Кинеска граматика: Разлика помеѓу преработките

[[Image:Zhongwen yufa tc+sc.jpg|150px|right|thumb|中文語法/中文语法 ЧунгвенXунгвен јифа (кинеска граматика)]]

'''Граматиката на [[кинески јазик|кинескиот јазик]]'''—тука — тука на [[стандарден мандарински јазик|стандардниот мандарински]]—дели — дели слични [[граматика|граматички]] особености со многу [[јазик|јазични варијанти]] или [[дијалект]]и на [[Кинески јазик|кинескиот јазик]], различни од оние кај други јазични семејства, и споредливи со сличностите кои ги наоѓаме, на пример, кај [[словенски јазици|словенските]] или [[семитски јазици|семитските јазици]]. Освен генетската сличност со [[синотибетски јазици|синотибетските јазици]] кадена кои им припаѓа кинескиот, постојат и големи сличности со [[источноазиски јазици|источноазискиот јазичен сојуз]], група директно несродни јазици со меѓусебно влијание, во кој спаѓаат [[јапонски јазик|јапонскиот]] и [[корејски јазик|корејскиот]].

Без флексија, кинеската граматика можеби изгледа прилично проста во споредба со многу од високофлексивните [[индоевропски јазици]]. Меѓутоа кинескиот се одликува со мошне сложена [[синтакса]]. Кинескиот е [[аналитички јазик]] (или изолирачки јазик). Аналитички јазик е јазик кадево кој синтаксата и значењето претежно се изразуваат по пат на честици и зборовен ред, наместо со флексија. Разликувањето на честиците во кинескиот може да биде тешко за странците.

Кинескиот се смета за [[темоистакнатост|темоистакнат јазик]], каде [[тема (лингивстика)|темата]] на реченицата (првичната информација на која се базира реченицата) имаужива првенство. На пример, следниве реченици не се го следат правилото за предност на подметот, но сосема одговара на темокоментарниот состав (традиционални знаци во загради):

*{{ruby-zh-p|院|јианјуен}}{{ruby-zh-p|子|ziце}}{{ruby-zh-p|里|lǐли}} {{ruby-zh-p|停|tíngтинг}} {{ruby-zh-p|着|zheџе}} {{ruby-zh-p|一|yí (not yī)ји}} {{ruby-zh-p|辆|liàngлианг}} {{ruby-zh-p|车|chēче}}。 [院子裏停著一輛車。]<br/>Во дворот е паркиран автомобил. (Автомобилот е паркиран во дворот)

*{{ruby-zh-p|今|jīnџин}} {{ruby-zh-p|天|tiānтиен}} {{ruby-zh-p|爬|páпа}} {{ruby-zh-p|山|shānшан}}， {{ruby-zh-p|明|míngминг}} {{ruby-zh-p|天|tiānтиен}} {{ruby-zh-p|野|yěје}} {{ruby-zh-p|营|yíngјинг}}。 [今天爬山，明天野營。]<br/>Денес искачување планини, утре кампување надвор. ''Ова е пример за [[заменкоиспуштање|заменкоиспупштачка]] реченица. Подметот во реченицата се одредува од контекстот.''

*{{ruby-zh-p|游|yóuјоу}} {{ruby-zh-p|泳|yǒngјунг}} {{ruby-zh-p|我|wǒво}} {{ruby-zh-p|最|zuìцуи}} {{ruby-zh-p|拿|náна}} {{ruby-zh-p|手|shǒuшоу}}。 <br/>Пливање јас сум најдобар (споредено со други активности како трчање). (Јас сум најдобар во пливање)

*{{ruby-zh-p|桌|zhuōџуо}}{{ruby-zh-p|子|ziце}}{{ruby-zh-p|上|shàngшанг}}<br/>„маса-на“ = на масата

*{{ruby-zh-p|房|fángфанг}}{{ruby-zh-p|子|ziце}}{{ruby-zh-p|里|lǐли}}{{ruby-zh-p|面|miànмиен}} [房子裏面]<br/>„куќа-внатре“ = внатре (во) куќата

