Equestian

Република (Северна) Македонија од 1991 год. до 2022 год.--Equestian (разговор) 01:26, 21 март 2022 (CET)

Се подлабоката економска, политичка и општествена криза во која завлегуваше СФРЈ навестуваше драматичен расплет. Последната фаза на политичката историја на поранешна Југославија ја потвдри тезата на Адам Михникдека национализмот е највисок стадиум на комунизмот. Комунистичката елита фрагментирана во веќе конфедерализираната држава, беше немоќна да се справи со длабоката социо-економска криза па посегна по етно-национализмот. Сето тоа се случуваше во време на првиот продор на либерално-демократските идеи, кои беа намерно искомпромитирани и злоупотребени. Воведувањето на мултипартизмот и одржувањето на првите повеќепартиски избори во републиките беше изведено во атмосфера на етнополитичка мобилизација, новите партии со јасно етнички предзнаци, а првите чекори на новите власти беа насочени кон еманципација на републичките власти од сојузната. Кога процесот на дисолуција веќе не можеше да се запре, а кобниот расплет стана извесен, Собранието со консензус ја усвои Декларацијата за независност на СР Македонија во јануари 1991 година. Документот имаше и политички и уставен карактер. Во Преамбулата, како прабна основа, беше наведен членот 1 од Меѓународната конвенција за политички и граѓански права од 1966 година, која го гарантира правото на самоопределување на сите нации, односно нивното права на слободно определување на политичкиот статус и својот социјален, културен и економски развој. На тој начин, политичката одлука на Собранието доби и своја меѓународна легитимација. Врз база на Декларацијата, во август 1991 година Собранието распиша Референдум за идниот статус на македонската држава. На Референдумот за независност одржан на 8 септември 1991 година, граѓаните со големо мнозинство се изјаснија за независна држава (од 76% од граѓаните со право на глас, за независност гласаат 95% или 72% од гласачкото тело). По прогласувањето на резултатите на референдумот, кој беше советодавен, а не задолжителен, Собранието донесе Декларација за независност на 17 септември 1991 година. Новата правна и политичка рамка на независна и суверена Република Македонија беше комплетирана со донесувањето на Уставот на 17 ноември 1991 година. Во декември беше усвоена и Декларацијата за меѓународно признавање на Република Македонија како суверена и независна држава, а во јануари 1992 година со Уставниот закон беше одлучено Република Македонија да престане да партиципира во сојузните органи на власта и им го укина мандатот на сите сојузни функционери. На тој начин, Македонија стана единствена република на бивша Југославија која конституираше држава и излезе од федерацијата на мирен начин. Тоа беше дополнително потврдено со потпишувањето на спогодбата за мирно повлекување на единиците на ЈНА од територијата на Македонија. На 8 април 1993 година Република Македонија стана членка на ООН, а подоцна и на други меѓународни организации.

И покрај позитивната оценка на т.н. Бадентерова комисија, формирана од страна на тогашната Европска економска заедница (сегашна ЕУ), во која беше експлицитно потврдено дека Република Македонија ги исполнува сите услови за меѓународно признание (заедно со Словенија), земјата долго време се соочуваше со проблеми токму на планот на поширокото меѓународно признавање. како резултат од притисоците од страна на Грција, дојде до првите амандмански измени во Уставот во јануари 1992 година. Амандманот I декларира дека Република Македонија нема територијални претензии кон која било соседна држава, додека Амандманот II укажува дека при практикувањето на грижата за сонародниците во другите држави републиката нема да се меша во суверените права на другите држави и нивните внатрешни работи. Амандманот III на Уставот беше прогласен во 1998 година, а се однесува на продолжувањето на траењето на притворот (кој беше претходно лимитиран на 90 дена) на 180 дена. Така, за само седум години Уставот доживеа три амандмански измени. Сепак измените на Уставот од 2001година (дополнителни 15 амандмани, на уставниот текст), иако не донесоа нов уставен текст, по своето значење воведоа нов облик на политички систем, и означија нова (втора фаза) на уставно политичкиот развој на независна Македонија. Политичкиот систем воведен со Уставот од 1991 година содржеше неколку вродени недостатоци, кои во практика се покажаа како не баш бенигни. Системот беше замислен и зацртан како парламентарна демократија со либерална ориентација, како нејзин политичко-филозофски супстрат. Но, истовремено, тој израснуваше на идејата за нација-држава, односно се сметаше за реализација на правото на само-определување на македонскиот народ. Имајќи ги во вид историските околности на формирањето на независната македонска држава, Уставот направи микс на националниот (македонски, етнички) аспект со граѓанскиот карактер на политичкиот систем. Во годините кои следуваа, овие неонзистентности се почесто стануваа камен на сопнување во развојот на демократијата и на мултиетничкото општество. Проблемите можеа да се антиципираат уште во процесот на изработка на Уставот, а особено низ факт дека пратениците со албанско потекло го бојкотираа неговото изгласување затоа што сметаа дека тој не ги гарантира колективните права на албанската заедница. Втората главна карактеристика на овој систем беше (или требаше да биде) централната позиција на човекот и граѓанинот, заедно со неприкосновената сфера на фундаменталните слободи и права. Уште во основните одредби, Уставот го потенцира концептот на народен суверенитет, кој значи дека власта извира од граѓаните, се врши во нивно име и во нивен интерес. На ова се надоврзува и одредбатаспоред која граѓаните ја остваруваат власта преку демократски избрани претставници, но и по пат на Референдум и други облици на непосредно изјаснување. Уставот ги гарантира и принципите на еднаквост и недискриминација на граѓаните по ниту една основа (пол, раса, етничко и општествено потекло, имотна положба, политички ил верски убедувања.) Овие одредби останаа непроменети и по уставната реформа од 2001 та година. Тие остануваат, симболично, сместени во делот на Уставот, кој му предходи на оној посветен на системот на организација на власта и институциите. И конечно, овој дел од Уставот е и најобемен по број на одредби што се вклучени во него (46 од вкупно 134 члена). Овие одредби најмногу се потпираа на класичните вредности на либералната демократија, како и на важечките меѓународни документи и конвенции.

