Википедија

Моша Пијаде

Моша Пијаде - Чича Јанко (Белград, 4 јануари 1890 година - Париз, 15 март 1957 година) бил учесник во Народноослободителната борба, револуционер, сликар, новинар и ликовен критичар, општествено-политички работник на ФНРЈ и НР Србија, кој учествувал во изработката и одлуките на Второто заседание на АВНОЈ и првиот Устав на ФНРЈ, генерал-мајор на ЈНА во резерва, херој на социјалистичкиот труд и народен херој на Југославија.

Моша Пијаде (4 јануари 1890 година - Париз, 15 март 1957 година)
Моша Пијаде

Биографија уреди

Роден е на 4 јануари 1890 година во Белград, во познатото семејство на сефардските Евреи - Пијаде. По завршувањето на основното училиште и гимназијата, 1905 година го посетувал занаетчиското и уметничкото училиште во Белград, а од 1906 г. до 1910 година студирал сликарство во Минхен и Париз. Покрај ова, активно се занимавал и со новинарство. Своите новинарски чекори ги започнал во 1910 година во весникот „Пиемонт“. Од 1911 година до 1912 година бил секретар на Здружението на новинарски соработници во 1913 година, а од 1913 г. до 1915 година учител по цртање во Охрид.

Политичка работа и затвор уреди

 
Политичкиот затвореник Моша Пијаде со пријателите во затвор.

Се приклучил на Комунистичката партија на Југославија (КПЈ) на 1 јануари 1920 година, а веднаш потоа бил избран за секретар на партиската организација „Дунав“. Бил учесник на Вториот конгрес на КПЈ одржан во Вуковар во јуни 1920 година, во август 1920 година е избран, на листата на КПЈ, за советник на град Белград. Кога во 1921, Законот за заштита на државата ја забранил Комунистичката партија на Југославија и го уапсил Извршниот комитет на КПЈ, Моша Пијаде, исто така бил уапсен во август[1] и во октомври[2] станал член на Извршниот одбор на КПЈ илегално и многу активно се вклучил во создавањето на независни работнички синдикати.

Во 1922 година ја претставувал КПЈ на Втората конференција на Балканската комунистичка федерација во Софија. Во време кога КПЈ барала легални форми на политичка работа од незаконитост, Моша на крајот на 1922 година работел во подготовките за основањето на Самостојната работничка партија на Југославија (НРПЈ). Со забраната на Самостојната работничка партија престанале можностите за легално политичко работење на КПЈ, па Партијата морало да оди во уште поголема незаконитост. Партијата му дала задача на Моша да организира илегална печатница на ЦК на КПЈ во Белград. Таму се печателе летоци и весникот „Комунист“. Во февруари 1925 година, откриена е илегалната печатница, а Моша Пијаде бил уапсен. Судот го осудил на дваесет години затвор, која казна подоцна била намалена на 12 години. Затворската казна ја отслужил во Сремска Митровица и Лепоглава, каде што развивал различни политички активности меѓу затворениците, поради што во 1934 г. година е осуден на уште две години, па одлежал вкупно 14 години затвор. Адвокатите кои го бранеле биле Светолик Гребенац и Чедо Плечевиќ.

И покрај тешките затворски услови, Моша ја продолжил својата револуционерна дејност. Со неговите извонредни напори, занданите биле претворени во комунистички училишта. Тој бил организатор на многу акции на политичките затвореници против затворскиот режим: демонстрации, штрајкови со глад итн. Од големо значење е преводот на Марксовиот „Капитал“, кој заедно со Родољуб Чолаковиќ го превеле во затвор.Моша Пијаде, покрај тоа, ги превел и „Комунистички манифест“, „Мизерија на филозофијата“ и „Критика на политичката економија“. Моша бил затворен во Лепоглава во 1930 година, и таму се запознал со Јосип Броз Тито.