Мандаринскиот исоисто така обликува [[придавски израз]]и наместо [[зависност (лингвистика)|зависност]] кај речениците, на пример:

*{{ruby-zh-p|被|bèiбеи}}{{ruby-zh-p|我|wǒ}}{{ruby-zh-p|骑|qíчи}}{{ruby-zh-p|过|guòгуо}}{{ruby-zh-p|的|deде}}{{ruby-zh-p|马|mǎма}} [被我騎過的馬]<br/>„од мене јаван коњ“ = коњот што го јавав

*{{ruby-zh-p|给|gěiгеи}}{{ruby-zh-p|人|rénжен}}{{ruby-zh-p|烦|fánфан}}{{ruby-zh-p|恼|nǎoнао}}{{ruby-zh-p|的|deде}}{{ruby-zh-p|事|shìши}}{{ruby-zh-p|情|qingчинг}} [給人煩惱的事情]<br/>„дава-луѓе-грижачка работа“ или „за луѓе загрижувачка работа“ = работа што загрижува луѓе

Покрај ова, глаголските изрази доаѓаат на крај на реченицата ако предметот или идиректниот предмет е „обележан“. На пример, постојат два типа на акузативи во мандаринскиот. Акузативот I е почестиот. Акузативот II резултира со промена на состојбата кај предметот, и дава посилен смисол на дејствие врз предметот, и се обележува со префиксот 把 ''bǎба'' и со поместување на глаголскиот израз на крајот на реченицата.

*{{ruby-zh-p|我|wǒво}}{{ruby-zh-p|打|dǎда}}{{ruby-zh-p|破|pòпо}}{{ruby-zh-p|了|leле}}{{ruby-zh-p|盘|pánпан}}{{ruby-zh-p|子|ziце}}。 [我打破了盤子。]<br/>Јас ја скршив чинијата. (Акузатив I), ''наспроти''

*{{ruby-zh-p|我|wǒво}}{{ruby-zh-p|把|bǎба}}{{ruby-zh-p|盘|pánпан}}{{ruby-zh-p|子|ziце}}{{ruby-zh-p|打|dǎда}}{{ruby-zh-p|破|pòпо}}{{ruby-zh-p|了|leле}}。[我把盤子打破了。]<br/>Јас (акуз.)-чинија скрши (и веќе не е цела). (Акузатив II)

*{{ruby-zh-p|我|wǒво}}{{ruby-zh-p|打|dǎда}}{{ruby-zh-p|了|leле}}{{ruby-zh-p|一|yíји}}{{ruby-zh-p|个|gèге}}{{ruby-zh-p|电|diànдиен}}{{ruby-zh-p|话|huàхуа}}。 [我打了一個電話。]<br/>Јас удрив телефон (Се јавив по телефон). (Акузатив I), ''наспроти''

*{{ruby-zh-p|我|wǒво}}{{ruby-zh-p|把|bǎба}}{{ruby-zh-p|他|tāта}}{{ruby-zh-p|打|dǎда}}{{ruby-zh-p|了|leле}}{{ruby-zh-p|一|yíји}}{{ruby-zh-p|顿|dùnдун}}。 [我把他打了一頓。]<br/>Јас него натепување. (Акузатив II)

На тој начин, речениците со индиректен предмет обележани со дативното 給/给 ''gěi–геи–'' или речениците со пасивна конструкција (каде предметот има префикс 被 ''bèi–беи–'') следат ППГ зборовен ред:

*{{ruby-zh-p|不|búбу}}{{ruby-zh-p|要|yàoјао}}{{ruby-zh-p|给|gěiгеи}}{{ruby-zh-p|我|wǒво}}{{ruby-zh-p|拍|pāiпаи}}{{ruby-zh-p|马|mǎма}}{{ruby-zh-p|屁|pìпи}}。 [不要給我拍馬屁。]<br/>Немој (дат.)-мене ласка (Не ми ласкај).

