Радибуш

Радибуш — село во Општина Ранковце, во околината на градот Крива Паланка.

Радибуш
Поглед на селото Радибуш
Радибуш Местоположба на Радибуш во Македонија Радибуш на карта
Координати 42°12′59″N 22°6′36″E
Регион	Североисточен
Општина	Ранковце
Население	105 жит. (поп. 2021)
Пошт. бр.	1316
Повик. бр.	031
Шифра на КО	15045
Надм. вис.	563 м
Слава	Света Петка
Радибуш на општинската карта Атарот на Радибуш во рамките на општината
Радибуш на Ризницата

Географија и местоположба

Поглед на Радибушка Река низ селото

Селото Радибуш се наоѓа во средишниот дел на Општина Ранковце и е сместено во Славишкото Поле. Претставува ридско-планинско село и е од разбиен тип, со повеќе оддалечени маала на надморска височина од 530 до 690 метри. Куќите на Радибуш лежат на пространо полупланинско земјиште околу Кривокаменската и Станчанската Река од чиј состав настанува Радибушката или Ранковечката Река. Селото е сместено е на допирот на подножјето од јужната падина на планината Герман и рамнината на котлинското дно во етно-географската област Славиште, Кривопаланечко. Од градот Крива Паланка е оддалечено 27 км во западен паравец, а на 4 км источно од општинското средиште Ранковце. Низ самото село, непосредно пред неговиот влез, поминува Радибушка Река. Од општинското средиште Ранковце е оддалечено четири километри, од каде што води асфалтен пат, кој е во добра состојба. Околни села се: Ранковце на југ и југозапад, Отошница и Станча на запад, Герман на север, Криви Камен и Милутинце на исток. Радибуш е село со изразито разбиен тип, и се дели на онолку маала колку што има и селски родови: Канџеревска, Џелепска, Сугаревска. Најглавниот дел на Радибуш е Речко маало кое се наоѓа во најдолниот дел на селото на составот на двете рекички Кривокаменска и Станчанска, поради што најверојатно го добило и името Речко. Во оваа маало се наоѓаат селската црква и основното училиште. Атарот зафаќа површина од 17,4 км² на кој обработливото земјиште зазема површина од 596 хектари, на пасиштата отпаѓаат 577 ха, а на шумите 160 ха. На север од селото по падината на Герман се простира густа зимзелена елова и борова шума, а по течението на Радибушка Река во и околу селото се застапени се и доста листопадни дрвја како ореви, јавори, тополи, јасики и дабови. Според последниот попис имало 157 жители.

Историја

Поглед на главната селска црква „Св. Петка“ изградена 1859, а обновена 1885 г. (XIX век)

Селото Радибуш има долга историска традиција, како на основа на археолошките наоѓалишта, така и врз основа на пишаните извори од средниот век. На атарот на селото има две месности со име Градиште каде што во минатото се наоѓале тврдини. Помалку значајно е Градиште, во горниот дел Радибуш на границата со селото Герман. Доста поважна и позначајна била тврдината на Градиште кај денешеното Речко маало, на составот на Кривокаменската и Станечката Река, што се наоѓа во долниот дел Радибуш. Тврдината се наоѓала на голем рид, на околу 650 метри надморска височина при што има природна полжба која е предодредена да биде заштита и одбрана од упади. Затоа, таму од памтивек имало тврдина. На површината на земјата се наоѓаат остатоци од различни старини. Меѓу народот се вели дека на тоа место на споменатото градиште постоела населба - град, наречен Радовиш(те), од чиешто име настанало името на селото Радибуш. Се верува дека на ова Градиште постоел и манастир. Постоењето на овие две градишта може да се поврзе и потврди со постоењето на две села во Славиште Кривопаланечко со име Горно и Долно Радибужда кои се среќаваат во пишаните документи од XIV и XVI век. Имено, селото Радибуш, најпрвин се сретнува под името Радибужда односно Горно Радибужд, во грамота на царот Стефан Душан од XIV век, кога во 1342 - 1345 година го приложил на црквата Света Богородица Перивлепта во Охрид. Во пишаните извори во истиот XIV век, селото Радибуш, повторно се споменува во 1358 година, кога познатиот властелин од овој крај - Влатко кој го подигнал блискиот манастир Свети Никола над Псача, подарил неколку села од Кривопаланечко Славиште на манастирот Хиландар на Света Гора. Меѓу приложените села било и селото Радибужда. Во турските пописни дефтери од XVI век односно 1580 година, во рамки на нахијата Славиште во Ќустендилскиот санџак се среќаваат селата: Радибожде со 20 христијански македонски семејства и Долно Радибожде со 21 христијански македонски семејство. Имајќи ја предвид разбиреноста и оддалеченоста на маалата селото Радибуш, како и постоењето на градишта односно остатоци од тврдини на горниот и долниот крај на селото, можно е тие две населби да биле посебните две села кои се споменуваат пишаните документи од средновековниот период. Дополнително пишаните податоци одговараат на преданието дека долната тврдина била поголема и позначајна, поради тоа што Долно Радибожде имало повеќе семејства и остварувало поголеми приходи за 1300 акчиња. Значењето и стратешката местоположба на Радибуш односно на овие 2 тврдини - населби се потврдува со тоа што и во двете имало вооружени службеници - мартолози по име Ѓуро Перо и Пројо Миле кои биле ослободени од плаќање на даноци. Мартолозите биле помошни чети на христијани коишто биле (вооружена) посада во тврдините и имале посебни овластувања, за што сведочи и нивното име кое најверојатно потекнува од зборот арматолос - вооружен заштитник, капидан. Најпознат мартолоз во Македонија, токму од оваа област помеѓу Крива Паланка и Куманово, бил Карпош водачот на познатото Карпошово востание. Ваквата долга историска традиција на селото Радибуш, неговата местоположба и состојба на жителите влијаеле тие уште во дамнешни времиња да имаат македонска национална свест за самобитност, отворено изјаснувајќи се и сметајќи се за Македонци. Доказ за ова има уште од средината на XIX век, односно од 1846 година кога при назначувањето за селски учител Ѓорѓи Македонски од селото Радибуш, за своето потекло и припадност ќе запише и изјави:

