Илинденско востание: Разлика помеѓу преработките

}}

{{Османлиско-македонски војни и востанија}}

'''Илинденско востание''' — востание на [[Македонци|македонскиот народ]]<ref><small>''[[Македонска енциклопедија]]''</small></ref> против османлиската власт. [[Солунски конгрес од 1903|Конгресот]] на [[Македонска револуционерна организација|Македонската револуционерна организација]], одржан во Солун, донел одлука напролет да се крене оружено востание при што започнувањето и водењето на востанието им биле препуштени на окружните комитети. [[Смилевски конгрес|Конгресот на Битолскиот револуционерен округ]], одржан во Смилево, одлучил да се крене општо ослободително востание и избрал [[Главен штаб за II Битолски револуционерен округ|Главен востанички штаб на Битолскиот револуционерен округ]] (во состав: [[Дамјан Груев]], [[Борис Сарафов]] и [[Анастас Лозанчев]]), кој донел одлука востанието да започне на денот Свети Илија, [[2 август (настани)|2 август]] [[1903]] година (нов стил).

 

 

Востаничките сили презеле нападни дејства во сите востанички реони. Востаниците од Крушевскиот востанички реон со концентриран напад го ослободиле Крушево. Во Костурскиот востанички реон биле ослободени поголемите населени места [[Невеска]] и [[Клисура (Костурско)|Клисура]], a во Леринскиот, Охридскиот, Преспанскиот и во Кичевскиот револуционерен реон се воделе жестоки борби.

Во [[Битолски револуционерен округ|Битолскиот револуционерен округ]], каде што востанието било најмасовно, била извршена мобилизација на голем дел од боречкото население. Востаничкиот штаб им предал Меморандум на дипломатските претставници со протест поради варварските постапки на регуларните единици на војската, против палењето и разурнувањето на селата и масакрирањето на неборечкото македонско население.

 

 

Европските големи сили имале свои интереси во османлиската држава и во регионот, биле против оруженото востание во Македонија и Одринско и за зачувување статус кво. На Владата на Турција и дале полна слобода да ги употреби сите потребни сили и средства за задушување на востанието. А соседните балкански држави биле исто толку заинтересирани за ликвидирање на востанието и за уништување на Македонската револуционерна организација, стравувајќи од интервенцијата на силите за давање автономија на Македонија.

=== Солунски конгрес ===

{{Главна|Солунски конгрес од 1903}}

[[Централен комитет на МРО|Централниот комитет]] на [[Иван Гарванов]] и [[Задгранично претставништво|Задграничното претставништво]] - [[Христо Татарчев]] и [[Христо Матов]] кон крајот на ноември [[1902]] година биле решени за кревање на востание. Затоа Иван Гарванов на [[6 јануари]] [[1903]] година ([[Јулијански календар|стар стил]]) испратил окружно до Задграничното претставништво, окружните и околиските комитети со кое свикал Конгрес и ги поканил делегатите.<ref name="ht"><small>Д-р Христо Татарчев, „Вътрешна македоно-одринска революционна организация като мит или реалност“, Цочо Биљарски и Валентин Китанов, София, 1995.</small></ref>

 

 

=== Иван Гарванов во Софија ===

 

По [[Солунски конгрес од 1903|Солунскиот конгрес]], [[Централен комитет на МРО|ЦК]] ги ополномоштил [[Иван Гарванов]] (''Давид'') и [[Велко Думев]] (''Орлеански'') да заминат во [[Софија]], усно да ја соопштат одлуката за востание и да ја поткрепат. [[Задгранично претставништво|Задграничното претставништво]] го поканил [[Михаил Герџиков]] да се сретне со нив, бидејќи Делчев заминал.

==== Главен штаб ====

{{Главна|Главен штаб за II Битолски револуционерен округ}}

Конгресот уште од првото заседание започнал со донесување на одлуки за кревање на востание. Бил избран ''Главен штаб за II-от Битолски револуционерен округ'', а тој требало да раководи со подготовките за востанието и со самото востание. За членови на Главниот штаб биле избрани: [[Даме Груев]], [[Борис Сарафов]] и [[Атанас Лозанчев]], а како нивни заменици биле избрани [[Георги Поп Христов]], [[Петар Ацев]] и [[Лазар Поп Трајков]]. Членовите на ГШ биле избрани со јавно гласање, додека пак нивните заменици со тајно гласање <ref name="VCD"><small>Васил Чакаларов „Дневник 1901-1903 г.“</small></ref>.

