Бакар: Разлика помеѓу преработките
| [проверена преработка] | [проверена преработка] |
Избришана содржина Додадена содржина
с Замена со македонски назив на предлошка, replaced: Cite book → Наведена книга (8), cite book → Наведена книга (16) |
с Замена со македонски назив на предлошка, replaced: Cite journal → Наведено списание, cite journal → Наведено списание (26) |
||
Ред 33:
[[File:Copper wire comparison.JPG|left|upright=0.7|thumb|Неоксидирана бакарна жица (лево) и оксидирана бакарна жица (десно)]]
[[File:Royal Observatory Edinburgh East Tower 2010 cropped.jpg|thumb|Источната кула на Кралската опсерваторија, Единбург. Јасно се гледа контрастот помеѓу реновираниот бакар инсталиран во 2010 година и зелената боја на оригиналниот бакар од 1894 година.]]
Бакарот не реагира со вода, но полека реагира со атмосферскиот кислород за да формира слој од кафеаво-црн бакар оксид кој, за разлика од [['рѓа]]та која се формира на железо во влажен воздух, го штити металниот метал од понатамошна корозија ([[пасивација]]). Зелен слој на [[вердигрис]] (бакар карбонат) често може да се види на старите бакарни структури, како што се покривот на многу постари згради<ref name=":0">{{Наведена книга|url=https://books.google.com/books?id=3qL3vfUZHMYC|title=Cultural Heritage Conservation and Environmental Impact Assessment by Non-Destructive Testing and Micro-Analysis|last=Grieken|first=Rene van|last2=Janssens|first2=Koen|date=2005|publisher=CRC Press|isbn=978-0-203-97078-2|page=197|language=en}}</ref> и на [[Статуа на Слободата|Статуата на Слободата]].<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Copper.org: Education: Statue of Liberty: Reclothing the First Lady of Metals – Repair Concerns|url=http://www.copper.org/education/liberty/liberty_reclothed1.html|work=Copper.org|accessdate=11 April 2011}}</ref> Бакарот оцрнува кога е изложен на некои [[сулфур]]ни соединенија, со кои реагира за формирање на различни [[бакар сулфиди]].<ref>{{
=== Изотопи ===
Постојат 29 [[изотоп]]и на бакар. <sup>63</sup>Cu и <sup>65</sup>Cu се стабилни, со <sup>63</sup>Cu содржи околу 69% природен бакар; и двете имаат [[Спин (физика)|спин]] од {{frac|3|2}}.<ref name="nubase">{{
<sup>62</sup>Cu и <sup>64</sup>Cu имаат значајни апликации. <sup>62</sup>Cu се користи во <sup>62</sup>Cu-PTSM како [[радиоактивен трасер]] за [[позитронска емисиона томографија]].<ref>{{
=== Појава ===
{{See also|Список на бакарни руди||label 1=Copper ores}}
[[File:Native Copper from the Keweenaw Peninsula Michigan.jpg|thumb|right|upright=0.7|Природен бакар од полуостровот Кевенау, Мичиген, долг околу 2,5 инчи (6,4 см)|врска=Special:FilePath/Native_Copper_from_the_Keweenaw_Peninsula_Michigan.jpg]]
Бакар се произведува во масивни ѕвезди<ref>{{
== Производство ==
Ред 53:
{{see also|Список на земји во производство на бакар}}
Повеќето од бакарот се минира или се [[Екстрахирање|екстрахира]] како бакар сулфиди од големи [[рудници]] во [[Порфирен бакарен нанос|порфирни бакарни наноси]] кои содржат 0,4 до 1,0% бакар. Тоа се рудниците во [[Чукуикамата]], во Чиле, [[рудникот Кајнон Бингам]] , во Јута, САД, и [[рудникот Ел Чино]], во Ново Мексико, САД. Според [[Британско геолошко истражување|британското геолошко истражување]], во 2005 година, Чиле беше врвен производител на бакар со најмалку една третина од светскиот удел проследено со САД, Индонезија и Перу.<ref name=CRC/> Бакар, исто така, може да се добие преку процес на [[исцедок на самото место]]. Неколку локации во државата Аризона се сметаат за главни кандидати за овој метод.<ref>{{Наведена мрежна страница|last=Randazzo |first=Ryan |url=http://www.azcentral.com/arizonarepublic/business/articles/2011/06/19/20110619copper-new-method-fight.html |title=A new method to harvest copper |publisher=Azcentral.com |date=19 June 2011 |accessdate=25 April 2014}}</ref> Количината на бакар во употреба се зголемува и достапната количина е едвај доволна за да им овозможи на сите земји да достигнат развиено светско ниво на употреба.<ref>{{