Да се знае кога селаните од моето родно село Радибуш, Криворечка Паланка, ме главија за учител во нашето селско училиште и за Ранковце и за Криви Камен, за 1800 гроша годишно. Роден сум од татко ми свјаштеник Димитрија и мајка Варскија како седмо дете од дванаесетте деца, пет машки и седум женски. Славјанското писмо го изучив од татко ми Димитрија Маќедонски, кој така се вика зашто сме Маќедонци, а не Грци, а неговиот татко се викал Јосиф, свјаштеник, а неговиот дедо Стоимен, свјаштеник. И ја прекарот си го зедов Маќедонски, а не по татко ми и по дедо ми, за да се знае оти сме Славјани од Маќедонија

Ден Голема Богородица на 1846 година

—Ѓорѓи Македонски, по повод стапувањето на учителска должност, 1846

Приказ на сонце сличен како на македонското знаме, издлабен на подот пред влезната врата

Кон средината на XIX век во 1859 поради добрата состојба на жителите во селото била изградена црквата „Света Петка“, која потоа во 1885 во времето на султанот Абдул Хамид била обновена. Црквата се одликува со својата големина и височина, пространост, изработката на фрескоживописот и иконите, а посебна забележителност е тоа што пред самата нејзина влезна врата, на подот има издлабен приказ на сонце со сосема ист дизајн како современото државно знаме на Македонија. Кон крајот на XIX век во својата книга „Материјали по изучувањето на Македонија“ од 1896, македонскиот револуционер Ѓорче Петров за селото Радибуш запишал дека се наоѓа погоре од Ранковце во подножјето на ридот Бара и на истоимената река. Куќите му се распрснати по ридовите, а само едно маало е во полето. Црквата и училиштето се изградени на едно плато при што црквата е мала и темна, но просториите на училишната зграда се големи и доволно светли. Сите други селски училишта во казата, освен радибушкото, биле со малку прозорци кои и онака се многу мали. Под селото имало лозја. До 1912 година, најплодната земја на атарот на Радибуш припаѓала на кривопаланечкиот турчин Асан-ефенди кој имотот го наследил од својот татко, а неговиот чифлик се наоѓал во Ефендиското маало. После ова селаните ја откупиле земјата од неговиот чифлик. Жителите на Радибуш уште во XIX век ги биело глас како добри градежни работници, и како прочуени мајстори највеќе работеле во соседна Бугарија и други земји, а на работа се одело од „Прочка до Митровден“. Животот на селаните во Радибуш пред крајот на отоманското владеење бил доста неповолен, бидејќи најпрвин во него често доаѓале и престојувале комитските чети од Бугарија, при што се отворило и егзархиско училиште, а потоа во селото продреле и четници од Србија кои исто така отвориле училиште. Поради тоа населението во селото било поделено, а таквата поделеност постоела и по заминувањето на турските власти. За Радибуш во минатото, карактеристични биле бројните куќни задруги со по 15, 20 и 30 души, при што во секое маало имало по неколку задруги, во кои едни членови на овие домаќинства оделе на печалба, други одгледувале стока, трети орале итн. Куќните задруги се распаднале во втората половина на XX век, кога во 1973 години имало само 2 задруги во родовите Главчинци и Сендинци, со по 15 членови. Недалеку од најдолното и главно Речко маало, од источната страна се наоѓа местото Брдо (или Бара) каде што помеѓу двете светски војни постоела полициска (жандармериска) станица, поради што денес таа месност се нарекува и Станица.