 

===I востанички округ - Битолски===

{{Главна|I востанички округ - Битолски}}

На празникот [[св. Илија]] во [[Смилево]] со 200 востаници влегол [[Главен штаб за II-от Битолски револуционерен округ|Главниот штаб]]. Според турските документи при првиот напад на Смилево загинале 8 турски војници, а 14 биле ранети. На [[3 август]] Генералштабот наредил евакуација на целото население кое не било способно да се бори во месноста Голем Гар, а до пладне Смилево било празно. Откако сите обиди на османлиската војска да го заземе Смилево биле одбиени, [[Борис Сарафов]] заминал за Охридско, а [[Атанас Лозанчев]] за Демихисарско и Кичевско. По нивното заминување во следните 20 дена во околината Смилево не се појавила османлиска војска и башибозук. Во тој период под раководство на Стојан Донски биле преземени мерки за утврдување на Смилево, биле ископани одбранбени ровови со што се зацврстиле одбранбените востанички позиции. Населението кое не било способно да се бори и понатаму се наоѓало во збегот Голем Гар каде биле организирана заедничка исхрана, а биле преземени мерки за негова заштита.

 

Во демихисарскиот реон раководители биле [[Јордан Пиперката]], [[Димитар Дечев]], свештеникот Кузман и Христо Пасков. Според [[Христо Силјанов]], Демихисарско дало 1.000 востаници. Првата ноќ биле преземени редица акции. На патот [[Битола]] - [[Кичево]] кој минувал низ Демихисарско била исечена телеграфската линија, а биле разрушени и сите мостови, потоа биле изгорени чифлизите во [[Утово]], [[Стругово]], [[Жван]] и други. Под команда на Дечев 150 востаници го нападнале турскиот гарнизон кој се состоел од 170 души во административниот центар Прибилци. Во првите денови на востанието во Демихисарско, турските селани се затвориле во своите куќи и не ги обработувале своите ниви и не го гледале својот добиток. Востаниците во селата [[Бабино]], [[Слоештица]], [[Велмевци]] и [[Жван]] создале свои пунктови каде се собирала храна и секави други материјали кои им биле потребни за идните дејствија.

Ресенскиот реон бил под раководство на [[Славејко Арсов]] и потпоручникот Панајотов. Поважни војводи биле [[Спиро Олчев]], [[Стефан Мешков]], [[Перуш Стрезов]], [[Ставре Тасев]], Јоше од Подмочани, Иван Трајчев, Кочо Кочовски, Георги Чаушот од с. Златари и др. Првата ноќ биле изведени неколку разрушителни акции од слабо вооружени групи. На [[20 јули]] (стар стил) четите од селата Болно, Царев Двор, Дрмени и Јанковец на чело со Арсов биле групирани во Болно. На Илинден во селото [[Круше]], тамошниот аскер бил зачуден од однесувањето на селаните, тие им носеле баници, кисело млеко и други изобилства, но храната била затруена со арсен, а војниците набргу добиле грчеви и страшни болки. Аџијата кој бил Турчин кога дознал за тоа избегал, а ноќта во селото дошол аскер од 50 души. На 26 јули (стар стил) одредот на Ангел Андреев и еден одред на Коте го нападнале турското село [[Папли]]. Таму имало аскер и башибозук од околу 100 души. Востаниците ги држеле опколени неколку дена. Секој ден селото било напаѓано и била палена по некоја куќа. На 6 август (стар стил) Коте зграбил дел од добитокот и се упатил кон својот реон, но кај Штрково наишол на војска. Дел од опседнатите војници успеале да се извлечат и да му притекнат на помош на судрениот аскер каде дале 4 жртви. Опсадата продолжила, но по 12 дена пристигнала друга војска, таа го ослободила гарнизонот и турското население, а востаниците по заминувањето на аскерот се симнале во Папли и го запалиле селото.

 

На Илинден, во Охридско имало веќе подробно разработен план за првите дејствија и со добра интендантска служба — складови со храна и други намирници, тајни фурни, леарници за патрони, но без ниедна бомба и без ниедна манлихера. Била организирана и санитетска служба со еден вид на болница во Чемерскиот дол, над селото Брждани, а како доктор фигурирал Хр. Ангелов. Реонски началници биле: [[Христо Узунов]], [[Антон Кецкаров]], [[Наум Анастасов]], [[Александар Чакаров]] и [[Наум Златарев]]. На 24 јули (стар стил) сите дримколски и малесиски чети се собрале кај Караорман во Горна Дебарца. Таму се собрале голем број на бегалци на грбот на револуционерното раководство. Четите повторно се упатиле кон Дрим, но веќе сите села биле опустошени. Во периодот меѓу 25 и 30 јули (стар стил) имало судири кај Лешани, Слатина, Лактиње, Врбјани и Ботун. Само на 30 јули имало имало шест битки и тоа кај Брждани, Лешани, Белчишта, Црвена вода, а во Орта-кол, кај селата Куратица и Плаќе. Во борбата кај Брждани учествувал и Борис Сарафов со 80 души и тој дошол од Демирхисарско на помош.