*{{ruby-zh-p|他|tāта}}{{ruby-zh-p|被|bèiбеи}}{{ruby-zh-p|我|wǒво}}{{ruby-zh-p|打|dǎда}}{{ruby-zh-p|了|leле}}{{ruby-zh-p|一|yíји}}{{ruby-zh-p|顿|dùnдун}}。 [他被我打了一頓。]<br/>Тој од мене натепан (Тој беше натепан од мене).

[[Глаголски вид|Глаголскиот вид]] е граматичко средство кое нѝни кажува за временскиот тек на јазикот. Кинескиот има уникатен комплет видови: на пример, постојат два [[свршен вид|свршени вида]], 了 (''-leле'') и 過/过 (''-guoгуо'') со суптилна разлика во значеетозначењето.

*''leле'' (свршен)

**{{ruby-zh-p|我|wǒво}} {{ruby-zh-p|当|dāngданг}} {{ruby-zh-p|了|leле}} {{ruby-zh-p|兵|bīngбинг}}。 [我當了兵。]<br> Јас станав војник (и сеуште сум).

**{{ruby-zh-p|他|tāта}} {{ruby-zh-p|看|kànкан}} {{ruby-zh-p|了|leле}} {{ruby-zh-p|三|sānсан}} {{ruby-zh-p|场|chǎngчанг}} {{ruby-zh-p|球|qiúчиу}} {{ruby-zh-p|赛|sàiсаи}}。 [他看了三場球賽。]<br>Тој гледал три натпревари со топка (и веројатно ќе гледа уштеи други некогаш понатаму; често се користи во временски-разграничен контекст како „денес“ или „минатата недела“).

*''guoгуо'' (искуствено свршен)

#{{ruby-zh-p|我|wǒво}} {{ruby-zh-p|当|dāngданг}} {{ruby-zh-p|过|guoгуо}} {{ruby-zh-p|兵|bīngбинг}}。 [我當過兵。]<br> Сум бил војник (но повеќе не сум).

#{{ruby-zh-p|他|tāта}} {{ruby-zh-p|看|kànкан}} {{ruby-zh-p|过|guoгуо}} {{ruby-zh-p|三|sānсан}} {{ruby-zh-p|场|chǎngчанг}} {{ruby-zh-p|球|qiúчиу}} {{ruby-zh-p|赛|sàiсаи}}。 [他看過三場球賽。]<br> Тој има гледано три натпревари со топка (и тоа се сите кои ги има гледано; во контекст на дејствија како „гледа“ или „учествува“, кои се лесно повторливи, ова не ја има истата аконотација како првата употреба, туку само укажува на тоа дека дејствието се случило во минатото и ја опишува ситуацијата до сега).

Двата [[несвршен вид|несвршени вида]], 正在 (''zhèngzàiченгцаи-'') и 著/着 (''-zheџе'') истотисто акатака се разликуваат во нијанси:

*''zhèngzàiџенгцаи/zàiцаи'' (динамички)

**{{ruby-zh-p|我|wǒво}} {{ruby-zh-p|正|zhèngџенг}} {{ruby-zh-p|在|zàiцаи}} {{ruby-zh-p|挂|guàгуа}} {{ruby-zh-p|画|huàхуа}}。 [我正在掛畫。] <br>Јас закачувам слики. („зкачувам“ е непрекинато динамичко дејствие)

*''zheџе'' (статичен)

**{{ruby-zh-p|墙|qiángчианг}} {{ruby-zh-p|上|shàngшанг}} {{ruby-zh-p|挂|guàгуа}} {{ruby-zh-p|着|zheџе}} {{ruby-zh-p|一|yīји}} {{ruby-zh-p|幅|fúфу}} {{ruby-zh-p|画|huàгуа}}。 [牆上掛著一幅畫。] <br>На слика закачување на ѕид. („закачување“ е постојана моментална состојба.)

Со други зборови, ако има смисла реченицата да се постави како „во сред“, тогаш веројатно е потребен ''zhèngzàiџенгцаи''; во друг случај, ''zheџе''. Така, „Јас сум [во сред] закачување на слики“ е ''zhèngzàiџенгцаи'', но „На слика [во сред] закачување на ѕид“ е ''zheџе''.

