Старословенски морфолошки систем
Старословенскиот јазик имал богата примена и кај именските зборови и кај глаголите. Тој бил синтетичен јазик, т.е. службата на именските зборови во реченицата се изразувала со падежни форми, што е случај денеска со српскиот, хрватскиот, босанскиот, словенечкиот, рускиот и други јазици. Именските зборови разликувале 7 падежи: во еднина, во множина и двоина (дуал). Двоината се употребувала кога се однесувало на два предмета или две лица или на броеви што завршувале со 2: 12, 22 итн. Именките се менувале по падежи според нивната основа.
Имало 5 групи именска примена:
- о-основа (тврда и мека): рабъ, конь, сєло, полє;
- а-основа (тврда и мека): жєна, змiа;
- и-основа: гость, кость;
- у-основа: сын, волъ
- основа на согласка: камєнь, имѧ, тєлѧ.
Именките разликувале три рода: машки, женски и среден - рабъ, жєна, сєло.
Еве пример за деклинација на една именка во сите падежи и броеви:
| Падеж | еднина | множина | двоина |
|---|---|---|---|
| Номинатив | зѫбъ | зѫби | зѫба |
| Генитив | зѫба | зѫбъ | зѫбѹ |
| Датив | зѫбѹ | зѫбомъ | |
| Акузатив | зѫбы | ||
| Вокатив | зѫбє | зѫби | |
| Инструментал | зѫбомь | зѫбы | зѫбома |
| Локатив | зѫбѣ | зѫбѣхъ |
Придавките се менувале по падежи како именките. Разликувале три рода: машки - новъ, женски - нова, среден - ново. Компарацијата се образувала на синтетички начин, т.е. со наставка која се додавала на придавката. Компаратив: нов-ѣи (понов), новѣиши (понова), новѣѥ (поново). Суперлатив: наинов-ѣи (најнов), наиновѣши (најнова), наиновѣѥ (најново). Секоја придавка можела да има две форми:
- проста: добръ, добра, добро.
- сложена: добрыи, добраiа, добрѥ.
Старословенскиот глагол имал, исто така, голем број форми (граматичко време): прости и сложени.
Прости:
- инфинитив (неопределен начин) кој завршувал со наставката -ти: нєсти, брати, глаголати;
- презент (сегашно време): нєсѫ, нєсєши;
- имперфект (минато определено време): берѣахъ;
- аорист (минато определено свршено време) и тоа три вида, прост: рекъ, I сложен: рѣхъ, II сложен: пєкохъ.
Сложени:
- перфект (минато неопределено време): нєслъ юсмь;
- плусквамперфект (предминато време): нєслъ бѣахъ;
- футур (идно време) се искажувало на два начина: со сегашно време од свршен глагол: напишѫ - ќе напишам, а од несвршен глагол со сложена форма составена од сегашно време од помошните глаголи; нмѣти, хътѣти, вьзѧти и инфинитивот на глаголот кој се менува: нмамь нєсти, хъшт нєсти, вьзьмѫ нєсти.
Во старословенскиот јазик имало 5 партиципи:
- два за сегашност, активен: беры-ѫшти, пасивен: бєромъ -а, о и
- три за минатост, активен I: бьравъ -ши, активен II: бьралъ -а, о, пасивен: бьранъ -а, о. Тие имале различни функции во реченицата.
Глаголите во старословенскиот јазик се делат на 5 групи според завршокот на презентската основа:
- со основа на сегашно време на Є: Нєсє
- на - Нє: двигнє
- на - Ѥ: сѣѥ, знаѥ
- на - И: моли, хвали
- со основа на согласка по која се менувале само пет глаголи: ѥсмь, дамь, вѣмь (знам), iамь (јадам), имамь.
Формата за 2 лице множина на заповеден начин кај I и II промена завршувале на -ѣ -тє: нєс-ѣтє, а кај III и IV на -итє: сѣ-итє, мол-итє, хвал-итє.
Промена (конјугација) на глаголите во старословенскиот јазик, еве промена на еден глагол во сегашно време (презент) и минато неопределено време (перфект):
Сегашно време (презент)
| Лице | еднина | множина | двоина |
|---|---|---|---|
| 1 | носѫ - носам | носємъ - носиме | носєвѣ - јас и ти носиме |
| 2 | носєши - носиш | носєгє - носите | носєта - ти и тој носите |
| 3 | носєтъ - носи | носѫтъ - носат | нєсєте - тие двајвата носат |
Минато неопределено време (перфект)
| Лице | еднина | множина | двоина |
|---|---|---|---|
| 1 | нєслъ юсмь - сум носел | нєсли юсмъ - сме носеле | |
| 2 | нєслъ ѥси - си носел | нєсли юстъ - сте носеле | |
| 3 | нєслъ юстъ - носел | нєсли сѫтъ - носеле |
Извори уреди
- Круме Кепески, Граматика на македонскиот литературен јазик, Просветно дело, Скопје, 1990.