=== Резерви ===
Ред 60:
Бакар е во употреба најмалку 10.000 години, но повеќе од 95% од сиот бакар што бил миниран и [[Извлакување|извлакан]] е извлечен по 1900 година,<ref name=Leonard2006/> а повеќе од половина е ископан во последните 24 години. Како и со многуте природни ресурси, вкупната количина на бакар на Земјата е огромна, со околу 10<sup>14</sup> тони во врвниот километар од Земјината кора, што е околу 5 милиони години на сегашната стапка на екстракција. Сепак, само мал дел од овие резерви е економски одржлив со денешните цени и технологии. Проценките на резерви на бакар достапни за рударството варираат од 25 до 60 години, во зависност од основните претпоставки, како што се стапката на раст.<ref>{{Наведена книга|author=Brown, Lester|title=Plan B 2.0: Rescuing a Planet Under Stress and a Civilization in Trouble|publisher=New York: W.W. Norton|date=2006|page=109|isbn=978-0-393-32831-8}}</ref> Рециклирањето е главен извор на бакар во модерниот свет.<ref name=Leonard2006>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.salon.com/tech/htww/2006/03/02/peak_copper/index.html |title=Peak copper? |publisher=Salon – How the World Works |author=Leonard, Andrew |date=2 March 2006 |accessdate=23 March 2008 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080307042349/http://www.salon.com/tech/htww/2006/03/02/peak_copper/index.html |archivedate=7 March 2008 |df=dmy }}</ref> Поради овие и други фактори, иднината на производството и снабдувањето со бакар е предмет на многу дебати, вклучувајќи го и концептот на [[Врвен бакар|врвниот бакар]], аналогно на [[Врвно масло|врвното масло]] .
Цената на бакарот во минатото беше нестабилна<ref>{{
=== Методи ===
{{Главна|Техники за екстракција на бакар}}
[[File:Copper Flash Smelting Process (EN).svg|left|thumb|Шема на топење]]
Концентрацијата на бакар во рудите во просек изнесува само 0,6%, а повеќето комерцијални руди се сулфиди, особено халкопирит (CuFeS<sub>2</sub>), борнит (Cu<sub>5</sub>FeS<sub>4</sub>) и, во помала мера, ковелит (CuS) и халкоцит (Cu<sub>2</sub>S).<ref name=G&E/> Овие минерали се концентрирани од [[Растурање|растурени]] руди на ниво од 10-15% бакар со [[флотација]] или [[биоекстрахирање]].<ref>{{
:2 Cu<sub>2</sub>S + 3 O<sub>2</sub> → 2 Cu<sub>2</sub>O + 2 SO<sub>2</sub>
Побојниот оксид се претвора во ''блистер'' бакар при загревање:
Ред 94:
Формирани се бројни бакарни [[Легура|легури]], многу од нив со важни употреби. [[Месинг]] е легура на бакар и [[цинк]]. [[Бронза]] обично се однесува на бакар-[[калај]] легури, но може да се однесува на било која легура на бакар, како што е [[алуминиум бронза]]. Бакар е еден од најважните состојки на сребрените и [[карат]]ните златни спојки што се користат во индустријата за накит, модифицирање на бојата, тврдоста и топењето на добиените легури.