**{{ruby-zh-p|我|wǒво}} {{ruby-zh-p|到|dàoдао}} {{ruby-zh-p|公|gōngгонг}} {{ruby-zh-p|园|yuánјуен}} {{ruby-zh-p|走|zǒuцоу}} {{ruby-zh-p|走|zǒuцоу}}。 [我到公園走走。]<br>Јас одам на прошетка во парк.

Оваа реченица може да се изрази и со 走一走 ''zǒuцоу yiји zǒuцоу'', што значи една иста работа, и може да се преведе како „одам малку одење“.

Друга категорија граматички средства уникатна за кинескиот се [[модална честица|модалните честици]], кикои се користат за изразување на [[глаголски начин|начин]], или за односот на еден исказ со реланостареалноста и/или намерите. Од нив најважни се:

*''LeЛе'' (зачетен)

**{{ruby-zh-p|我|wǒво}} {{ruby-zh-p|没|méiмеи}} {{ruby-zh-p|有|yǒuјоу}} {{ruby-zh-p|钱|qiánчиен}} {{ruby-zh-p|了|leле}}。 [我沒有錢了。]<br>Од сега, јас немам пари. (шворц сум)

*''NeНе'' (претстоен) &mdash; често координира со 還/还 ''háiхаи'' (сеуште)

**{{ruby-zh-p|他|tāта}} {{ruby-zh-p|还|háiхаи}} {{ruby-zh-p|没|méiмеи}} {{ruby-zh-p|有|yǒuјоу}} {{ruby-zh-p|回|huíхуи}} {{ruby-zh-p|家|jiāџиа}} {{ruby-zh-p|呢|neне}}。 [他還沒有回家呢。]<br>Тој сеуште се нема вратено дома. (Нема промена на старата сиуацијаситуација)

Свршеното ''leле'' и зачетното ''leле'' се два различни збора. Кинескиот лингвист [[ЧаоЈуен ЈианженЖен Џао]] вели дека тие имаат потекло од сосема различни зборови.<ref>Yuen Ren Chao, ''A Grammar of Spoken Chinese, стр. 246.</ref> Фактот што денеска тие се пишуваат исто може да биде збунителен. Погледајте ја следнава реченица:

{{ruby-zh-p|妈|māма}}

{{ruby-zh-p|妈|maма}}

{{ruby-zh-p|来|láiлаи}}

{{ruby-zh-p|了|leле}}

Одбележувачот на глаголски вид ''leле'' доаѓа по преоден или непреоден глагол. Модалната честица ''leле'' доаѓа на крајот на реченицата и ја води сета реченица. Кога еден непреоден глагол доаѓа на крајот на реченицата, единствениот начин да се одреди дали ''leле'' на крајот од реченицата е свршен или зачетен е да се погледа на општествениот контекст. Горенаведенава реченица има две различни значења. Во еден случај, на пример, некој оддалеку зборува со мајка си на телефон и сака да ја убеди да дојде тамукај него на прослава. Тој го спушта телефонот и вели: „Māma„Мама (yàoјао) láiлаи leле!“ Ова би значело дека мајката пред тоа не сакала да дојде, но сега се предомислила и ќе доаѓа. Меѓутоа ако некој затропа на влезната врата и тој што отвора извика: „Māma„Мāма láiлáи leле!“, тоа би значело дека таа дошла.

Исходниот комплемент има две варијанти: една го искажива апсолутниот исход, додека другата го искажува можниот или веројатниот исход. На пример, глаголот 听 [聽] ''tīngтинг'', „слуша“) би бил активен глагол, а 懂 (''dǒngдунг'', „сфаќа“, „знае“) би бил исходен комплемент.

*{{ruby-zh-p|听|tīngтинг}} {{ruby-zh-p|懂|dǒngдунг}} [聽懂]<br/>Сфаќа (нешто што слуша)<br/>Позитивен апсолутен исходен комплемент

*{{ruby-zh-p|没|méiмеи}} {{ruby-zh-p|听|tīngтинг}} {{ruby-zh-p|懂|dǒngдунг}} [沒聽懂]<br>Не сфаќа (тоа што го слуша)<br>Негативен апсолутен исходен комплемент<br>Треба да се спомене дека присуството на апсолутен исходен комплемент му наложува на активниот глагол свршен вид, и зборување за апсолутниот исход на несвршено дејствие би било бесмислено &mdash; затоа се користи 没 [沒] (méiмеи) за негирање на глаголот.

