Х’дерлез кај Турците во Македонија

Х'дерлез кај Турците на Република Македонија - овие обичаи се смета дека потекнуват уште од предисламскиот период. Обредните песни изведени за време на комплексот Х'дерлез обичајот се одликуваат со нивната вербална форма на пројавување и функционирање и се пренесуваат од колено на колено.

Опис на обичаите

Х'дерлез кај Турците од Република Македонија претставува збир од три слоја кои потекнуваат од различни историски периоди и култура на живеење:

- архаични елементи со потекло од митолошките престави од пред исламската обредна практика;

- елементи добиени после прифаќањето на исламот;

- елементи од современиот начин на живеење.

Како најчести сегменти во современиот свечено-обичајнички комплекс се издвојуваат:

- изворни кажувања во кои се содржани во народните верувања за потеклото на Х'дерлез кај Турците;

- народни верувања во однос на другите сегменти од обредниот циклус на Х'дерлез (содржат повеќе функции кои се однесуваат на повеќе области од животот: специјалитети околу подготовката на храната, моќта на народните лекови кои се поврзуваат со нивната подготовка токму за време на Х 'дерлез;

- значењето и функционирањето на поединечните сегменти од обредниот циклус;

- ритуално изведување на колективната церемонија Најшто застапениот;

- интерпретацијата и функцијата на обредните песни со магично знаење.

Големиот пролетен празник Х'дерлез кај Турците од Република Македонија е пропратен и со други активности од кои најчести сеː

- посета на свети места каде луѓето се молат, прават завештанија, и упатуваат молби до Алах;

- излегување по полињата и правење нишалки и пеење на соодветни песни при нишањето;

- прескокнување на оган;

- напревари на пеливани;

- Собирање на капки роса;

- Берење на Лековити Билки.

Нишањето e ритуален обичај кој за време на Х 'дерлез има магично значење: со нишањето луѓето се обидуваат да го имитираат движењето на дрвјата кога дува ветар, поради кое се очекува, со таа хомеопаска и имитативна магија да се создаде ветер со цел преживување на богата жетва. Покрај аграрниот карактер во кој главно учествуваат девојките, постојат и разни други видови забава во кои учествуваат и припадниците на машкиот пол: се отвора брава, се скока преку оган, се натпреваруваат пеливани. Се верува дека радоста за време на тие активности ќе ги оневозможи грижите во зимата. По полињата се берат 40 разни видови растенија кои се варат, а добиената течност се верува дека има моќ да исцели разновидни болести.

Х'дерлез кај Турците од Република Македонија се одбележува на 6 мај како ден кој го обележува почетокот на пролетта.

Обредните песни кои се однесуваат на овој обичај кај турското население се познати под поимот Мани или Мане и се сметаат за најстара форма и најкратко турско поетско дело, па потеклото на арапскиот збор ма'на во буквален превод значење.

Во Македонија овие обредни песни главно се шират преку усно пренесување, а ги има на репертоарот на сите генерации, но се популарни и кај помладата популација. Најчестиот термин во Македонија е Мани, но во некои региони се среќаваат и како мартуфал или мартифал. Најмногубројни се творбите од четири стиха, а се среќаваат и во широка форма кога двата стиха што се додаваат служат за мисловната цел од творбата. За разлика од другите турски поетски дела шкои се среќаваат во форма на катрени, секој локалитет има четири стиха што претставуваат една мисловна целина, во делата познати како поимот Мани, првиот и вториот стих имаат посебна мисловна целина.

Кај турското население од Македонија постојат две форми на манифестација на манивата и две форми на исполнување: прва група ја сочинуваат оние кај кои има и форма на рецитирање на текстот; Втората група се однесува на вокални изведувачи чија мелодиска линија е непроменета без оглед на бројот на креациите. Уште една мелодиска линија можат да сретнат изведувачи од друг регион, или региони во Македонија.

