|
</td></tr></table>
}}
'''Јупитер''' —е петтатапетата [[планета]] од [[СонцеСонцето]]то и убедливо[[List of Solar System objects by size|најголема]] во [[Сончевиот систем]]. ПокрајТаа Јупитере има[[гигант уштепланета]] трисо [[гасовит џин|гасовити џиновимаса]] една илјадитина од Сонцето, и 2.5 пати потешка од останатите планети во сончевиот систем —заедно. Јупитер и [[Сатурн]] се [[гасовити џинови]]; другите две гигантски планети, [[Уран]] и [[Нептун]], се [[ледени џинови]]. Јупитер им бил бознат на [[астрономите]] уште од антиката.<ref>{{cite web |last=De Crespigny |first=Rafe |title=Emperor Huan and Emperor Ling |url=http://www.anu.edu.au/asianstudies/decrespigny/HuanLing_part2.pdf
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060907044624/http://www.anu.edu.au/asianstudies/decrespigny/HuanLing_part2.pdf |archivedate=September 7, 2006 |work=Asian studies, Online Publications |accessdate=May 1, 2012 |quote=Xu Huang apparently complained that the astronomy office had failed to give them proper emphasis to the eclipse and to other portents, including the movement of the planet Jupiter (taisui). At his instigation, Chen Shou/Yuan was summoned and questioned, and it was under this pressure that his advice implicated Liang Ji.}}</ref> Именувана е по [[Римска митологија|Римскиот бог]] [[Јупитер (митологија)|Јупитер]].<ref>{{cite book |author=Stuart Ross Taylor |date=2001 |title=Solar system evolution: a new perspective : an inquiry into the chemical composition, origin, and evolution of the solar system |edition=2nd, illus., revised |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-64130-2 |page=208}}</ref> Гледано од [[Земјата]], Јупитер достигнува [[магнитуда]] од -2,94, доволно светла за нејзината [[planetshine|рефлексија]] да фрла сенка,<ref>{{cite web |url=http://blogs.discovermagazine.com/badastronomy/2011/11/18/young-astronomer-captures-a-shadow-cast-by-jupiter/ |title=Young astronomer captures a shadow cast by Jupiter: Bad Astronomy |work=[[Discover (magazine)|Discover]] ''Blogs'' |date=November 18, 2011 |accessdate=May 27, 2013}}</ref> правејќи го во просек третиот најсветол природен <!-- artificial satellites can be much brighter (e.g., iridium flares) --> објект на [[ноќното небо]] по [[Месечината]] и [[Венера]].
Јупитер првенствено е составен од [[водорот]] со четвртина од неговата маса како [[хелиум]], иако хелиумот е присутен само во десетина молекули. Исто така може да има карпести јадра на потешки елементи,<ref name=coreuncertainty>{{cite journal |author=Saumon, D. |author2=Guillot, T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |date=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393}}</ref> но како и другите гигантски планети, Јупитер нема добро дефинирана цврста површина. Поради неговата брза ротација, планетата има форма на [[сплеснат сфероид]] (има мала, но значајна испакнатина на Еквадорот). Надвирешната атмосфера е видливо одвоена на неколку слоја со различни ширини, што резултира со турбуленции и бури по нивните меѓусебни граници. Значаен резултат е [[Големата црвена точка]], огромна бура што е познато дека постоела уште од 17-от век, кога за прв пат била забележана со [[телескоп]]. Околината на Јупитер е слаб [[планетски прстен]] систем и моќна [[магнетосфера]]. Јупитер има [[Moons of Jupiter|79 познати месечини]],<ref>{{cite web |url=http://home.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Jupiter Satellite and Moon Page |date=June 2017 |access-date=June 13, 2017}}</ref> вклучувајќи ги и четирите големи [[Галилејски месечини]] отриени од [[Галилео Галилеј]] во 1610. [[Ganymede (moon)|Ганимед]], најголемата од нив, има дијаметар поголем од оној на планетата [[Mercury (planet)|Меркур]].
== Објаснување ==
Јупитер е најчесто четвртиот најсветол објект на небото (после [[Сонце]]то, [[Месечина]]та и [[Венера]]); со тоа што понекогаш [[Марс]] може да биде посветол.
[[Податотека:Јупитер-Земја-споредба.jpg|thumb|left|200px|Груба споредба на димензиите на Земјата, Јупитер, и големата црвена точка.]]