Меѓутоа, уставниот концепт на човековите слободи и права се покажа проблематичен од два аспекта. Најнапред, слаба економска основа и слаби демократски традиции не создадоа реална основа за негова целосна имплементација, особено во делот на економско-социјалните права. Во практиката имаше и сериозни прекршувања на личните права. Во практиката политичките права беа сведени на избирачкото право, но и длабоко етнизирани. Политичкото организирање по етничка основа создаде етнички партии кои го оневозможија развојот на граѓанската демократија. Вториот проблем беше во различните перцепции за значењето и обемот на индивидуалните и колективните права. Во деценијата на „Оазата на мирот“ (1991 - 2001), официјалната позиција беше инсистирање на индивидуалните права и концептот за заштита на правата на припадниците на националностите (како што тогаш се нарекуваше националните и етничките малцинства). Меѓутоа, се игнорираше фактот дека во општеството, но и меѓу политичките актери (партиите), постојат различни сфаќања. Овие контраверзни позиции и дилемата дали имаат приоритет индивидуалните или колективните права се одразија на функционирањето на демократијата и институциите на власта, но и на степенот на конфликтност на системот. Третата карактеристика на политичкиот систем се огледуваше во неконзистентната примена на принципот на поделба на власта и на парламентарната демократија. Имајќи предвид дека новиот систем беше воведен буквално преку ноќ и без постоење на нужните општествени претпоставки, парламентарната демократија беше повеќе продукт на уставниот инжењеринг, отколку на реалните политички процеси. Како што и корпусот на човековите слободи и права беше пренесен од низа меѓународни документи, така и системот на власта беше копија на западните институции. Меѓутоа, дури и како копија, тој не беше конзистентен заради незрелоста на политичките елити кои направија низа непринципиелни компромиси и изместувања. Едно од највидливите изместувања (во нормативна смисла) е во начинот на утврдување на позицијата на парламантот (Собранието) во однос на извршната власт. Имено, Собранието е не само централна институција (претставничко и законодавно тело), туку и фактички целосно независна од извршната власт, која не располага со механизми за распуштање на парламентот и/или распишување на предвремени избори.

Во македонската варијанта на парламентаризам, единствено собранието со сопствена одлука може да се само-распушти. Односите меѓу двоглавата извршна власт (Владата и Претседателот на Републиката) не беа јасно разграничени, ниту со уставните, ниту со законските норми. Во практиката тие секогаш зависеа од политичката провениенција на носителите на двете институции, па и нивните персонални особини и односи. Аналитичарите се сложуваат дека станува збор за парламентарен систем, со изразена улога на Претседателот, но според некои оценки тој е дури определен како полу-претседателски систем. Најслабата карика на системот, сепак беше непочитувањето на принципот на владеење на правото (односно, нефункционирање на независната судска власт, и неповредувањето на политиката и институциите во границите на правото).

Уставно-политичкиот поредок на Република Македонија во периодот од осамостојувањето до 2001-та година содржеше доста недостатоци и во формално-правна, институционална и функцинална смисла. реално, тоа беше извонредно тежок период на преживување на државата во компликувалната регионална и меѓународна констелација. Меѓутоа, се уште е дискутабилна тезата дека Уставот од 1991 година со своите решенија бил генератор на кризата, па дури и причина за војна. По завршувањето на непријателствата и по потпишувањето на Рамковниот Договор во август 2001-та, беше спроведена уставна реформа во ноември истата година. Без менување на целинита на Уставот, вградувањето на принципите на Рамковниот договор внесоа нови елементи на консоцијациски модел, кој денес коегзистира со елементите на парламентарната демократија.