Кејнзијанска антициклична политика

Кејнзијанската антициклична политика (англиски: Keynesian countercyclical policy) ги претставува мерките на економската политика насочени кон неутрализирање на цикличните флуктуации во економијата, кои се засноваат врз учењето на Џон Мајнард Кејнз. Во прв ред, тие ги опфаќаат мерките кои биле применети во економијата на САД за време на Големата светска економска криза од 1929-1933 година, а потоа и во годините до започнување на Втората светска војна.

Кејнзијанско подгревање на агрегатната побарувачка – општ пристап

Кејнз како творец на клучните макроекономски агрегати, го развил современиот концепт на агрегатната побарувачка (AD = C + I + G + (X-M)), која претставува круцијална макроекономска категорија во неговото учење. Но, Кејнз во својата општа теорија ги анализирал и другите макроекономски агрегати и концепти: потрошувачка, штедење, инвестиции, каматна стапка и сл. како фактори кои ги детерминираат одделните компоненти на агрегатната побарувачка. Кејнз и неговите следбеници, тврдејќи дека главните извори за појавата на бизниз – циклусите се сместени на страната на агрегатната побарувачка, мерките и инструментите на антицикличните (стабилизационите) полититки (во прв ред, фискалната и монетарната политика) редовно ги употребуваат во функција на зголемување (кејнзијанско подгревање) на агрегатната побарувачка. Притоа, кејнзијанците мислат дека на фискалната политика и на краткиот рок, им припаѓа централна улога во стабилизирањето на економиите и во надминување на рецесиите и експанзиите.

Дискрециона фискална политика

Фискалната политика претставува употреба на државните приходи и расходи за дејствување врз макроекономските агрегати, односно врз вкупната економска активност. Всушност, современите економии не функционираат идеално, а тоа се должи на флуктуациите на фактичкиот (актуелниот) БДП над и под потенцијалниот бруто-домашен производ. Затоа, за економијата би било најдобро да функционира на нивото на потенцијалниот бруто-домашен производ, бидејќи, во тој слушај таа рационално и ефикасно ги искористува расположливите ресурси.

Рестриктивна фискална политика

Кога фактичкиот БДП е над потенцијалниот, економијата е во фаза на експанзија - пораст на економската активност, пораст на номиналните доходи на учесниците во економскиот живот и инфлаторен притисок кој, доколку не се преземат соодветни мерки може да премине во неконтролирана инфлација. Во овој случај постои инфлаторен јаз. Во оваа ситуација за да се забави економијата и да се спречи инфлацијата, владата ќе води рестриктивна фискална политика која може да се реализира преку една од следните три опции:

• Намалување на државната потрошувачка – најголем број влади ги намалуваат јавните набавки, односно ја намалуваат потрошувачката на добра и услуги, а тоа ќе доведе до директно намалување на агрегатната побарувачка, бидејќи G е компонента на агрегатната побарувачка.
• Зголемување на даноците – ова значи зафаќање на поголем дел од доходите на домаќинствата и претпријатијата, со што агрегатната побарувачка ќе се намали преку намалување на потроувачката на секторот на населението (C) и инвестициите на секторот на претпријатијата (I).
• Комбинација на првата и втората опција, осносно намалување на државната потрошувачка со истовремено зголемување на даноците.

Доколку секој од овие пристапи се реализира, ќе води кон намалување на агрегатната побарувачка, со што на краток рок ќе дојде до намалување на реалниот аутпут на економијата, намалување на општото ниво на цени и забавување на економската активност. Вака структуираните мерки на фискалната политика во услови на експанзија резултираат буџетски суфицит.

Експанзивна фискална политика

Кога фактичкиот бруто – домашен производ е под потенцијалниот, економијата е во фаза на рецесија – опаѓање на економската активност, пораст на невработеноста и нерационално користење на производствените фактори. Во овој случај, во економијата постои рецесивен јаз. Доколку рецесијата е посилна и подолготрајна може да се трансформира во депресија. Тогаш владата ќе спроведува експанзивна фискална политика преку:

• Зголемување на државната потрошувачка (G) – ова имплицира директно зголемување на агрегатната побарувачка бидејќи државната потрошувачка е нејзина компонента.
• Намалување на даноците – значи дека владата им остава на располагање на домаќинствата и претпријатијата поголем дел од реализираните доходи, со што зголемувањето на агрегатната побарувачка е индиректно преку пораст на потрошувачката на секторот на населението (C) и на инвестициите на секторот на претпријатијата (I).
• Комбинација на првата и втората опција.