Има многу приговори за класификацијата на манињата. На ова ниво на истражување, најшироко се применува класифицирачкиот уред на Пертев Наили Боратав, кој ги дефинира обредните песни познати како Мане /Мани и можно е да се групираат воосум групи (Боратав Н. Пертев, 1969: 24).

Првата група во рамките на оваа класификација се однесува на обредните песни кои се изведуваат за време на празнувањето на пролетниот празник Х'дерлез, во втората група се сместени најомилените и најзастапените песни кои содржат ќумовна тема, а кои ме|у најпопуларните и за времето на Х'дерлез.

Обредните песни од првата категорија се одликуваат со магична функција на кажувањето. Оваа функција се однесува на нивото на моќ за претставување на локацијата на лицето на која се упатени.

Специфичноста на текстовите на обредните песни од втората категорија е забележана во последните два стиха, кои најчесто завршуваат со одредена заклетва или благослов.Истражувањето на Сами Алкин ги предлога уште седум групи во кои текстовите на обредните песни-маниви се однесуваат и на други обичаи (Алакин Сами, 1972).

Клетвите (Бедуа) во обредите песни-манива се повржани со верувањето во различни природни феномени како што се: скокови, скокови, предореденост на девојките и местата што произлегло од античката митска свест што довело до верувањето во натприродната сила на говорот.

Потекнува од предисламската магиска практика и начин на размислување во древните примитивни општества, каде што се верувало дека постои тесна врска и органска зависност помеѓу настаните од животот и таканаречените изразување на една желба, имаат сила да ги предизвикаат тие нешта или состојби. Така, во моментите кога човекот е во неизвесност пред некој значаен настан во животот, тој прибегнува кон говорна магија за да ја ослободи менталната напнатост. Токму во ваквите моменти на изразување и несреќа, мака или омраза и завист се раѓа клетвата. Најчести клетви се они кои поради честата употреба се јавуваат како своевидни формули. Кога се изговараат клетви во обредни песни, исто како и при благословот, највообичаен начин е да се зборува за неприкосновениот божји авторитет

Најчести желби во клетвените зборови кои среќаваат и во обредите песни - манива што се кажуваат за време на Х'дерлез се:

,(Алах несреќа да му даде!), (Алах душа да ти земе!), ,(Алах Младоста да му ја Земе!), (Алах од сиромаштво да не те избави)!, (Очите да му ослепат)!, (Очите на патиштата да му останат!, (Стомахот сит , очите гладни да му бидат!), (Очите крвави солзи да му ронат!).

Се верува дека заветите имаат задолжителна сила и дека тие неизбежно се исполнуваат, а исполнувањето е ограничено на законот, бидејќи произлегува од верувањето во магичната моќ на зборот. Како најтеѓка се смета мајкината и татковата клетва.

Благослов (Hayxr dova) кои се наоѓаат во текстовите на обредните песни - манива, во времето на Х'дерлез, во синтетизирана микро форма која ја пренесува античката митска свест и верување во магичната моќ на зборот, која постоела во свет на митологијата зад поттекстот на општественото сознание. Остава длабоки траги во свеста на луѓето, освен разните ритуали и обредни игри како древно магично средство преку кое се излеваа во природата, верувања дека може да се постигне состојба и со кажување на благословот како говорна јазична магија за тоа сведочат и многубројните многубожечкиот период во творештво на турскиот народ). Затоа, многу често во текстовите на обредните песни - искажаната порака е наменета да се постигне со благослови поврзани со среќата, здравјето и човековата благосостојба, а се вели како да се ужива во моментите на добри расположение, па со цел конкретно осмислено да ја поткрепат и насочат магијата кон предизвикување на содветни дејства.

