Жените во Народноослободителната борба
Во текот на Народноослободителната борба на народите на Југославија од јули 1941 до мај 1945 година во редовите на Народноослободителната војска и партизанските одреди на Југославија се бореле повеќе од 100.000 жени, од кои околу 25.000 биле убиени. Покрај нив, голем број жени учествуваа во работата во позадината, а особено масовното учество на жените е забележан во бунтовничките области. Под раководство на Сојузот на комунистите на Југославија за време на Народноослободителната борба биле основани организации на жените, кои биле различни, бидејќи условите биле различни во некои делови од Југославија, но сите тие имале исти цели - ослободувањето на жените од окупаторите, но исто така и од нивната зависност и нееднаква положба во општеството.
Женитете масовно се вклучиле во Народноослободителното движење - како делегати, политички комесари, команданти и командири, службеници на брза помош, медицински сестри, војници, бомбардери, и партиски водачи и пратеници за Народноослободителнот комитет на КПЈ. КПЈ во предвоениот период се обиде да ги вклучи жените во револуционерното движење, но не создаде и одделни организации на жените. Во почетокот на војната биле воспоставени општинските и градските совети на жените, и после големите успеси постигнати во борбата во текот на 1941 и 1942 година, биле создадени специјални женски организации - Антифашистичкиот фронт на жените на Југославија, бил основан на 6 декември, 1942 во Босански Петровац.
Од сите 40.000 жени кои биле повредени за време на војната, повеќе од 3.000 станаа инвалиди. За народни херои прогласени биле 91 жени, а 3.344 од нив добиле Партизанска споменица 1941. Повеќе од 2.000 жени станаа офицери на Југословенската армија. Од околу 1,7 милиони Југословени, кои биле убиени за време на Втората светска војна, околу 620.000 се жени, а само во камповите биле убиени повеќе од 282.000.
Предвоената активност на жените уреди
Непосредно пред почетокот на Втората светска војна се интензивира, под раководство на Комунистичката партија на Југославија, политичката активност на жените. Во 1936 година, во акцијата „За мир и слобода“ биле собрани 600.000 потписи од жени, и следната година жените масовно учествувале во демонстрации низ целата земја против растечката закана од фашистите - од Аншлусова Австрија, Минхенскиот договор, Судетската криза, итн. Шеснаесет жени од Југославија учествувале во Шпанската граѓанска војна од 1936 до 1939 година.
На Петтата конференција на Комунистичката партија на Југославија, што се одржа од 19 до 23 октомври 1940 година во Дубрава во Загреб, Вида Томшич даде извештај „За работата на жените.“ На конференцијата е избран и нов Централен комитет на КПЈ, во кој биле вклучени две жени - Спасенија Цана Бабовиќ и Вида Томшиќ.
Активност на жените во војната уреди
На Југословенските жени никој не им дал рамноправност, но тие со нивното учество во народноослободителната борба, и тоа масовно учество - со оружје во рака, се избореле за неа."[1]
По окупацијата на Кралството Југославија во април 1941 година и организирањето на Движењето за национално ослободување на Југославија, се приклучиле активистките на Народноослободителното движење за собирање храна, облека, обувки, медицински материјали, се грижиле за ранетите деца и слабите луѓе, се мобилизирале медицински сестри во амбуланскиот сервис, ги одржувале курирските врски, разузнавачките агенции, итн. Овие комисии за време на летото и есента во 1941 година почнале да се нарекуваат комитети на Антифашистичкиот фронт на жените и едни со други биле поврзани. Во ослободениот Дрвар на 21 август 1941 се одржа средба на жените, на која биле дискутирани задачите на жените во врска со учеството во Народноослободителната војна и помагање на партизанските единици и организирање на жените на територијален принцип. Во исто време, на 20 август 1941 година, провинцискиот комитет на Комунистичката партија на Југославија во Србија ја навести на Окружниот комитет можноста за различни форми на ангажирање на жените во партизанските единици и сл.
Во партизанско движење никогаш не сум чувствувала никаков вид на предрасуда и нееднаквост со другите, било да е тоа сексизам или антисемитизам.[1]
По консултации со началникот на Народноослободителниот партизански одред на Југославија (НОПОЈ) во Столице, Крупањ, што се одржа на 26 септември 1941 година, се разви уште поинтензивна работа на организирање и собирање на жените во Движењето за национално ослободување. На бунтовничките Хрватски области, до тогаш веќе биле организирани рурални и општини комитети на Антифашистичкиот фронт на жените. Основачкиот одбор на АФЖ во источна Босна се одржа на 22 февруари, 1942 година во Фоча. Во Словенија, во летото 1941 година Ослободителниот Фронт на Словенија се приклучи на "Сојузот на локалните момчиња и девојки", масовна организација на младите од руралните средини.
На првата на Антифашистичкиот фронт на жените на Југославија, кој се одржа од 5 до 8 декември 1942 во Босански Петровац, во присуство на 166 делегати од цела Југославија (освен Словенија и Македонија), бил избран Централен одбор на АФЖ Југославија од 20 членови; за собраниски претседавач на АФЖ била избрана Ката Пејновиќ.
Партизаните за жените војници уреди
За време на војната научив да ги почитувам жените. Видов многу мажи, и херои но и кукавици. Но никогаш не сум видел жена кукавица. Мажите треба да одат во војна. Жените не треба. Тие не се принудени да се приклучат на партизаните, тие се протерани од партизаните! Момците се убедувани да ги напуштат своите домови кога земјата е во опасност. За жените се бара да останат во своите домови. Мажот е доброволно партизан и тогаш кога прифати после петтиот повик. Жените волонтерки се одбивани и кога десет пати побарале да бидат примени. Знам девојки кои се конечно примени во партизанските редови само кога - во колона, со нивните соработници, или браќа - толку многу се оддалечени од нивното село, што повеќе не можеле да ги вратат дома"[2]
"Во нашата бригада има многу партизанки. Овие се претежно селски девојки, Славонки, Козарчанки, сите се уште многу млади. Одат во нашата колона, се борат [...] против непријателот; заедно со другите војници од првите баталјонски линии ги издржуваат сите напори на партизанскиот живот. [...]
Сестрите Милија и Даница Злокапа ... неодамна пристигнаа во нашата бригада, но веќе се стари борци. На храбар човек му треба само едно војно крштевање. Милија е шеснаесет, Даница осумнаесет. [...] На смена носат пушки и ранец со муниција и не дозволуваат на никој да им помогне. [...]
Во нападот на Сирач загина една од најхрабрите девојки во нашата бригада и во цела Славонија, Перса Босанац. [...] Била е мала, тенка осумнаесетгодишна девојка. Тие рекоа за неа: "Перса не знае да се плаши" ... Во борбата на Јаворовица, за време на напредувањето, после цел ден на напади била меѓу првите во непријателските положби и се борела со Германците рака на рака сè додека не биле уништени [...] Таа падна кај училиштето, во еден од многуте напади врз тој објект. Перса била убиена. Изложена била многу, не знаела да се плаши! [...] на Јаворовица покрај неа била и Катица Хацман, Билогорка. Тие биле најдобри пријателки и секогаш биле заедно. Катица во последниот напад била фатена од непријателски бараж и била фатално ранета.[3]
—Џон Шибл за партизанките во неговата бригада
Познати жени во Народноослободителната борба уреди
- Босна и Херцеговина:
- Македонија:
- Словенија:
- Србија:
- Војводина:
- Косово и Метохија:
- Хрватска:
- Црна Гора:
Поврзано уреди
- „Жена-борец“ — парк во центарот на Скопје посветен на жените во НОБ