Јупитер е 2.5 пати помасивен од сите други планети заедно, до толку што неговиот центар на маса со Сонцето всушност лежи над сончевата површина (1.068 соладни радии од центарот на сонцето). Тој е 318 пати помасивен од Земјата, со дијаметар 11 пати поголем од земјиниот, и со волумен 1300 пати поголем од земјиниот. Природно, Јупитеровото гравитационо влијание доминирало во еволуцијата на сончевиот систем: мнозинството од планетарните орбити лежат поблизу до Јупитеровата орбитална [[рамнина (математика)|рамнина]] отколку до сончевата екваторијална рамнина, мнозинството кратко-временски комети припаѓаат на Јупитеровата фамилија (резултат од Јупитеровата маса и релативната брзина), Кирквудовите дупки во астероидниот појас во најголема мера се предизвикани од Јупитер, дури и се смета дека е можно да е одговорен за касното тешко бомбардирање на внатрешноста на сончевиот систем. Некои го опишуваат сончевиот систем како Сонцето, Јупитер и останатите парчиња.<ref name="clarke2061">{{цитирана книга|author=Clarke, Arthur C.|year=1989|title=2061: Odyssey Three|publisher=Del Rey|id=ISBN 0-345-35879-1}}</ref> Некои го опишуваат Јупитер како правосмукалка на сончевиот систем поради огромната гравитациона сила.
Колку и да е импресивна јупитеровата маса, забележани се дури и помасивни планети вон сончевиот систем. Не постои јасно разграничување помеѓу огромните масивни планети како Јупитер, и кафените џуџести ѕвезди, и покрај тоа што вторите имаат доста специфични спектрални линии. Во поново време, ако супермасивен објект е над 12 јупитерови маси, односно доволно масивен за да може да согорува [[девтериум]], тогаш тој се смета за кафена џуџеста ѕвезда; под таа маса - планета. Јупитер има максимален можен дијаметар за планета со таков состав; додатна маса би резултирала со понатамошна гравитациона компресија, што теоретски води кон отпочнување нуклеарна фисија и создавање нова ѕвезда. Ваквото размислување било повод некои астрономи да го наречат Јупитер "пропадната ѕвезда", иако Јупитер треба да биде дури седумдесет пати помасивен да би можел да стане ѕвезда.
Јупитер, истотака ротира најбрзо од сите планети во сончевиот систем. Комплетна ротација околу сопствената оска прави за нешто помалку од 10 часови. Како резултат има екваториална дефомација што лесно може да се види дури и низ аматерски телескоп од Земјата. Јупитер е перцептивно покриен со слој облаци, составени од кристали на амониак и можеби амониум-хидросулфиди, и возможно е воопшто да нема никаква цврста површина. Неговото најпознато обележје е Големата Црвена Дамка, олуја поголема од Земјата што за прв пат била набљудувана од Галилео пред четири века. Изненадувачки, математичките модели укажуваат на тоа дека оваа олуја е стабилна и можеби трајна карактеристика на планетата.<ref>{{цитирано списание
|url=http://www.nature.com/nature/journal/v331/n6158/abs/331689a0.html;jsessionid=EB6990ACE69E14E754FC2B2635B5301C
|title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot
|first=Jöel
|last=Sommeria
|coauthors=Steven D. Meyers & Harry L. Swinney
|journal=Nature
|volume=331
|pages=689 - 693
|month=25 февруари
|year=1988
|id={{doi|10.1038/331689a0}}}}</ref> Во 2000-та, три помали дамки се споија и формираа една поголема , наречена "Oval BA", која подоцна доби црвена боја многу слична на Големата Црвена Дамка.<ref>{{цитирана веб страница
|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2006/02mar_redjr.htm
|title=Jupiter's New Red Spot
|year=2006
|format=HTML
|accessdate=2006-03-09}}</ref>
Јупитер околу својата [[оска]] се завртува за 10 часа а околу [[Сонцето]] за 11,86 години.Најпознати сателити на Јупитер се:[[IO]],[[EUROPA]],[[GANYMEDE]],[[CALLISTO]].
== Историски осврт ==
Јупитер е познат уште од дамнешни времиња и е видлив со голо око на ноќното небо. Римјаните го именувале по богот од Римската митологија Јуптер(богот), уште познат и како Јова. Астрономскиот симбол за планетата е стилизирана репрезентација од боговската грмотевица.