На 20 јули (стар стил) востание се кренало и во Костурско со околу 2.000 востаници. Исто така на 23 јули е заземена Клисура. На 28 јули четите на [[Лазар Поп Трајков]] и [[Васил Чакаларов]] имале борба со турскиот аскер, а на 29 јули кај селото [[Д’мбени]] имале борба со турската војска која траела 6 часа, а потоа Турците се повлекле во Костур.

 

{{Главна|II востанички округ - Кожув}}

Подготовките за кревање на востание во Солунскиот револуционерен округ започнале веднаш по Софиското советување. Во [[февруари]] [[1903]] година во [[Гевгелиско]] пристигнале [[Сава Михајлов]] и [[Крсто Асенов]] со 18 товари пушки и динамит. Во тој реон биле четите на [[Иван Карасулијата]] и [[Аргир Манасиев]], меѓу нив двајца постоело нетрпение, меѓутоа била организирана средба и дошло до нормализирање на односите.

По борбите во Кукушко, [[Крсто Асенов]] со својата чета заминал за [[Ениџе Вардар|Ениџевардарско]], меѓутоа и таму дошле во судир кај селото [[Постол]]. Во борбата учествувале четите на Асенов, Јотов и [[Апостол Петков]]. Турците имале четворица загинати и петмина ранети, а четата двајца убиени. Убиството на Асенов го сменило текот на востанието во [[Кукуш|Кукушко]], [[Ениџевардар|Ениџевардарско]] и [[Гевгелиско]].

Подготовките за востанието во [[Ениџевардар|Ениџевардарско]] ги презел [[Апостол Петков]]. Воденската околија имала слабо учество во востанието. Таму имало неколку битки.

 

=== IV востанички округ - Пирин ===

{{Главна|IV востанички округ - Пирин}}

Подготовките за востанието во [[Сер]]ско ги започнал [[Гоце Делчев]], а по неговата смрт тие продолжиле под раководство на [[Јане Сандански]]. Сандански се нашол во [[Бугарија]] за да се снабди со воени матерјали и за да собере чета. Во [[Бугарија]] [[Јане Сандански]] се задржал еден месец. Откако собрал 50 души кој биле вооружени со манлихерки и берданки, се вратил во Серски револуционерен округ, а со него биле [[Пејо Јаворов]], [[Никола Наумов]], [[Димитар Стефанов]] и други.

 

 

На Крстовден во Демирхисарско дошло до борба кај ''Ак бунар'', каде загинале 15 востаници. Турците имале 5 загинати и 3 ранети. Овој судир бил последниот во Демирхисарско. По оваа борба [[Љубомир Стоенечев]] заминал за [[Неврокоп]], а потоа кон [[Бугарија]], поради предвремено започнување на борбите, предвидениот план не бил реализиран.

Спроти Крстовден, [[Атанас Шабанов-Тешовалијата|Атанас Тешовалијата]] и [[Стојан Филипов]] ги исекле телеграфските линии помеѓу [[Куманич]] и [[Долно Броди]]. Истата ноќ било нападнато селото [[Обидим]] со 5 чети во јачина од околу 200 души, со војводите Чаков, Малчаков, Иван Апостолов - ''Копран чауш'', Антон Вимола, Лимо Карлович и други.

 

=== V востанички округ - Струмичко - Малешевски ===

{{Главна|V востанички округ - Струмичко - Малешевски}}

''V востанички округ'' бил од стратешко значење за [[Македонска револуционерна организација|Организацијата]] и османлиските сили. Низ него минувале заначајни организациски канали кон Солунскиот и Битолскиот револуционерен округ. Кон крајот на [[март]] за [[Струмичко]] заминал [[Христо Чернопеев]] со 190 души. Во оваа група имало чети за [[Радовишко]], [[Тиквешко]], [[Велешко]], [[Битолско]], [[Кичевско]] и др.

 

=== VII востанички округ - Одринско ===

{{Главна|VII востанички округ - Одринско}}

Конгресот на Петрова нива, одржан на 28 и 29 јуни 1903 година решил Одринскиот револуционерен округ да се подели на 5 востанички околии: ''I Мало-трновски'', ''II Чокенски'', ''III Мустафа-пашински'', ''IV Дедеагачки'' и ''V Ахчелебиски''. Бил избран Раководен штаб во кој влегле: [[Михаил Герџиков]], [[Лазар Маџаров]] и капетанот [[Стамат Икономов]].