Доколку секоја опција се реализира поединечно, резултатот ќе биде зголемена агрегатна побарувачка и заживување на економската активност за да се надмине рецесијата. Ваквите мерки на фискалната политика во усклови на рецесија најчесто предизвикуваат буџетски дефицит.

Фискалната политика има ефекти врз реалниот аутпут на економијата на краток рок, односно буџетските расходи имаат мултипликативно дејство врз бруто-домашниот производ. Тоа значи дека секој потрошен денар од буџетот го зголемува БДП за повеќе од еден денар (принцип на мултипликатор). Мултипликаторот е еднаков на реципрочната вредност од маргиналната склоност кон штедење. Мултипликаторот е поголем кога владата директно ги зголемува своите расходи, а помал кога владата ги намалува даночните стапки. Тоа е и разбирливо, бидејќки во првиот случај еден денар потрошен за G, значи директно додавање на БДП, додека во вториот случај ослободениот дел од доходот на даночните обврзници (поради намалените даноци), само во еден дел ќе биде потрошен за C, а другиот дел ќе биде заштеден.

Опишаните политики рестриктивна и експанзивна ја сочинуваат суштината на т.н. дискрециона фискaлна политика, бидејќи и двете претпоставуваат право на владите на современите економии да спроведуваат промени во јавните давачки и во програмите на јавната потрошувачка во зависност од фазата на бизнис – циклусот.

Автоматски стабилизатори на фискалната политика

Дискреционата фискална политика се соочува со бројни слабости и ограничувања кои ја намалуваат нејзината ефикасност, а понекогаш ја прават и контрапродуктивна. Дискреционата фискална политика навистина може да биде неефикасна, поради фактот што промените на даночните стапки и промените на јаванта потрошувачка бараат долго време – одлуки на влада, расправи и одлуки на парламент. Додека таквите одлуки се донесат сосотојбата на економијата може битно да се влоши и како резултат на задоцнетото дејство на мерките на дискреционата фискална политика економијата може да претрпи големи штети. Затоа, како алтернатива се поставуваат т.н. автоматски стабилизатори на фискалната политика кои се вклучуваат и дејствуваат антициклично врз економијата.

Да објасниме како практично дејствуваат автоматските стабилизатори. Ако економијата е во екпанзија, цените растат, а со тоа се зголемуваат и номиналните доходи на економските субјекти. Како резултат на непроменетите даночни стапки, владата во буџетот ќе зафати и ќе прибере поголеми доходи со што извлекува дел од парите во економијата и ја смирува експанзијата. Фактот што современите даночни системи, се прогресивни, уште повеќе ја зголемува ефикасноста на автоматските стабилизатори. Во услови на експанзија и на номинален пораст на доходите на даночните обврзници, можно е една категорија на даночни обврзници да премине во категорија на даночни обврзници со повисок доход и според тоа да биде оданочена со повисока маргинална даночна стапка (феномен на т.н. фискално развлекување). Дејството на автоматските стабилизатори доаѓа до израз и преку расходната страна на буџетот. Во фазата на експанзија, зголемените инвестиции придонесуваат за зголемено вработување, а дел од невработените кои дотогаш примале социјална помош повторно се вработуваат и на тој начин се намалуваат социјалните трансфери. Парите што дотогаш буџетот ги трошел за помош на невработени остануваат во буџетот и за тој износ се намалува паричната маса во економијата и се ублажува експанзијата.

Ако економијата е во рецесија, поради намалените инвестиции се зголемува невработеноста и доходите на даночните обврзници се намалуваат. Во оваа ситуација владата се подготвува да ги намали даночните стапки и да ги зголеми буџетските расходи за да ја заживее економската активност. Но, во меѓувреме дејствуваат автоматските стабилизатори и владата со исти даночни стапки во маса зафаќа помалку средства поради намалените доходи. Од друга страна поради зголемената невработеност во услови на рецесија буџетот троши повеќе средства за да ги обезбеди невработените, со шсто дејствува врз зголемување на агрегатната побарувачка.