Кинезите, Кореанците, Јапонците, и Виетнамците ја нарекуваат оваа планета ''дрвена ѕвезда'', 木星,<ref>{{цитирана веб страница
|url=http://www.crystalinks.com/jupiter.html
|title=JUPITER
|format=HTML
|accessdate=2006-03-09}}</ref> базирано на Кинеските [[Пет Елементи]] (интересно, низ мал телескоп и наликува на попречно пресечено дрво со Големата Црвена Дамка како чвор на дрвото). Во Ведик астрологијата, Хинду астролозите го нарекуваат Јупитер "Гуру" што значи "Умниот".
Во [[1610]], [[Галилео Галилеј]] ги открил четирите најголеми природни сателити месечини на Јупитер, Ија, Европа, Ганимед и Калиста (познати како Галилеови месечини) користејки телескоп. Тоа било првото набљудување на месечини различни од земјината. Истотака, ова било првото откритие на небеско орбитално движење чиј центар не е земјата. Тоа било клучен аргумент во корист на Коперниковата хелиоцентрична теорија за движењето на планетите; Галилеовата несомнена поддршка на Коперниковата теорија го довела во неволја со [[Инквизиција]]та.
== Физички својства ==
=== Состав на планетата ===
Јупитер е составен од релативно мало карпесто јадро, опкружено со метален водород, опкружен со течен водород, кој пак е опкружен со гасен водород. Нема јасна граница меѓу трите агрегатни состојби на водородот - приближувајки се кон јадрото преодот од гас во течност е постепен.
Јупитер во потесна смисла е составен од:H(90%)и од He(10%).
=== Атмосфера ===
[[Податотека:Jupiter from Voyager 1.jpg|thumb|left|[[Лажно-обоен]] детал од Јупитеровата атмосфера, сликан од ''[[Војаџер 1]]'', прикажувајки ја [[Големата Црвена Дамка]] и поминувачкиот бел појас.]]
Јупитеровата атмосфера е составена од ~81% водород и ~18% хелиум, сметано по број на атоми. Атмосферата е ~75%/24% по маса; со ~1% од масата составен од други субстанции - внатрешноста содржи погусти материјали како на пример сооднос ~71%/24%/5%. Атмосферата содржи траги од метан, водена пара, амонјак, и "карпи". Има истотака, траги од јаглен, етан, водороден сулфат, неон, кислород, фосфин, и сулфур. Најнадворешните слоеви од атмосферата содржат кристали на замрзнат амонјак.
Атмосферскиот состав е многу сличен на составот на сончевата маглина. Сатурн има сличен состав, но Уран и Нептун имаат многу помалку водород и хелиум.
Јупитеровата атмосфера поминува низ диференцијална ротација, ефект што бил забележан за прв пат од [[Џованини Доменико Касини]], 1690 година. Ротацијата на Јупитеровиот поларен регион на атмосферата е ~5 минути подолг од оној на екваторијалната атмосфера. Уште повеќе, групи на облаци на различни висини, познати како тропски региони, се дрижат во спортивна насока од моментните ветрови. Интеракцијата на овие конфликтни Атмосферски циркулации предизвикува олуи и турбуленции. Ветрови со брзини од 600 [[км/ч]] се неретки. Особено силна олуја, околу три пати поголема од земјиниот дијаметар, е позната како Големата Црвена Дамка, и досега е набљудувана од земјата повеќе од три векови.
Единствениот вселенски брод кој влегол во Јупитеровата атмосфера заради научни мерења е Галилео - вселенскиот брод. Тој прати атмосферска сонда во Јупитер по пристигнувањето во 1995, и подоцна и самиот влезе во Јупитеровата атмосфера и согоре во 2003.
Форми на облаци на Јупитер.
=== Планетарни прстени ===
{{главно|Прстени на Јупитер}}
Јупитер има тенок планетарен прстен составен од прашина што потекнува од неговите месечини при судир со метеори. Главниот прстен е создаден од прашина од сателитите Адреста и Метис. Два широки пофини прстени го опкружуваат главниот прстен, и потекнуваат од Тиб и Амалтеа. Истотака постои и многу тенок и оддалечен надворешен прстен што кружи околу Јупитер во обратна насока. Неговото потекло е непознато, и можеби е составен од меѓупланетарна прашина.