Во април 1939 година, Моша по 14 години излегол од затвор. Партиската работа веднаш ја продолжил во Белград. Во јануари 1940 година Моша повторно бил уапсен и испратен во концентрациониот логор Билеќа, каде што останал до април 1940 година. На Петтата национална конференција на КПЈ, октомври 1940 г. бил избран за член на ЦК на КПЈ. Во февруари 1941 година Моша повторно бил уапсен во 1941 година, но бил ослободен два дена пред нападот на Третиот рајх врз Југославија.

Народноослободителната борба уреди

 
Јосип Броз Тито и Моша Пијаде во Фоча, 1942 година

По Априлската војна и окупацијата на Кралството Југославија, Моша бил испратен во Црна Гора од Централниот комитет на КПЈ за да напарви подготовки за востанието. По избувнувањето на Тринаесето јулското востание, учествувал во организирањето на востанието, а од декември 1941 г. година се преселил во Врховниот штаб на НОПОЈ, каде како раководител на Економскиот сектор и Одделението за заднински овластувања најмногу се занимавал со организацијата на народната власт и со заднината.

Во развојот и зајакнувањето на Народноослободителните комитети (НОК), голема улога одиграл „Фочанскиот правилник“, кој во февруари 1942 г. година, бил издаден од Врховниот штаб, а подготвен од Моша Пијаде. Тој посветил одредено време на создавањето на Антифашистичкиот совет на народното ослободување на Југославија (АВНОЈ), а на неговото Второ заседание во Јајце, најактивно учествувал во изготвувањето на сите одлуки кои биле темел на новата Социјалистичка Федеративна Република Југославија. Тој бил еден од основачите и соработниците на Телеграфската агенција на Нова Југославија (Танјуг), на 5 ноември 1943 година.

Повоена кариера уреди

 
Борис Кидрич и Моша Пијаде

По ослободувањето на Југославија, Моша Пијаде постојано бил избиран за пратеник во Сојузното народно собрание. Бил и пратеник во Народното собрание на Народна Република Србија, од првото и второто свикување. До јануари 1953 година. Бил претседател на Уставотворното собрание, а потоа и на Законодавно-правниот комитет во Сојузното народно собрание. Од јануари 1953 година до јануари 1954 година бил потпретседател на Сојузниот извршен совет (СИС), а од 1954 г. до 1957 година претседател на Сојузното национално собрание.

Тој е еден од авторите на првиот Устав на ФНРЈ од 1946 година, Уставниот закон и други закони кои ги претставувале правните основи на ФНРЈ и нејзините институции. Учествувал и на Мировната конференција во Париз. На Петтиот и Шестиот конгрес на КПЈ е избран во Политбирото на ЦК на КПЈ. Бил член на Претседателството на Социјалистичкиот сојуз на работниот народ на Југославија (ССРНЈ), Централниот одбор на Сојузот на борците, редовен член на Српската академија на науките и уметностите (САНУ), член на српската Здружението на новинари (ЗНС) и Здружението на уметници на Србија (ЗЛУС). Имал чин резервен генерал-мајор на ЈНА.

Починал во Париз на 15 март 1957 година по враќањето од Лондонкаде што ја предводел југословенската парламентарна делегација. Погребан е во Белград, во Гробот на народните херои на Калемегдан , каде што биле погребани и Ѓуро Ѓаковиќ, Иво Лола Рибар и Иван Милутиновиќ.

Уметничка биографија уреди

Сликарство уреди

По завршувањето на основното училиште ја напуштил Нижата гимназија во 1905 година, од кога кратко време посетувал Ликовно-занаетчиско училиште во Белград кај Марко Мурат, а веднаш потоа станал приватен ученик на Пашко Вучетиќ. Студирал 1906 - 1907 година сликарство во Минхен во приватното училиште на Хајнрих Книер, а потоа и на Академијата за ликовни уметности кај сликарот Ангел Јанко. Заминал за Париз во 1909 година, а во Белград се вратил во 1910 година.

Од 1913 година до 1914 година бил учител по цртање во Гимназијата во Охрид.