<ref name=goldalloys>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.utilisegold.com/jewellery_technology/colours/colour_alloys/ |accessdate=6 June 2009 |title=Gold Jewellery Alloys |publisher=World Gold Council |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090414151414/http://www.utilisegold.com/jewellery_technology/colours/colour_alloys |archivedate=14 April 2009 |df=dmy }}</ref> Некои безоловни [[заварувачи]] се калајски легурирани со мал дел од бакар и други метали.<ref>[http://www.balverzinn.com/downloads/Solder_Sn97Cu3.pdf Balver Zinn Solder Sn97Cu3] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110707210148/http://www.balverzinn.com/downloads/Solder_Sn97Cu3.pdf |date=7 July 2011 }}. (PDF) . balverzinn.com. Посетено на 8 November 2011.</ref>
Легура на бакар и [[никел]], наречена [[купроникел]], се користи во монетите со ниска деноминација, често за надворешната обвивка. Монета од пет центи (во моментов се нарекува ''nickel'') се состои од 75% бакар и 25% никел во хомогена композиција. Легурата од 90% бакар и 10% никел, извонредна за неговата отпорност кон корозија, се користи за разни предмети изложени на морска вода, иако е ранлива за сулфидите што понекогаш се наоѓаат во загадени пристаништа и устија.<ref>{{Наведена книга|url=https://books.google.com/books?id=8C7pXhnqje4C|title=Corrosion Tests and Standards|publisher=ASTM International|page=368|language=en|year=2005}}</ref> Легурите од бакар со алуминиум (околу 7%) имаат златна боја и се користат во украси.<ref name=emsley/> ''[[Шакудо]]'' е јапонска декоративна легура на бакар која содржи низок процент на злато, обично 4-10%, што може да [[Патина|патинира]] до темно сина или црна боја.<ref name="Shakudō">{{
== Соединенија ==
Ред 100:
{{See also|Категорија:Бакарни соединенија}}
Бакар формира богата разновидност на соединенија, обично со [[Оксидационен број|оксидациски состојби]] +1 и +2, кои честопати се нарекуваат ''бакарни.''<ref name="Holleman"/> Бакарни соединенија, без разлика дали се органски [[Комплекс (хемија)|комплекси]] или [[Органометална хемија|органометали]] , промовираат или катализираат бројни хемиски и биолошки процеси.<ref>{{
=== Бинарни соединенија ===
Ред 120:
[[File:Tetraamminediaquacopper(II)-3D-balls.png|thumb|right|upright=0.9|Модел на комплексот [Cu(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>(H<sub>2</sub>O)<sub>2</sub>]<sup>2+</sup>, илустрирајќи ја октаедралната координативна геометрија честа за бакар (II).]]
[[Полиоли]], соединенија кои содржат повеќе од една алкохолна [[функционална група]], генерално се во интеракција со бакарни соли. На пример, бакарни соли се користат за тестирање за [[намалувачки шеќер]]и. Поточно, со користење на [[реагенсот на Бенедикт]] и [[Фелинговиот раствор]] присуството на шеќер е сигнализирано со промена на бојата од синиот Cu(II) до црвениот бакар (I) оксид.<ref>Ralph L. Shriner, Christine K.F. Hermann, Terence C. Morrill, David Y. Curtin, Reynold C. Fuson "The Systematic Identification of Organic Compounds" 8th edition, J. Wiley, Hoboken. {{ISBN|0-471-21503-1}}</ref> Реагенсот на Schweizer и сродните комплекси со [[етилендиамин]] и други [[Амин (хемија)|амини]] раствораат [[целулоза]].<ref>{{
=== Органобакарска хемија ===
{{Главна|Органобакарска смеса}}