=== Магнетосфера ===
Јупитер има многу голема и јака магнетосфера. Всушност, при набљудување на Јупитеровото магнетно поле од земјата, тоа ќе изгледа пет пати поголемо од полната месечина на небото, и покрај огромното растојание. Ова магнетно поле абсорбира огромен флукс од радијацијата во Јупитеровиот радиационен појас, како и продукцијата на драматичен гас торус и флукс цевка поврзана со Ија. Јупитеровата магнетосфера е најголемата планетарна структура во сончевиот систем.
Сондите ''Пионер'' потврдија дека Јупитеровото енормно магнетно поле е 10 пати појако од земјиното и содржи 20,000 пати повеќе енергија. Осетливите инструменти во сондите открија дека северниот пол на Јовианото магнетно поле е во планетната географска јужна страна, со оска на магнетното поле отклонета за 11 степени од Јовианата ротациона оска и распон од центарот на Јупитер на начин сличен на оската на магнетното поле на земјата. ''Пионерите'' ја измерија границата до која доаѓа сончевиот ветер до Јовианите планети, на распон од 26 милиони километри, со магнетна опашка што се протега подалеку и од Сатурновата орбита.
Податоците покажаа дека магнетното поле флуктира рапидно во димензии на Јупитеровата страна насочена кон сонцето поради варијации на притисокот во сончевиот ветер, ефект кој беше проучуван подетално со двата ''Војаџер'' вселенски бродови. Истотака, беше откриено дека протоци од високо-енергетски атомски честички се зрачат од Јовиановата магнетосфера кои патуваат дури и до орбитата на земјата. Енергетски протони беа пронајдени и измерени во Јовианиот радиационен појас и протоци на електрична енергија помеѓу Јупитер и некои од неговите месечини, особено Ија.
== Истражување на Јупитер ==
Јупитер досега беше посетен од неколку сонди.
=== Пионер пролетувачките мисии ===
''[[Пионер 10]]'' пролета покрај Јупитер во декември 1973, следен од ''Пионер 11'' точно една година покасно. Тие испратија нови важни податоци за Јупитеровата магнетосфера, и направија фотографии со ниска резолуција од планетата.
=== Војаџер пролетувачките мисии ===
[[Податотека:Jupiter gany.jpg|thumb|200px|right|''Војаџер 1'' ја направи оваа слика додека беше на повеќе од 40 милиони километри оддалеченост. Кликнете на сликата за повеќе.]]
''[[Војаџер 1]]'' пролета во март 1979 следен од ''[[Војаџер 2]]'' во јули истата година. Војаџерите драстично го подобрија разбирањето за Галилеовите месечини и ги открија Јупитеровите прстени. Тие истотака ги направија првите блиски слики од атмосферата на планетата.
=== Улс протелувачки мисија ===
Во февруари 1992, Улс соларната сонда изведе пролетување покрај Јупитер на растојание од 450,000 километри (6.3 Јовиани радии). Пролетувањето се очекуваше да постигне поларна орбита околу Сонцето. Сондата спроведе студии за Јупитеровата магнетосфера. Бидејки немаше камери, сондата не направи никакви фотографии. Во февруари 2004, сондата повторно дојде во близина на Јупитер. Овој пат растојанието беше многу поголемо, околу 240 милиони километри.
=== Мисија Галилео ===
Единствениот вселенски брод што орбитирал околу Јупитер е ''[[вселенскиот брод Галилео]]'', кој влезе во орбитата на Јупитер на 7.Декември 1995. Тој орбитираше околу планетата преку седум години и направи повеќе пролетувања на Галилеевите месечини, и месечината Амалтеа. Вселенскиот брот истотака сведочеше на судирот на кометата Шоемејкер-Леви 9 со Јупитер како што се приближуваше кон планетата 1994, давајќи уникатна шанса за набљудување на овој спектакуларен настан. Додека информациите собрани за Јовианиот систем од Галилео беа детални, неговиот капацитет во првобитниот дизајн беше ограничен поради неуспехот за инсталирање на високоопсежна радио трансмитерска антена.
[[Податотека:Portrait of Jupiter from Cassini.jpg|thumb|right|Јупитер виден од вселенската сонда [[Cassini-Huygens|Cassini]]. Ова е најдеталниот портрет во боја на Јупитер било кога составен.]]