Потекло и значење на името

Најстарите записи на името на селото Радибуш се среќаваат во средниот век од XIV век односно во 1342 и 1358 година, како и во XIV век во турските пописни дефтери од 1570 година каде тоа се среќава под облиците Радиб(о)ужда и Радибожде. Потеклото е македонско односно од старословенскиот јазик настанато од формата 'Радибоужда < Радибоудѩ (=весь) од исчезнатото лично име Радибоудь односно Радибуд. Во истиот документ на царот Стефан Душан во период на XIV век е споменато и струшкото село Радожда кое е забележано со сличното речиси исто име Радобужда. Меѓу населението постои предание во кое се вели дека на место на споменатото градиште (тврдина) постоела населба - град, наречен Радовиш(те), од чиешто име настанало името на селото Радибуш. За значењето на името, пак, не постои посебно толкување меѓу мештаните. Во соседното село Ранковце постои една легенда во која се вели дека во овој најплоден дел на кривопаланечко Славиште, во средниот век живеел некој кнез или господар по име Милутин кој живеел во сегашното село Милутинце и кој имал три ќерки: Ранка по која е наречено Ранковце, Рада по која е наречено Радибуш и Љуба по која е наречено Љубинци.

Стопанство

Влезот во рудникот за шкрилец крај селото Радибуш

Според составот на атарот селото Радибуш има поледелско-сточарска функција, односно населението главно се занимава со сточарство и полјоделство. Од полјоделството застапени се житариците и овошките, а сточарството е сконцентрирано на одгледување крупен добиток. Бидејќи местата се доста високи, од житните растенија успеваат стрните жите ’рж и овес во мали количества и компир во поголеми, додека во рамничарскиот дел под селото и крај Радибушка Река се одгледува и доста пченка и пченица и зеленчук во многу мал обем за сопствени потереби. Од сточарството во помал размер е застапено одгледувањето на кози и крави, а неколку домаќинства се занимаваат и со пчеларство со производство на боров и ливадски мед. Во долиот дел на селото и по течението на реката во помали размери е застапено и овоштарството односно одгледувањето на овошни дрјва од јаболка, сливи, круши, ореви и цреши. Во селото постои рудник за вадење на шкрилец, кој е даден под концесија на претпријатието Трго Инженеринг од Гостивар. Во рудникот се вади „златен шкрилец“ со голем коефициент на кварц и со жолтениково златна боја. Воедно, во близина на селото се наоѓа и етно-ресторанот „Ранч“.

Население

Население во минатото

Година Нас. ±% 1948 818 —     1953 867 +6.0% 1961 792 −8.7% 1971 552 −30.3% 1981 346 −37.3%	Година Нас. ±% 1991 217 −37.3% 1994 187 −13.8% 2002 157 −16.0% 2021 105 −33.1%

Според германска карта издадена во 1941 година, а заснована на пописот на Кралството Југославија од 1931 година, селото имало 700 Македонци.

Во селото според податоците од пописот во 2002 година живеат 157 жители, сите Македонци. Сите жители припаѓаат на православната религија. Бројот на домови во Радибуш во текот на XX век изнесувал 121 во 1921 г., 109 во 1948 г., 111 во 1961 г., 102 во 1971 г, 70 во 1973 г.

Според последниот попис од 2021 година, во селото живееле 105 жители, од кои 101 Македонец и 4 лица без податоци.

Во табелата во продолжение е направен преглед на населението во сите пописни години:

Година	1900	1905	1948	1953	1961	1971	1981	1991	1994	2002	2021
Население	900	960	818	867	792	552	346	217	197	157	105

Извор за 1900 г.: Македонија. Етнографија и статистика.; за 1905 г.: La Macédoine et sa Population Chrétienne.; за 1948-2002 г.: Државен завод за статистика на РМ.; за 2021 г.: Државен завод за статистика на РМ.

Родови

Селото Радибуш отсекогаш па сè до денес е населено исклучиво со Македонци од православна вероисповед.