*{{ruby-zh-p|听|tīngтинг}} {{ruby-zh-p|得|deде}} {{ruby-zh-p|懂|dǒngдунг}} [聽得懂]<br>Може да сфати (нешто што слуша)<br>Позитивен можен исходен комплемент<br>Оваа форма е еквивалентна по значење со 能听懂 [能聽懂]

*{{ruby-zh-p|听|tīngтинг}} {{ruby-zh-p|不|bùбу}} {{ruby-zh-p|懂|dǒngдунг}} [聽不懂]<br>Неможе да сфати (нешто што слуша)<br>Негативен можен исходен комплемент<br>Треба да се спомене дека во оваа конструкција се негира ''исход'', а ''не'' активниот глагол, и дека тукаа треба да се употреби 不 (bùбу), а ''не'' 没 [沒] (méiмеи) заради исходното дејствие, бидејќи е само можност, па така не може да биде свршена состојба.

Исходниот комплемент е многу моќна конструкција, и се користи често. Изразите како 饿死了 [餓死了] (èе sǐсе leле, буквално: веќе гладен до смрт, со значење „гладувам“) и 气死了 [氣死了] (qìчи sǐсе leле, буквално: бесен до смрт, со значење „ (јас) сум крајно лут“) се пикантни додатоци на јазикот. Покрај ова, можеме да анализираме многу наставки за вид од аспект на исходниот комплемент; на пример, 了 (leле) значи „готово“ или „веќе“, па така е јасно дека ако тој се стави по глаголот, тој преоѓа во свршена форма. Сличноста запира тука, иако на пример, невозможно е да се конструира можен комплимент кој користи 了 (leле), иако тоа ''е можно'' со 了 (liǎoлиао) (исист знак, различен звук). Иако вториот начин на читање има исто значење како првиот, кај исходниот комплемент едноставно ја означува неможноста за некој глагол (на пр. 受不了, не може да трпи нешто или некој, како „Не можам да истрпам!“). Употребата на исходен комплемент (за едноставно негирање на некои глаголи) е прилично честа. Глаголите кои можат на се негираат на воковваков начин често и ''мораат'' така да се негираат.

Понекогаш, користејќи го исходниот комплемент, се формираат идиоматски фрази кои немаат никаква врска со исходот. На пример, изразите 看不起, 对不起 [對不起] и 买不起 [買不起] користат 起 (qǐчи, подигање) како исходен комплемент, но нивните значења (погледнува надолу, се извиннува, не може да си приушти) очигледно не се поврзани со фактичкото значење на знаците. Ова се јавува како резултат од метафорични конструкции, каде 看不起 буквално значи ''не може да погледа нагоре (погледа надолу)'', и 对不起 [對不起] ''не може да се соочи (со некој)''.

*{{ruby-zh-p|他|tāта}} {{ruby-zh-p|把|bǎба}} {{ruby-zh-p|盘|pánпан}} {{ruby-zh-p|子|ziце}} {{ruby-zh-p|打|dǎда}} {{ruby-zh-p|破|pòпо}} {{ruby-zh-p|了|leле}}。 [他把盤子打破了。]<br>буквално: тој ПРЕДМ-чинија удри-скрши-[[фонетска форма|ФФ]].<br>Тој ја удри/испушти чинијата, и се скрши.<br>(двоен глагол каде вториот, „крши“, е наставка на првиот, и кажува што му се случило на предметот како исход од дејствието.)