Атмосферска сонда беше пуштена од вселенскиот брод во Јули, 1995. Сондата влезе во атмосферата на 7.Декември 1995. Таа се спушти 150км низ атмосферата, собирајќи податоци 57.6 минути, пред да биде смачкана од екстремниот притисок на кој беше изложена. Таа би се стопила и испарила набрзо по тоа. ''Галилео'' орбитерот имаше поекстремна верзија на истата судбина кога намерно беше насочен кон планетата на 21.Септември 2003 при брзина од преку 50км/сек, со цел да избегне било каква можност за рушење и можеби загадување на месечината Европа, една од Јовианите месечини.
123456879
=== Пролетувачка мисија Касини ===
Во 2000 х, сондата [[Касини-Хагенс]], на пат кон Сатурн, пролета покрај Јупитер и испрати неколку слики од планетата со највисока резолуција било кога направени.
=== Идни сонди ===
НАСА планира мисија за истражување на Јупитер подетално од поларната орбита. Наречен е ''[[Џуно (вселенски брод)]]'', и планиран за лансирање до 2010.
По откривањето на течен океан на Јупитеровата месечина - Европа, постои голем интерес за проучување на ледените месечини подетално. НАСА предложи мисија посветена на нивно истражување. Се очекуваше [[Орбитерот на Јупитеровите ледени месечини]] да биде лансиран некаде после 2012. Сепак, мисијата беше оценета како преамбициозна и финансирањето беше запрено.
Во 2007, Јупитер ќе биде накусо посетен од сондата ''[[Нови хоризонти]]'', на пат накај [[Плутон]].
== Природни сателити ==
[[Податотека:Jupiter.moons1.jpg|thumb|right|300px|Четирите Галилеови месечини на Јупитер, во композитна слика за споредба на нивните големини и големината на Јупитер (Големата Црвена Дамка е видлива). Од горе надолу тие се: Калиста, Ганимед, Европа, и Ија.]]
Јупитер има барем 63 месечини.
Четирите големи месечини, познати како Галилеови месечини, се: Ија, Европа, Ганимед, Калиста.
=== Класификација на месечините на Јупитер ===
Пред откритијата на мисијата Војаџер, месечините на Јупитер биле подредени во четири групи од по четири. Од тогаш, големиот број на нови надворешни планети ја искомплицира оваа слика. Сега се смета дека има шест групи, иако некои се поразлични од другите. Во основа поделбата е помеѓу осум внатрешни регуларни месечини со скоро кружни орбити близу до Јупитеровиот екватор, за кои се верува дека се формирани заедно со Јупитер, и непознат број на мали нерегуларни месечини, со елиптични и накривени орбити, за кои се верува дека се астероиди или фрагменти од астероиди фатени од гравитацијата на Јупитер.
[[Податотека:Europa-moon.jpg|thumb|right|150px|[[Европа (месечина)|Европа]], еден од многуте Јупитерови природни сателити - месечини.]]
# Регуларни месечини
## Внатрешната група од четири мали месечини, сите имаат дијаметри помали од 200 km, орбити во радиус помали од 200.000 km, и имаат орбитални отстапувања помалку од половина степен.
## Четирите [[Галилеови месечини]] се откриени од [[Галилео Галилеј]], со орбити помеѓу 400,000 и 2,000,000 km, и вклучуваат некои од најголемите месечини во Сончевиот систем.
# Нерегуларни месечини
## [[Темисто]] е во нејзината група, орбитирајки на пола пат меѓу Галилеовите месечини и следната група.
## Групата [[Хималиа]] е тесно групирана група месечини со орбити околу 11-12,000,000 km од Јупитер.
## [[Карпо]] е друг изолиран случај на внатрешната страна на групата на Ананка, кружи во соодветната насока.
## групата на Ананка е група на сателити, одалечена околу 21,276,000 km од Јупитер со просечна инклинација од 149 степени.
## [[Карме група]] е сосема различна група, на просечна оддалеченост од 23,404,000 km од Јупитер, со просечна инклинација од 165 степени.
## [[Пасифејска група]] е група на сателити дисперзирана во надворешниот појас.
Се смета дека групата на надворешни сателити / месечини секоја посебно си има свое потекло, најверојатно како поголема месечина или како заробено тело од гравитацијата на Јупитер.
== Наводи ==
{{наводи|2}}
{{Сончев систем}}
{{Moons of Jupiter}}
{{Jupiter}}
{{Нормативна контрола}}
[[Категорија:Планети во Сончевиот систем]]
[[Категорија:Јупитер| ]]
| 