Со воведувањето на исламската практика, првобитното верување во волшебната моќ на зборот од многубожечкиот период турците го надополнуваат така што за исполнување на желбите се обраќаат на Алах и другите муслимански светци. За ваков развој на религиозната мисла сведочат турските обредни песни-маниња и со богохулење-молитви кои започнуваат со стереотипниот начин. Allah versxn... (Да даде Алах...), Allah bizi kau{tursun. (Алах да не ќердоса.), и сл.

Посебните карактеристики на празнувањето на пролетниот празник Х'дерлез кај Турците од Република Македонија се однесуваат на сегменти од современиот обредно-обичаен циклус кои имаат магично значење со функција на предвидување на судбината на сите оние кои учествуваат во ритуалната изведба.

Широко е распространето верувањето дека желбите посакани ноќта меѓу 5-6 мај ќе се остварат и тоа:

- несреќните ќе се усреќат;

- сиромашните ќе имаат бериќет.

Поради ова, на 5-ти и 6-ти мај се одржуват индивидуални и колективни активности. Еве ги следните индивидуални активности:

- се завиткува метална пара во црвена крпа која се закачува на гранка од трендафил. Утредента рано наутро парата се става во паричикот и се верува дека на сопственикот ќе му донесе бериќет;

- младите луѓе кои сакаат да се омажат, наместо паричка во крпата стават цртеж од брачна двојка и го оставаат да преноќи на гранка од трендафил, верувајќи дека ќе го сонуваат ликот на избраникот;

- повозрасните немажени девојки под перницата стават отворен катанец верувајќи дека тоа ќе донесе во наредниот период да им се отвори среќата.

Особено е омилен колективниот обичај Мартуфал. На него присуствуваат девојчиња и момчиња кои ја поминуваат вечерта помеѓу 5 и 6 ноќта и ги извршуваат следните активности

- во ќуп со вода и тревки се стават лични предемит (обетки, шноли, копчиња и слично), а потоа, ќупот се остава да преноќи под гранките од трендафил покриен со црвена крпа (или црвен фес кој го симболизира машкиот пол).

- се протнува прстен низ плетенките на косата на една од присутните девојќи. Постара жена со катанец во рацете која ги изговара зборовите од формулата со магичен ефект: „На четирисет момчиња и на четирисет девојки им го затворам к'сметот!“, и потоа, го става катанецот на крпата или фесот. Утредента рано наутро истата жена ја повторува постапката со катанецот и ја кажува истата формула. (Вештата жена која ја води постапката на извршување на обичајот има функција на посредник помеѓу повисоките сили на тој свет, природниот свет, бесмртните и смртните луѓе од овој свет. Формулата е кажана така да омилостат натприродните суштества и на предметите оставени во ќупот.

- учесниците седнуваат круг околу ќупот и обредната церемонија започнува со отвораве на грлото од ќупот.

- за отворање на грлото од ќупот жената-медијатор на обредот одбира машко дете со живи родители кое, откако ќе ја тргне црвената крпа или фесот, започнува со поединечното вадење на предметите. Овие се покажани и дадени на сопственикот од каде се кажува текстот на обредната песна - но намената за конкретниот предмет, сопственост на конкретниот корисник. Текстот од една реченица не треба да се повторува, затоа за секој предмет се бара нов текст кој ја потврдува сегашноста или ја предвидува иднината што ќе го следи сопственикот во текот на целата година, како што следува Х'дрелез.

Според народното верување, сопствениците на првите два предмети што ќе сеизвадат во текот на годината или ќе се омажат или ќе се оженат, или пак до следната прослава на Х'дрелез ќе ги придружува среќа и радост.

Покрај овие обележја, карактеристични за изведбата на обредните песни за време на овој ритуал, од циклусот поврзан со Х'дрелез, обичајот е што започнува со текстовите на две конкретни маниви кои имаат посебно значење и се издвојуваат од останатите по тоа што се исполнуваат колективно:

главатар е на мантифалот

мантифалот главатар има

кој ова мане ќе го добие

голема среќа го очекува.