 

=== Настапување на Османлиската армија===

==== Османлиски сили ====

Според турските документи и извештаите на дипломатските претставници во [[Македонија]] биле распоредени редовни воени сили од ''III орда'' (баталјони), а дополнително биле распоредени и 16 баталјони ''редифи'' и 38 баталјони ''илаве''. Освен овие сили во случај на востание, Турските власти можеле да ги искористат и воените единици од [[Пеќ]], [[Ѓаковица]] и [[Призрен]] кои се состоеле од 44 баталјони, 15 ескадрони и 10 батерии со 33.000 пушки, 15.000 сабји и 60 топа <ref name="vgj " />. Според К. Битовски до [[1 јуни]] [[1903]] година во Македонија имало 175 баталјони со околу 150.000 - 160.000 војска <ref name="KB"><small>''К. Битовски, Дипломатски одгласи по Илинденското востание..., 144''</small></ref>. Во случај на востание [[Висока Порта|Високата Порта]] се плашела од поголемо користење на војската бидејќи:

 

 

{{Цитатник|''набрзо ќе ја прогласат независноста на Македонија'' <ref name="AM"><small>''Македонија во делата на странските патописци 1903, редактор: Александар Матовски, Скопје, ММVII''</small></ref> }}

Според ''Општиот план'' востанието требало да биде партизанско и да има долготраен карактер но во [[Битолско]] и во [[Одринско]] тоа добило масовен карактер. Затишјето кое настанало во текот на јули власта го разбрала како изнемоштеност на [[Македонска револуционерна организација|Организацијата]] за масовно востание и затоа во почетокот Турците биле изненадени.

 

 

Неможноста од брзо задушување на востанието допринело да се појави огорченост меѓу турските воени и политички лица. Авторитетот на централната власт, посебно на [[султан]]от, биле нарушени пред поданиците на Империјата како и пред очите на големите сили.

На 10 и [[11 август]] состојбата се изменила во корист на Империјата. Од [[Косово]] биле донесени силни осмалиски сили кои биле разместени во [[Македонија]], особено во [[Битолско]].

 

 

==== План за задушување на востанието ====

Насер паша подготвил план за систематско уништување на востаниците. Востанатите територии ги поделил на сектори во зависност од востаничките центри и топографските услови.

 

==Епилог==

===Последици===

 

Во Битолскиот вилает се воделе 150 борби со 19.152 востаници против 292.735 противници. Убиени или ранети се 746 востаници, а 3.087 убиени или ранети Турци. Биле запалени 122 села со 8.646 куќи. Без покрив останале 51.606 жители, а бројот на убиени или заклани е 1.779 души.

 

=== Одглас ===

Илинденското востание претставувало непријатно изненадување не само за турската држава, туку и за многу други големи и мали држави во Европа, кои полагале право врз наследството на [[Османлии|Османлиската империја]].

 

{{Главна|Мирцштешки реформи}}

 

Англија и нејзиното министерство за надворешни работи, согласност својата политика кон [[Балканскиот Полуостров]] предложила на Македонија да и се даде ''автономија'' <ref name="vgj" />. Таа успеала кон себе да ги придобие [[Италија]] и [[Франција]], а преку последната и [[Русија]]. Меѓутоа кога дипломатските преставници на овие држави таквиот предлог го преставиле во Цариград пред германскиот и австрискиот дипломат, тие категорично го отфрлиле таквиот предлог, изјавувајќи дека уште од времето на фервруарските реформи од 1903 година, големите сили им довериле мандат за спроведување реформи на [[Русија]] и [[Австро-Унгарија]]. Оттука целиот процес се блокирал.

 

== Бугарски погледи ==

 

Бугарската наука смета дека Илинденско востание било кренато поради инсистирањето на [[Иван Гарванов]], непобитен Бугарин, кој како раководител на ВМОРО, во мај 1903 завршил во затвор поради Солунските атентати. Таа, врз основата на спомените на учесниците во востанието, прифаќа дека ВМОРО организирала едно општо востание во летото на 1903 година во Македонија и Одринско.<ref><small>[http://www.promacedonia.org/hs/hs_uvod.html Писма и изповеди на един четник - Спомени от Странджа - От Витоша до Грамос, Христо Силянов, (Български писател, София, 1984), стр. 10.]</small></ref><ref><small>[http://www.promacedonia.org/hk/hk_12.htm Родопа през Илинденско-Преображенското въстание, Христо Ив. Караманджуков (Изд. на Отечествения Фронт, София, 1986).]</small></ref>

 

== Надворешни врски ==

* [https://www.scribd.com/doc/294930271/%D0%98%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0-%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%98%D0%B0-Ilindenska-epopeja-%D0%98%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0-%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%8F Илинденска епопеја, дел 1], автор [[Ангел Динев]], Софија, 1945. {{bg}}

* Данчо Зографски [http://documents-mk.blogspot.com/search/label/%D0%98%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD „Националните и идејните насоки и достигнувања на Илинден“]

* [http://www.macedonium.org/Macedonium.aspx?jazik=2&kid=1&pid=3&ppid=55 МАКЕДОНИУМ - Илинденско востание]