Дискрециона монетарна политика

Моќен инструмент на монетарната власт за влијание врз вкупните макроекономски движења се монетарните фактори ( парите и кредитот). Промените на понудата на пари т.е. на количеството пари во оптек имаат силно влијание врз најзначајните макроекономски агрегати – каматна стапка, инвестиции, бруто-домашниот производ, вработеноста. Доколку една економија е соочена со рецесија ( опаѓање на економската активност) Централната банка ќе спореведува експанзивна монетарна политика, за да ја зголеми понудата на пари. Што ќе предизвика ова во економијата на краток рок? Зголемената парична маса ќе предизвика опаѓање на каматната стапка, поради што и ќе се намалат трошоците на инвестирање, т.е. ги стимулира инвестициите на секторот на претпријатијата. Пониската каматна стапка како цена на паричниот капитал ги поттикнува претприемачите да инвестираат, бидејќи сега тие имаат пристап до поевтини кредити. Зголемените инвестиции во економијата предизвикуваат зголемување на агрегатната побарувачка и пораст на бруто-домашниот производ и на вработеноста. Во оваа смисла експанзивната монетарна политика се сведува на политика на евтини пари. Овие прикажани ефекти од спроведувањето на експанзивната монетарна политика се валидни на краток рок. Но, на долг рок зголемената понуда на пари предизвикува инфлација, пораст на општото ниво на цените. Поради тоа, може да се каже дека експанзивната монетарна политика на краток рок создава пораст на реалните фактори ( инвестиции, производство и вработеност) , а на долг рок само пораст на цените. Според Кејнз, на долг рок инфлацијата е секогаш и насекаде е монетарен феномен. Влијанието на промените на понудата на пари врз макроекономските големини може да биде посредно, индиректно преку промени на каматните стапки и директно, со што крајниот ефект и од двата начини е врз бруто-домашниот производ. Индиректниот пренос на ефектите од промената на понудата на пари врз макроекономските големини е следниов:

• Промените во понудата на пари предизвикуваат промена на висината на каматната стапка
• Променетата каматна стапка предизвикува промени во компонентите на агрегатната побарувачка чувствителни на каматната стапка : инвестициите на претпријатијата и потрошувачката на домаќинствата на трајни потрошни добра.
• Промените во инвестициите предизвикуваат промени во номиналниот бруто-домашен производ.

Директниот пренос од промената на понудата на пари и промените во бруто-домашниот производ е следна:

• Промените во понудата на пари предизвикуваат промени во агрегатната побарувачка
• Промените во агрегатната побарувачка предизвикуваат промени во номиналниот бруто-домашен производ.

Објаснувањето е следно – зголемената парична маса предизвикува пораст на агрегатната побарувачка и на општото ниво на цените. Кога произведените добра и услуги ги множиме со зголемените тековни цени номиналниот бруто-домашен производ покажува пораст. Ваквото тврдење монетаристите го изведуваат директно од основните постулати на квантитативната теорија на парите.

Квантитативни инструменти на монетарната политика за регулирање на понудата на пари

Во современите економии, централната банка ја регулира понудата на пари преку квантитативни инструменти како што се:

• Политика на отворен пазар;
• Политика на дисконтна стапка;
• Политика на задолжителна резерва.

Политиката на отворен пазар или операции на отворен пазар е инструмент кој се применува во земјите со развиен финансиски пазар, соочени со голем буџетски дефицит кој се финансира со емисија на државни обврзници. Во услови на инфлација, состојба кога количеството пари во оптек ги надминува реалните стоковни фондови постојат вишок пари во оптек. Централната банка со посредство на комерцијалните банки за да ја заузда инфлацијата ќе мора да извлече дел од количеството пари во оптек, а тоа го прави преку продажба на државни обврзници. Граѓаните и другите заинтересирани субјекти од парите што ги чуваат на сметките кај комерцијалните банки купуваат државни обврзници и на тој начин се префрлаат дел од нивните депозити на сметката на Централна банка. Тоа значи дека паричните резерви на комерцијалните банки се намалуваат, а тоа ќе предизвика да се намали и кредитниот потенцијал на самите банки односно можноста да даваат кредити на коминтентите. Исто така, сето ова предизвикува да се намали можноста на комерцијалните баки за кредитна мултипликација. Логиката на дејствување на овој инструмент е обратна во услови на рецесија. За да заживвее економијата неопходно е да се зголеми економската активност, колечеството на пари во оптек, а тоа Централната банка ќе го реализира преку купување на државни обврзници. И овде плаќањето ЦБ не го врши директно туку со посредство на комерцијалните банки,односно ќе се префрлат пари од сметката на ЦБ на сметките на дотогашните сопственици на државните обврзници, отворени во комерцијалните банки. Тогаш паричните резерви на комерцијалните банки ќе се зголемат, нивниот кредитен потенцијал ќе порасне, а со тоа проработува механизамот на кредитна мултипликација и се зголемува паричната маса. Политика на задолжителна резерва е значаен инструмент за регулирање на понудата на пари. ЦБ при спореведување на монетарната политика, дејствува врз понудата на пари преку зголемување или намалување на кредитниот потенцијал на комерцијалните банки, со што се зголемува или намалува можноста за кредитна мултипликација и создавање на пари. Кредитниот потенцијал на комерцијалните банки и можноста за создавање на пари најдиректно се поврзани со големината на депозитите на комерцијалните банки во Централната банка. Оттука се јавува и стапка на задолжителна резерва којашто ја пропишува Централната банка како процент од депозитите на комерцијалните банки, кои овие се должни да го држат како резерва во Централната банка. Ако економијата е во експанзија ЦБ ќе ја зголеми стапката на задолжителна резерва, со што комерцијалните банки сега треба да чуваат поголем износ од депозитите во вид на резерва кај ЦБ. Тоа ќе го намали нивниот кредитен потенцијал и можноста да создаваат пари. На тој начин се намалува понудата на пари во економијата со цел да се заузда инфлацијата. Обратно во услови на рецесија, за да заживее економијата ЦБ треба да ја намали стапката на задолжителна резерва, со тоа ќе го зголеми кредитниот потенцијал на комерцијалните банки и ќе ја зголеми понудата на пари. Политика на дисконтна стапка – Дисконтната стапка е каматна стапка што Централната банка ја наплратува од комерцијалните банки кога овие позајмуваат пари од неа, а тоа го прават заради одржување на сопствената ликвидност. Според тоа,

