Закон за рудари
Рударски законик, познат и како Закон за рударство или Закон за рудари или Код на Ново Брдо (Новобрдски законик), била збирка на средновековни закони за рударството во српскиот деспотат, донесени од деспотот Стефан Лазаревиќ на 29 јануари 1412 година, но формулирани нешто порано (1390 година). Освен законите за рударство, постојат и законски одредби кои се однесуваат на организацијата и животот во Ново Брдо (Статут Новог Брда, Статутот на Ново Брдо), град кој во тоа време бил најголемиот рудник на Балканот. Компилацијата преживеала во неколку подоцнежни преписи, од кои илустриран ракопис од 16 век се смета за најважен.
Зачувани ракописи уреди
Текстот го напишале специјалисти за рударство, тело на 24 „добри луѓе“ од места надвор од Ново Брдо, кои се собрале на покана на деспотот. Кога текстот беше финализиран, Деспот Стефан, го подигна на ниво на закон со свој потпис и печат на собранието во Ново Брдо. Законот за рударство беше направен од два дела. Првиот дел од Законот содржеше прописи во однос на организацијата на рударското производство и се друго што овозможувало негово непречено извршување. Тој прв дел имаше 51 член кои регулираа: право на вентилација и внесување воздух низ други ровови; решавање на спорови кои произлегуваат од експлоатација на руда; формирање рударски трупи; купопродажба на рударски имот. Целта беше да се овозможи непречено извршување на рударското производство. Вториот дел од Законот го претставува градскиот закон на Ново Брдо од времето на деспотот Стефан. Содржел 22 члена кои пропишуваа: даноци и казни; надлежност на судовите; нарачка на пазарот; позицијата на католиците и многу повеќе. Во тие прописи на градското право на рударите од Ново Брдо им била дадена привилегирана положба: право на првенство во снабдувањето, определување на највисоки провизии и некои занаетчиски услуги. Голем број прописи од Законот за рударство се преведени на турски јазик и преземени во саксонското право, од времето на Сулејман Величествениот.[1] Иако тоа не бил првиот закон за рударство во средновековна Србија, текстот на кодексот на Ново Брдо бил единствениот зачуван. Обврзниците на корицата, јазикот и содржината го означуваат како еден од српските правно-историски споменици од посебна вредност.
Кириличен ракопис уреди
Зачуваниот кирилски илустриран ракопис на тој закон е откриен во 1959 година и потекнува од 1580 година, а се чува во Српската академија на науките и уметностите. Текстот на законот е напишан со кафеаво мастило на 27 листови, а минијатурата на првата страница претставува рударска судска табла. Минијатурата прикажува четири реда од по пет седечки фигури. Рамката, знамето и иницијалите се обоени во сина, златна и црвена боја. Интересно е „патувањето“ на законот од Ново Брдо до архивата на Српската академија на науките и уметностите. Врз основа на неколку белешки можеме делумно да ја следиме неговата историја. Околу сто години по неговото создавање, свештеникот Георгије го купил ракописот во 1674 година од свештеничката Стојне за 120 аспрони. Кон крајот на векот, ракописот го поседувал Хеким-баша Алипашиќ, кој бил османски функционер или лекар. Во 1707 година го подарил на белградско-пожаревачкиот митрополит Михајло, по што ракописот дошол во сопственост на патријархот Арсеније IV Шакабента. Во тој период со него ракувале проповедникот Филотеј и јероѓаконот Михаило од кои е запишана 1745 година, додека на друго место е запишана 1753 година. Никола Радојчиќ, кој го истражувал ракописот во име на САСА, смета дека тој е преместен од библиотеката на Патријаршијата во Виена. Во текот на следните два века, ракописот бил во приватна сопственост поради тоа што немал печат на официјална институција, за да се појави дури по Втората светска војна на аукција на антиквитети. По тој повод го купила сопругата на југословенскиот дипломат Франс Хочевар (тогаш амбасадор во Букурешт), која на 11 април 1959 година го подарила ракописот на Српската академија на науките и уметностите. Ракописот бил сместен во архивата на САСА, а академик Радојчиќ го објавил ракописот во 1962 година заедно со неговото дело за него наречено „Рударскиот закон на деспотот Стефан Лазаревиќ“.
Латински ракопис уреди
Латинскиот препис на Законот за рударство, на 13 страници, датиран на 26 јули 1638 година, го пронашол академик Петар Колендиќ во градската библиотека во Сплит. Ракописот е создаден во бугарскиот рударски центар Чипровац.
Запознавање со законот за рударство уреди
Во историската наука се појави спор околу датирањето на Законот за рударство. Во самиот ракопис стои дека е создаден во 6920 година, обвинение 13, на 29 јануари. Несовпаѓањето на податоците лежи во фактот дека 6920 година од почетокот на светот одговара на 1412 година од раѓањето на Христос, додека обвинението 13 може да се однесува на годините 1389/1390, 1404/1405 или 1419/1420 година, во текот на владеење на деспотот Стефан Лазаревиќ. Освен тоа, дополнителна конфузија во датирањето доаѓа од анахрони податоци кои од една страна ја спомнуваат смртта на кнезот Лазар (1371-1389), советувањето со мајка му Милица (почина во 1405 г.) и патријархот Спиридон (1380-1389), султанот Бајазид, додека од другата страна се споменува 1412 година, а Стефан со титулата деспот која ја носел од 1402 г. Според академик Сима Ќирковиќ, кој ги разгледал аргументите од двете страни, најверојатно е дека Законот за рударство првпат бил формулиран во 1390 година, а подоцна потврден од самиот Стефан во 1412 година, откако ја вратил контролата врз јужната страна на земјата (региони јужно од Западна Морава), по смртта на неговиот помлад брат Вук во 1410 година. Овој заклучок го изведува врз основа на воспоставената практика на владетелите. Откако ќе освојат или ќе заземат територија, да ги потврди претходните повелби кои се однесуваат на тие територии.