Соединенија кои содржат јаглерод-бакар врска се познати како органобакарни соединенија. Тие се многу реактивни кон кислородот за да формираат бакар (I) оксид и имаат многу употреби во хемијата. Тие се синтетизираат со третирање на бакар (I) соединенија со [[Грињарова реакција|Григнал реагенси]], [[Алкини|терминални алкини]] или [[органолитни реагенси]];<ref>"Modern Organocopper Chemistry" Norbert Krause, Ed., Wiley-VCH, Weinheim, 2002. {{ISBN|978-3-527-29773-3}}.</ref> Особено, последната опишана реакција создава [[реагенс на Гилман]]. Тие можат да бидат [[Супституција|заменети]] со [[Алкилхалогенид|алкилни халиди за]] да формираат продукти за спојување; како такви, тие се важни во областа на [[Органска синтеза|органската синтеза]]. [[Бакар (I) ацетилид]] е високо чувствителен на удар, но е полупроизвод во реакциите како што е [[Спојување на Кадиот-Ходкевич|спојувањето на Кадиот-Ходкевич]]<ref>{{
=== Бакар (III) и бакар (IV) ===
Бакар (III) најчесто се наоѓа во оксиди. Едноставен пример е калиум [[купрат]], KCuO<sub>2</sub>, кој е сино-црн и цврст<ref>{{Наведена книга|department=Potassium Cuprate (III)|title=Handbook of Preparative Inorganic Chemistry|edition=2nd|editor=G. Brauer|publisher=Academic Press|year=1963|location=NY|volume=1|page=1015}}</ref> Најшироко проучуваните бакарни (III) соединенија се [[купратни суперпроводници]]. [[Итриум бариум бакар оксид]] (YBa<sub>2</sub>Cu<sub>3</sub>O<sub>7</sub>) се состои од Cu (II) и Cu (III) центри. Како оксид, [[флуорид]]от е високо [[База (хемија)|основен]] [[Јон|анјон]]<ref>{{
Некои бакарни протеини формираат [[оксо комплекс]]и, кои исто така имаат бакар (III).<ref>{{
Комплексите на бакар (III), исто така, се наоѓаат како посредници во реакциите на органобакарни соединенија.<ref>{{Greenwood&Earnshaw2nd|page=1187}}</ref> На пример, во [[реакцијата на Караш-Сосновски]].
Ред 154:
[[File:TimnaChalcolithicMine.JPG|thumb|Калцитонски рудник за бакар во долината Тимна, [[Негев|пустина Негев]], Израел.]]
Во Грција, бакар бил познат по името ''халкос'' (χαλκός). Тоа беше важен ресурс за Римјаните, Грците и другите древни народи. Во римско време, тоа беше познат како ''aes Cyprium,'' ''aes'' е генерички латински термин за бакарни легури и ''Cyprium'' од [[Кипар]], каде што беше миниран многу бакар. Фразата беше поедноставена во ''купрум'', па оттука и англискиот ''бакар''. [[Афродита]] ([[Венера (божица)|Венера]] во Рим) претставуваше бакар во митологијата и алхемијата поради неговата сјајна убавина и нејзината античка употреба во производството на огледала; Кипар беше света за божицата. Седумте небесни тела познати на древните биле поврзани со седумте метали познати во антиката, а Венера била назначена за бакар.<ref>{{
Бакар за првпат се користел во древна Британија во третиот или вториот век пред нашата ера. Во Северна Америка, рударството со бакар започна со маргинални активности на Индијанците. Мајчин бакар е познато дека е извлечена од наоѓалиштата на [[Остров Ројал|островот Ројал]] со примитивни камени алатки помеѓу 800 и 1600 г.<ref>{{
Културната улога на бакар е важна, особено во валутата. Римјаните во 6-от до 3 век п.н.е. користеле бакарни грутки како пари. Најпрво, бакарот по себе бил ценет, но постепено обликот и изгледот на бакарот станал поважен. [[Гај Јулиј Цезар|Јулиј Цезар]] имал свои монети направени од месинг, додека монетите на [[Октавијан Август|Октавијан Август Цезар]] биле направени од легури на Cu-Pb-Sn. Со проценета годишна продукција од околу 15,000 тони, [[Активности за рударство и топење на римски бакар|активностите за рударство и топење на римски бакар]] достигнаа ненадминат обем до времето на [[Индустриска револуција|Индустриската револуција]]; [[Римски провинции|провинциите]] најинтензивно минирани се оние на [[Хиспанија]], [[Кипар]] и во Средна Европа.<ref>{{