• Најниската пазарна каматна стапка по која комерцијалните банки можат да им одобруваат кредити на своите коминтенти е еднаква на висината на дисконтната стапка. Во овој случај, комерцијалните банки не заработуваат на разликата помеќу пазарната каматна стапка и дисконтната стапка, но исто така и не губат.
• Во услови на експанзија, Централната банка ја зголемува дисконтната стапка, со што кредитите кои комерцијалните банки ги мобилизираат од Цб стануваат поскапи. Кај комерцијалните банки се намалува интересот за позајмување на кредити од ЦБ, а со тоа се намалува и нивниот кредитен потенцијал, односно можноста за одобрување на кредити на заинтересираните коминтенти. Креиреањето пари во економијата се намалува, т.е. се намалува понудата на пари и се дејствува антиинфлаторно.
• Во улови на рецесија, логиката е обратна, што значи дека Цб ја намалува дисконтната стапка, а тоа предизвикува зголемување на кредитниот потенцијал на комерцијалните банки и зголемување на нивниот интерес да позајмуваат кредити од ЦБ. На овој начин се дејствува антирецесивно, што овозможува и зголемување на понудата на пари.

Управување со агрегатната побарувачка – фискално-монетарен микс

Управувањето со агрегатната побарувачка (demand management) всушност претставува активно користење на фискалната и монетарната политика за дејствување врз агрегатната побарувачка, односно колку пто е можно приближување на фактичкиот бруто – домашен производ до потенцијалниот. При управувањето со агрегатната побарувачка основно е дека фискалната и монетарната политика се суптитути. Тоа значи дека ако една влада спроведува нагласено рестриктивна буџетска политика (зголемување на даноците, намалување на јавната потрошувачка или комбинација од двете мерки), тогаш монетарната политика треба да биде полиберална, поекспанзивна, за да се избегне рецесија. Обратно, ако владата води рестриктивна монетарна политика (ја ограничува понудата на пари), буџетската политика треба да биде поекспанзивна. Всушност, ако владата подолго време спроведува и остри буџетски рестрикции и остри монетарни рестрикции, економијата ќе заврши во рецесија и висока невработеност. Оттука, ваков фискално-монетарен микс не е препорачлив, освен во исклучителни ситуации- доколку економијата е соочена со висока инфлација. И обратно, влада којашто практикува буџетски и монетарни експанзии, ќе ја втурне економијата во зона на висока инфлација. Во економската литература најчесто се познати два основни типови монетарно-фискален микс :

1. Лабава фискална – тврда монетарна политика
2. Лабава монетарна – тврда фискална политика

Првиот тип монетарно-фискален микс беше применет за време на претседателот Реган во САД кој решил да ги зголеми трошоците за одбрана на земјата, и тоа да го направи без да ги зголеми даноците во исто време. Напротив, почнала да се спроведува Регановата програма за намалување на даноците ( ’’лабава фискална политика’’). Резултатот од овој вид на политика бил голем буџетски дефицит кој започнал да ја прегрева економската активнот во САД. Затоа централната банка спровела ‘’тврда монетарна политика‘’, а од ова крајниот резултат биле високи каматни стапки, истиснување на приватниот сектор од сферата на инвестициите, намалување на нето-извозот, смалена инфлација, но пораст на невработеноста.

