Македонија му дава и посебно значење на овој празник.

Критериуми врз кои е извршена валоризација на доброто

Критериуми кои се однесуваат на својствата на доброто

• Автентичност - изразена преку степенот на присутност на изворните =, односно оригиналните облици на некои од обичаите што се вршат на Ѓурѓовден;
• Реткост - изразена во однос на квантитетот, односно на степенот или интензитетот на застапеноста на овие обичаи, со оглед на фактот што во последно време сè помалку се извршуваат;
• Разновидност - изразена преку богатството на содржини, односно присутност на приличен број на различни обичаи;
• Интегралност - изразена преку степенот на единството на функциите и облиците, вклопеноста на структурите, односно содржините, со оглед на фактот што сите овие облици се извршуваат на одреден празник- Ѓурѓовден, или пак, вечерта спроти празникот, а генерално имаат и општа цел- здравје и среќа на поединците, како и благосостојба на општ просперитет на заедницата во целина;
• Старост - изразена како време на настанување, со оглед на веќе споменатата архаичност на одредноста што се извршува на Ѓурѓовден;

Критериуми кои се однесуваат на функциите на доброто

• Воспитно- образовна функција;
• Научна функција;
• Културна функција;
• Комуникациска функција;
• Информативна функција;

Критериуми кои се однесуваат на значењето на доброто

• Културно значење;
• Културно-историско значење;
• Уметничко значење;
• Научно значење;
• Општествено значење;

Критериуми за категоризација на доброто

• Уникатност - Уникатноста на Ѓурѓовденската обредност се истакнува преку застапеноста на некои обичаи кои се карактеристични само за овој празник, како што се на пример, тркалањето во зелената росна трева, лулањето на лулашки со исполнување на обредни Ѓурѓовденски песни, обредното закрмување и замолзување на овците, колењето јагне, односно жртвопринесувањето курбан во чест на Свети Ѓорѓи - заштитникот на овчарите и на ситниот добиток, како и на сакралното јадење на принесената жртва. Тоа може да биде на ниво на семејна заедница, додека во одредени случаи ова се практикува и колективно т.е. на ниво на целата селска заедница, или пак на ниво на поодделна маала, како што е на пример во некои села од разбиен тип во македонскиот шоплук.
• Исклучителност - Обредното одбележување на преминот во топлата половина од годината има исклучително значење кај сите познати европски дневни заедници (келти, Германи, Грци, Римјани, Словени). Така, од тој аспект и Ѓурѓовденската обредност, која помеѓу другото го одбележува и овој астрономски феномен има исклучително значење во народниот календар на Македонците. Ѓурѓовденските обичаи се од исклучително значење не само кај семејствата што се занимаваат со сточарство / овчарство , туку и кај останатото македонско население кое се занимава со полјоделство.
• Впечатливост - Многубројните обичаи што се извршуваат на Ѓурѓовден имаат впечатливо место во традиционалната култура на Македонците, со оглед на фактот што речиси во секое селско семејство тие редовно се спроведувале сè до средината на XX век, а речиси во секоја селска населба се одржувале и разни селски свечености со општословенска веселба со песни и ора.
• Влијателност - Ѓурѓовденската обредност кај Македонците има извршено значително влијание врз нивната традиционална култура, со оглед на тоа што во минатото било незамисливо овците да се истераат на паша во планините без да се извршат сите потребни сточарски обичаи предвидени во локалната традиција 9обредното колење јагне, обредното закрмување, замолзување и сл.), или пак, било речиси незамисливо да не се извршат обичаите со раззеленатата вегетација (тркалање во тревата, китење со разни зелени билки и гранчиња и сл.), со кои требало ѓурѓовденската енергија на бујната вегетација да се пренесе на луѓето и на добитокот. Исто така, Ѓурѓовденските обичаи извршиле значително влијание врз традиционалната култура на Македонците и со воспоставувањето на посебниот жанр на народна поезија, на т.н. Ѓурѓовденски песни, кои вообичаено се исполнуваат при берењето билки или при обредното лулање на лулашки врзани за некакво зелено дрво.
• Поврзаност - Ѓурѓовденските обичаи кај Македонците, освен што имаат сличности на целата територија на Р Македонија, овие обичаи се доста слични и со оние што ги практикуваат и останатите Македонци коишто живеат во соседните држави (Бугарија, Грција, Албанија), а секако многу слочности се јавуваат и со Ѓурѓовденските обичаи што се јавуваат кај соседните Балкански народи, како јужнословенските (Бугари, Срби), така и кај несловенските (Албанци, Ароманци / Власи, Грци, Турци и.т.н.).

Библиографија

• Миладинови, Константин и Димитар, Зборник, редакциски одбор: Димитар Митрев, Кирил Пенушлиски и Александар Спасов, Скопје, 1962, стр.475. (првично издание: Загреб, 1861);
• Шапкарев А.Кузман, Избрани дела, Том 4, приредил: Томе Саздов, Скопје, 1976, стр. 120-122, 130. (првично издание: Пловдив, 1884);
• Цепенков К.Марко, Македонски народни умотворби, кн.9, редактирале: Кирил Пенушлиски и Лепосава Спировска, Скопје, 1980, стр.64, 73, 76. (првично издание: Софија, 1890);
• Икономов Васил, Старонародни песни и обичаи од Западна Македонија, редакција: Кирил Пенушлиски и Блаже Ристовски, Скопје, 1984;
• Зборник од Панајот Гиноски од село Галичник, подготвил и редактирал: Кирил Пенушлиски, Скопје, 1995;
• Каранов Ефрем, Кратовски зборник, редакција: Блаже Петровски, Скопје, 2000, стр.109, 111;