Портите на [[Ерусалимски храм|Ерусалимскиот храм]] користеле [[Коринтска бронза]] третирана со отстранување на метали од легурни на злато.{{Clarify|reason=Bronze is not a gold alloy, but depletion gilding can be done only on gold alloy.|date=June 2016}}{{Citation needed|date=June 2016}} Процесот е најприсутен во [[Александрија]], каде што се смета дека започнала алхемија.<ref>{{
=== Современа историја ===
Ред 167:
[[Големата Бакарна Планина]] е рудник во Фалун, Шведска, кој оперирал од 10 век до 1992 година. Таа задоволуваше две третини од потрошувачката на бакар во Европа во 17 век и помогна во финансирањето на многу војни во Шведска во тоа време.<ref>{{Наведена книга|url = https://books.google.com/books?id=4yp-x3TzDnEC&pg=PA60|page = 60|title = Mining in World History|isbn = 978-1-86189-173-0|author1 = Lynch, Martin|year=2004}}</ref> Тоа беше наречено државно богатство; Шведска имала [[валута со бакар]].<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Gold: prices, facts, figures and research: A brief history of money|url=http://www.galmarley.com/FAQs_pages/monetary_history_faqs.htm#Scandinavian%20copper%20money|accessdate=22 April 2011}}</ref>
Бакар се користи во покриви,<ref name=":0" /> валута, и за фотографска технологија позната како [[дагуеротип]]. Бакар се користел во [[Ренесанса|ренесансната]] скулптура и бил користен за изградба на [[Статуа на Слободата|Статуата на слободата]]; бакар продолжува да се користи во изградбата на објекти од разни видови. [[Обложување со бакар]] и [[бакарно обвивање]] беа широко користени за заштита на подводни трупови на бродови, техника што беше водена од британската [[Адмиралгија]] во 18 век.<ref>{{Наведена мрежна страница|title = Copper and Brass in Ships|url = https://www.copper.org/education/history/60centuries/industrial_age/copperand.html|accessdate = 6 September 2016}}</ref> [[Северногерманска Афинерија|Северногерманската Афинерија]] во Хамбург беше првата модерна фабрика за [[галванизација]], која започна со производство во 1876 година.<ref>{{
[[Топење]]то е развиено од страна на [[Отокумпу]] во Финска и првпат се применува во [[Харџавалта]] во 1949 година; енергетски ефикасен процес изнесува 50% од светското производство на бакар.<ref>{{Наведена мрежна страница|url = http://www.outokumpu.com/files/Technology/Documents/Newlogobrochures/FlashSmelting.pdf|archiveurl = https://web.archive.org/web/20110724043222/http://www.outokumpu.com/files/Technology/Documents/Newlogobrochures/FlashSmelting.pdf|archivedate = 24 July 2011|title = Outokumpu Flash Smelting|publisher = [[Outokumpu]]|page = 2}}</ref>
[[Меѓувладин совет за извозни извори на бакар|Меѓувладиниот совет за извозни извори на бакар]], формиран во 1967 година од Чиле, Перу, Заир и Замбија, работеше на пазарот на бакар, како што [[Организација на земји извознички на нафта|ОПЕК]] прави со нафта, иако никогаш не го постигна истото влијание, особено поради тоа што вториот по големина производител, САД, никогаш не бил член; бил распуштена во 1988 година.<ref>{{
== Апликации ==
Ред 252:
Хроничната бакарна токсичност вообичаено не се јавува кај луѓето поради транспортните системи кои ја регулираат апсорпцијата и излачувањето. Автосомно рецесивните мутации во транспортерите на бакар можат да ги оневозможат овие системи, што доведува до [[Вилсонова болест]] со бакарна акумулација и [[цироза]] на црниот дроб кај лица кои имаат наследено два дефектни гени.<ref name="copper.org"/>
Зголемените нивоа на бакар исто така се поврзани со влошување на симптомите на [[Алцхајмерова болест|Алцхајмеровата болест]].<ref>{{
=== Изложеност на човекот ===
| |||