• Старинечки родови се: Канџеревци (7 к.) и Вргинци (1 к.) (слават Свети Никола), Терзици или Поповци (4 к.) и Џелепци (7 к.) (слават Свети Јован), Субашинци (2 к.), Левковци (2 к.) и Рупарци (2 к.) (слават Воведение на Пресвета Богородица), Чукинци (4 к.), Свирци (3 к.), Ефендинци (3 к.) и Черкесци (1 к.) (слават Св. Архангел).
• Доселенички родови се: Јованчевци (2 к.), Милинци (3 к.), Сувобрдци (3 к.), Петринци (3 к.) и Близанци (4 к.) доселени некаде од север (некои велеле од нишката област?) го знаат следното родословие: Стојче (жив на 25 г. во 1973 година) Јован-Стојче-Спасо-Стеван, се доселил неговиот татко; Сугаревци (5 к.) (слават Св. Никола) доселени некаде од југ од Егејска Македонија („Грција“); Главчини (3 к.) (слават Света Троица) не го знаат местото од каде се доселени.

Според истражувањата пак на Бранислав Русиќ во 1953 година, родови во селото се:

• Староседелци: Сендинци (3 к.), Ленчевци или Деспотовци (1 к.), Петрашовци (2 к.), Милинци (3 к.), Копитарци (1 к.), Коста (1 к.), Ефендијовци (4 к.), Јаќимовци или Ќоито (3 к.), Додевци (1 к.), Северци (1 к.), Главчинци (4 к.), Џелепци (7 к.), Мешковци (2 к.), Свирци (3 к.), Терзијци (4 к.), Левковци (3 к.), Попинци и Попина (1 к.), Курљаци или Тодоровци со Черкез или Цветановци (3 к.), Канџаверци или Ластар (10 к.), Поп-Арсинци (1 к.), Јованчевци (4 к.), Крстинци (1 к.), Којкарци (2 к.), Вргинци (9 к.), Баба-Илинкинци (1 к.), Митровци (1 к.), Таскинци (1 к.), Черкез (2 к.) и Ивановци (3 к.)
• Доселеници: Петринци (18 к.) доселени се околу 1824 година од околината на Врање во Србија; Бојанинци (1 к.) доселени се во 1932 година од селото Герман.

Општествени установи

Поглед на подрачното основно училиште „Христијан Тодоровски - Карпош“

• Подрачно основно училиште „Христијан Тодоровски - Карпош“

Самоуправа и политика

Селото се наоѓа во Општина Ранковце, која била една од ретките општини во Македонија, која не била воопшто менувана во поглед на нејзините граници со новата територијална поделба на Македонија во 2004 година.

Во периодот од 1962 до 1996 година, селото се наоѓало во рамките на големата општина Крива Паланка, додека во периодот по војната од 1957 до 1962 година се наоѓала во некогашната општина Ранковце, каде што се наоѓало и во периодот 1955-1957.

Во периодот 1952-1955, селото исто така се наоѓало во тогашната општина Ранковце, во која покрај Радибуш се наоѓале и селата Ветуница, Вржогрнце, Гулинци, Љубинци, Одрено, Опила, Отошница, Ранковце и Станча. Самата Општина Ранковце била дел од Кривопаланечката околија. Општината Ранковце постоела и во периодот 1950-1952 година.

Културни и природни знаменитости

Главната селска црква „Св. Петка“

Археолошки наоѓалишта

• Авлија — населба од доцноантичко време;
• Крстенце — населба од доцноантичко време;
• Селиште — населба од доцноантичко време;
• Градиште I — наоѓалиште од непознат тип и период;
• Градиште II — наоѓалиште од непознат тип и период;

Цркви

• Црква „Св. Петка“ — главна селска црква, изградена 1859 година

Реки

• Радибушка Река

Редовни настани

• Света Петка (8 август) — главна селска слава

Личности

• Игнатие Богдановски (р. 14 декември 1938) — македонски политичар, специјалист по стоматолошка протетика, редовен професор на Стоматолошкиот факултет во Скопје.

Иселеништво

Радибуш спаѓа во селата во кривопаланечко кои дале највеќе иселеници. Иселеници има во Софија (30 семејства), и во други градски населби во Бугарија. Потоа иселеници има и во Куманово, и во некои кумановски села (Јачинце, Косматац, Коњари, Романовце и др. Потоа во Скопје и околината. Уште се знае и за следните иселеници: Сугаревци во Љубинци. Крјановци во Дељадровци. Петковци во Шупљи Камен. Цаневци во Доброшане. Радибушани во Облавце. Паланчанци во Руѓинце. Радибужданци во Косматац. Џелепци, Милутинци, Миљанци, Ефендици и Ристинци во Јачинце.

Галерија

• 
  Камбанаријата на црквата „Св. Петка“
• 
  Глетка од селото
• 
  Радибушка Река крај селото
• 
  Селските гробишта во селото
• 
  Селските гробишта во селото
• 
  Радибушка мома насликана од сликарот Иван Мрквичка (1929 г.)
• 
  Знакот со македонското сонце пред влезот во црквата „Св. Петка“

Надворешни врски

• Радибуш на Ризницата ^?