Еврејско маало (Битола)
Еврејското маало во Битола -Доселените Евреи од Шпанија и Португалија познати и како сефардски Евреи по нивното населување во Битола изградиле свој посебен живот прилагодувајќи ги своите световни и духовни потреби на условите во кои се нашле, односно на нивното опкружување[1].
Целото нивно општествено живеење било концентрирано околу нивната заедница/општина која била автономна во делувањето. Верскиот живот им бил концентриран околу храмот-синагогата.
Еврејската населба и синагога биле сместени на вакавски имот, за што тие плаќале и годишен закуп. Во различни турски документи еврејското маало низ периодите било различно именувано, односно какоЈehudi hanede (гето) во 1634 година, Uhudihana (дом на Евреите) во 1638 година, Голема авлија во 1656 година, Јаудихана во 1656 година, Еврејско маало река во 1661 година, Бујук хавли јехудихана во 1704 година, Еврејско Драхор маало, Јени авли во 1863 година, Драхор авлија во 1863 година, Паша авлиси во 1863 година.
Ова маало било сместено на левиот брег од реката Драгор и претставувало голем заграден двор во кој се влегувало низ порта која ноќно време била затворена заради заштита од напади и кражби. Маалото во себе опфаќало неколку помали маала, односно Лус Куртижус, Ла Калеже (кое било составено од две помали населби Буенос Аурес и Бустанику). Во маалото Лус Куртижус живееле околу 100 семејства, а секое семејство кое во себе вклучувало повеќе генерации било сместено во една соба. Во средиштето на заедничкиот двор се наоѓал заеднички бунар, а во населбата биле подигнати и двете синагоги Ил кал Арагон и Ил кал ди Лус Португезис, а подоцна биле изградени и синагогите Ил кал ди ла Хавра, Ил кал Озер Далим и Ил кал Саламон Леви. Во денешно време на местото на некогашното еврејско маало се наоѓа Домот за народно здравје и Безистенот.
Со оглед дека на територијата на Отоманската Империја и конкретно во Битола не се случиле погроми врз Еврејското население, Евреите се чувствувале слободни да се населат и надвор од ова маало. Најпрво оформиле нова населба која се наоѓала на десната страна на реката Драгор (хотел Македонија Пошта, хотел Солун, Скршена џамија) која била именувана како Ла мале. Подоцна била создадена и трета покомпактна еврејска населба која се протегала од Маспазар, односно Пипер ан сè до Бумба маало и била наречена Ла Табана. Со текот на времето Евреите ја напуштиле традицијата за формирање на нови компактни маала и почнале да се населуваат и во тогашните маала Ине беј, Кара Табак, Ат Пазар-(маало со мешан етнички и верски состав) Емир Челеби, Феруз беј, Али Чауш, Мечкар маало (маало со мешан етнички и верски состав) и Огул паша.
Примарното еврејско маало било составено од збиени куќи, најголем дел приземни а некои и на спрат. За изгледот на маалото поконкретни податоци се добиваат од записите на Ами Буе- француски патеписец кој во 1863 година забележал дека Монастир (Битола) изгледала како еден од најчистите градови во Турција, а куќите во кои живееле Евреите биле збиени и биле неугледни изградени од чакал, глина и дрво. Нивните куќи освен што располагале со мал простор биле и густо населени, односно животниот простор го делеле неколку семејства.
При доселувањето на Евреите во Битола имало минимална разлика во имотната состојба на секое семејство, но со текот на годините па сè до крајот на XIX век се издиференцирале два слоја во битолската еврејска средина кои се разликувале не само по видот на работата со која се занимавале, туку и според материјалната состојба. Од една страна биле мајсторите, сопствениците на големи разботилници и дуќани, и оние кои сами го вршеле занаетот од друга страна. Разлики постоеле и помеѓу трговците каде на една страна биле помалубројни со голем капитал, со трговија во други градови, прекуморска и караванска трговија, и оние кои исклучиво тргувале на битолскиот пазар. Покрај нив егзистирале и еврејски семејства чие основно занимање било сточарството што давало можност за обезбедување егзистенција за многубројните еврејски семејства.