Вториот тип монетарно-фискален микс ’’лабава монетарна - тврда фискална политика ’’ е политика којашто е применета за време на претседателот Бил Клинтон, кога САД влегоа во рекордно долга експанзија која била создадена од два извори:брз технолошки развој и прудентно управување со агрегатната побарувачка. Клинтон наследил од Реган висок буџетски дефицит и решил да со намали буџетскиот дефицит, да ги зголеми инвестициите и за го забрза економскиот раст. За таа цел тој спроведувал буџетски рестрикции, вклучувајќи и зголемување на даночните стапки, комбинирани со ’’лабава’’, експанзивна, монетарна политика, која ја намалила каматната спатка, ги зголемила инвестициите и го зголемила нето-извозот на земјата. На крајот буџетскиот дефицит бил претворен во буџетски суфицит.

Оптималниот избор на фискално-монетарниот микс не е детерминиран само од состојбата во економијата (фазата на економскиот циклус) и целите што треба да се постигнат, туку и од краткорочните и долгорочните ефекти на клучните макроекономски политики – фискална и монетарна.

Краткорочните ефекти на експанзивната фискална политика имаат резултат за:

Прво, експанзивната фискална политика на краток рок ќе ја зголеми агрегатната побарувачка, а тоа ќе предизвика пораст на реалниот бруто-домашен производ, на вработеноста и на општото ниво на цените.

Второ, реалниот пораст на производството ќе ја зголеми побарувачката за пари , а тоа пак предизвикува пораст на каматната стапка

Трето, зголемената каматна стапка ги намалува компонентите на агрегатната побарувачка коишто се сензитивни на висината на каматната стапка, а тоа доведува до намалување на реалниот бруто-домашен производ и вработеноста.

Четврто, зголемената каматна стапка предизвикува апрецијација на номиналниот девизен курс, т.е. зголемување на вредноста на домашната парична едниница во однос на странските парични единици, а крајниот ефект е намалување на нето-извозот на земјата.

Подолгорочното практикување на експанзивата фискална политика е лимитирано со зголемување на буџетските дефицити и со кумулирање на јавниот долг што пак доведува до појава на т.н буџетско ограничување на државата, што може да се претстави на следниов начин:

                    T1 + T2 / 1 + r = G1 + G2 / 1 + r

Притоа, со T1 и T2 се искажани даноците што државата ги прибира, со G1 и G2 се прикажани расходите на државата, со r се означува висината на каматната стапка со која државата зајмува за покривање на јавниот долг, а 1 + r претставува дисконтен фактор. Според тоа, буџетското ограничување на државата покажува дека дисконтираната вредност на јавните приходи треба да биде еднаква на дисконтираната вредност на јавните расходи меѓу два периоди. Заклучокот е дека владата, долгорочно, не може да создава буџетски дефицит и да кумулира јавен долг, а притоа да не го загрози правилото за буџетското ограничување на државата.

Кои ќе бидат краткорочните ефекти во економијата од примената на експанзивна монетарна политика?

Прво, експанзивната монетарна политика ја намалува каматната стапка и ги зголемува инвестициите и потрошувачката ја трајни добра на секторот на домаќинствата. Тоа води до пораст на реалниот бруто-домашен производ и на вработеноста на краток рок.

Второ, смалените каматни стапки на краток рок предизвикуваат депрецијација на националната парична единица и пораст на извозот.

Трето, реалниот пораст на производството ја зголемува побарувачката за пари, а тоа пак предизвикува пораст на каматната стапка, но истовремено намалување на компонентите на агрегатната побарувачка коишто се сензибилни на каматната стапка.Овој пораст на каматната стапка е предизвикан од зголемување на општото ниво на цените, а тој пораст на каматната стапка доведува и до намалување на инвестициите и потрошувачката на трајни потрошни добра, а со тоа и намалување на бруто-домачниот производ и вработеноста.

Значи, за разлика од фискалната политика, користењето на монетарната политика за стимулирање на економијата оди преку пораст на инвестициите и пораст на извозот.

Долгорочните ефекти на монетарната политика се врзани за долгорочната Филипсова крива кои потврдуваат дека парите на долг рок се неутрални и дека инфлацијата, на долг рок е монетарен феномен.