Главатар на маниња ли си

бесценет камен ли си

една амајлија да ти напишам

во срце ќе ја носиш ли.

Карактеристики на обредните песни-маниња

Форма- четворостих, а стиховитите содржат седум или осум зборови, во кои првиот, вториот и четвртиот стих се римувани а,а,б,а. За разлика од другите народни творби во турската поезија, тој се среќава во форма на катрени, каде четири стиха претставуваат една мисловна целина, додека првиот и вториот два стиха содржат посебна мисловна целина.

Освен како четворостихови, манињата може да се сретнат и со помалку или повеќе стихови наречени: 1. Кесик мани / Ајакли мани и 2. Једекли мани.

Манињата наречени Кесик мани се добиваат со испуштање на првиот од четирите стиха во мането.
Једекли мани се они манива кои настануват кога на обичните манива од четири стиха им се додаваат уште два стиха. Стиховите што се додаваат на основните четири стиха се користат за консолидирање на мисловниот процес во делото. Подоцна, со испуштаве на првиот стих од оваа ново добиена форма, повторно се добива мане со четири стиха. Ова е трансформација во составот и римата на манињата шематски се прикажува на следниот начин: a, a, b, a / a, b, a / a, b, a, c, a / b, a, c, а. Најправилна форма на манињата се сметаат за четворостих со рими: а, а, б, а, додека другите форми претставуваат само различни скали на истата.

Нематеријално културно наследство

Во Република Македонија со одлука е прогласено духовното културно добро "Х"дерлез кај Турците во Република Македонија" за културно наследство од особено значење, поткатегорија исклучително значење Службен В. на Р.М. бр:99/2011 од 22.07.2011

Литература

Паликрушева Галаба, Еден обичај кај Јуруците во околината на Радовиш, Зборник на трудови од 9. Конгрес на фолклористите на Југославија во Мостар и Требив, 1962, 367;
Пиличкова Севим, Манивата кај Турците од Македонија, Институт за фолклор „Марко Цепенков“, Турско народно тво од Македонија, Народни песни, Книга 1, Скопје, 1986
Салих Абдулхак, Прилог кон проучување на обичаите околу први март кај Турците во Охрид, „Македонски фолклор“, VI, 12, Скопје, 1973, 231;
Yasar Ocak Ahmet, Twrk Isljm inanslarxnda Hxzxr yahut Hxzxr-Ilyas kwltw, Анкара,
Eren Ismail, Wskwp'te Hxdrellez jdetleri ve Kiril Harflireyle Yayxmlanmxs Wskwp Manileri, Halk Kwltwrw, Анкара, 1984 година.
Boratav N. Pertev, 100 Soruda Twrk Halk Edebiyatx, Gersek Yayxnevi, Истанбул, 1969, 24;
Пиличкова Севим, Кон проучувањето на благословите и клетвите во манињата со љубовна тематика, „Македонски фолклор“, XXII, 44, Скопје, 1991, 105 - 110;
Пиличкова Севим, Кон проучувањето кај Турците од Македонија, „XII. Меѓународен симпозитиум за балкански фолклор“, Охрид, 1997, „Македонски фолклор“, XXVll, 54, Скопје, 1999, 33-37;
Пиличкова Севим, Магиската сила на зборот, ХХХВлл Меѓународен семинар за македонскиот јазик, литература и култура, Научена конференција, 05-25. 08. 2005 година, Охрид.
Пиличкова Севим, Манивата кај Турците од Македонија, Институт за фолклор „Марко Цепенков“, Турско народно творештво од Македонија, Народни песни, книга 1, Скопје, 1986;
Пиличкова Севим, За ѓурѓовденските обичаи и маниња кај Ромите-муслимани од Титов Велес, „Етнолоѓки преглед“, Београд, 1982, 303 - 309.

Надворешни врски

https://lokalno.mk/festival-na-makedonsko-turskite-proletni-veselbi-h-derlez/