*{{ruby-zh-p|这|zhèџе(iи)}} {{ruby-zh-p|部|bùбу}} {{ruby-zh-p|电|diànдиен}} {{ruby-zh-p|影|yǐngјинг}} {{ruby-zh-p|我|wǒво}} {{ruby-zh-p|看|kànкан}} {{ruby-zh-p|不|bùбу}} {{ruby-zh-p|懂|dǒngдунг}}。 [這部電影我看不懂。]<br/>буквално: Филмов јас гледам-не-разбира.<br>Јас не го разбирам филмов (иако го гледав)<br/>(двоен глагол, каде вториот глагол, „разбира“, е наставка на првиот и ја појаснува можноста и успехот на релевантното дејствие)

Насоката на едно дејствие во движење мора да се назначи. На наједноставно ниво, двата насочни комплемента 去 (qùчи, оди) и 来 [來] (láiлаи, доаѓа) мора да се прикачат на крајот на глаголот за да се покаже дека дејствието некако доаѓа кон или си оди од говорникот. Ова може да се состави и со други глаголи кои уште повеќе ја конкретизираат насоката, како да речеме 上去 (shàngшанг qùчи, качува), 过来 [過來] (gùoгуо láiлаи, доаѓа наваму), кои самите може да бидат прикачени кон некој глагол (како 走过去 [走過去], zǒuцоу gùoгуо qùчи, одење преку). Овие обично ги наоѓаме во апсолутна форма, иако постојат и контрапримери (起不来床 [起不來床] или 起床不來, не може да стане од кревет). Друг пример:

Мерачите служат слична, но не иста функција како родот на именките кај индоевропските јазици. Додека постојат можеби стотици мерачи кои мораат да се запамтат за секоја именка посебно,огромен дел од зборовите обично користат „個/个 gè“ге“, аналогно на среден род, и многу од оние кои користат други можат да користат и „個/个“ по желба на говорникот. Меѓутоа мерачите не се соема аналогни на род, бидејќи тие често носат лексичко значење. Мерните зборови имаат свои поврзани групи на именки сродни по значење, како да речеме "條/条 tiáoтиао" за долги, тенки предмети и животни (на пр. гајтани, змии или риби), „把 bǎ“ба“ за предмети со рачки (на пр. ножеви, чадори) „張/张 zhāng“ за хартија и хартиени предмети (фотографии и др). Меѓутоа мерачите на многу именки се и произволни. „Маса“ (桌子 zhuōziџуоце) е ''zhāngџанг'' именка, а „столче“ (椅子 yĭziјице) е ''bǎба'' именка, додека друг збор за столче, „dengzi“„денгце“ е именка од среден род „个“.

Наставките за неодредените и демонстративните членови исто така мораат да се сложат со соодветниот мерач на именката. На пример, „gou“„гоу“ значи куче или „кучето“. Но за да дадеме на знаење дека „тоа/тоа (кон обратениот) /ова куче“ (демонстратив) треба да речеме „neizhi„неиџе/nazhiнаџе/zheizhiџеиџе gou“гоу“, а за да речеме „куче“ велиме „yizhi„јиџе gou“гоу“, каде наставката „-zhi“џе“ се сложува по „род“ со именката „gou“„гоу“. На ваков начин, „тоа/тоа (кон обратениот) ова/куќа“ се „neizuo„неицуо/nazuoнацуо/zhezuoџецуо/yizuoјицуо fangzi“фангце“, каде наставката -zuoцуо се сложува со именката „fangzi“„фангце“.

Во „DS-230和OF-169两份表格“, 两 ''liangлианг'' значи „два“, 份 ''fenфен'' значи „комплет“, и 表格 ''biaogeбиаоге'' е именката „формулар(и)“.

*[[ЧаоЈуен ЈианженЖен Џао]] [Zhao Yuanren 趙元任]: '''A Grammar of Spoken Chinese''', Zhongguohua de wenfa 中國話的文法 (Berkeley etc., University of California Press 1968; ново издание во: Zhao Yuanren quanji 赵元任全集 Bd. 3; Beijing, Commercial Press 2004, ISBN 7-100-03345-4).

*[[WangВанг LiЛи]] [Wang Li 王力]: '''Zhongguo xiandai yufa''' 中國現代語法 (Zhonghua shuju 中華書局; 1955).