За прв пат изложувал во Сомбор во 1911 година, потоа 1919 ггодина со „Групата на уметници“ во Белград. Единствената самостојна изложба ја организирал во 1952 во неговото студио во Белград. За него биле организирани комеморативни изложби во 1957 и 1958 година во: Белград, Сараево, Пула, Загреб, Љубљана и Сплит.

Направил околу 120 слики (од кои повеќето се изгубени) и стотици скици и цртежи. Највредните слики се во Народниот музеј и Музејот на современа уметност во Белград.

Литература (избор) уреди

  • 1926 Мирослав Крлежа, Моша Пијаде, Обзор 21. февруари, Загреб
  • 1957 Вељко Петровиќ, (пред. мачка. ), Народен музеј, Белград
  • 1957 Павле Васиќ, Слика од Моша Пијаде, Политика, 13. мај, Белград
  • 1957 Марко Челебоновиќ, сликар Моша Пијаде, Уметност, бр. 1, Загреб
  • 1963 Лазар Трифуновиќ, (пред. мачка. ), Мала галерија на Меморијалниот музеј на II заседание на АВНОЈ, Јајце
  • 1963 Лазар Трифуновиќ, Моша Пијаде, сликар и борец за уметничка вистина, предговор на монографијата Моша Пијаде, За уметноста, Српско книжевно друштво, Белград.
  • 1964 Миодраг Б. Протиќ, Современици II. стр. 75-78, Нолит, Белград
  • 1967 Миодраг Б. Протиќ, Третата деценија - конструктивно сликарство, југословенска уметност на 20 век, Музеј на современа уметност, Белград
  • 1977 Зоран Маркуш, Титовиот соборец Моша Пијаде, Борба, 13 г. јули, Белград

Уметничка критика уреди

 
Споменик на Моша Пијада во Загреб
 
Споменик во Јајце

Како револуционер, Моша Пијаде се занимавал и со проблемот на местото на уметникот во општеството во неговата уметничка критика, дијалектички антагонизирајќи го како „уметнички пролетаријат“. Освен на социјалната критика, Пијаде се посветил и на пишување уметничка критика, спаѓајќи во редот на најобразованите и најчувствителните српски критичари во своето време. Неговиот метод на критички пристап се засновал на аналитичко и синтетичко толкување на уметничките појави, творци и дела, на реалистичен и материјалистички концепт на естетско расудување. Тој дал голем придонес во модернистичкото демистифицирање на националните и традиционалните поставки, теми и содржини на нашата уметност на почетокот на 20 век. Бил жесток и принципиелен полемичар за некои прашања од современата уметност, нејзиното разбирање и јавно значење. Ниту како сликар, ниту како ликовен критичар не се залагал за естетиката на социјалистичкиот реализам.

Библиографија уреди

Новинарство уреди

 
Споменик на Моша Пијаде пред главната зграда на весникот „ Политика “ во Белград

Се занимавал со револуционерно новинарство: од 1910 г. до 1924 година, пишувал прокомунистички текстови, и за Раднички новине (од 1920 година, кога бил примен во КПЈ), потоа за Сојузното движење, Радник, Борба итн.; на почетокот на 1919. Во 1923 година, тој го основал својот дневен опозициски весник „Слободна реч“ во Белград, за кој уредувал и пишувал, а кој излегувал до 1923 година. „Слободниот говор“ е од 1924 година како неделник, всушност, бил весникот на КПЈ. Од таа година е уредник и на синдикалниот весник „Организиран работник“. Кога во 1923 г. Независната работничка партија на Југославија. Пијаде го уредувал и нејзиниот весник „Радник“, а кога властите го забраниле, тој почнал да го издава и уредува весникот „Оковани Радник“.

Од 1911 година до 1912 година бил секретар на Здружението на новинарски соработници.

Бил основач и прв соработник на Телеграфската агенција на Нова Југославија (Танјуг), на 5 ноември 1943 година.

Со избувнувањето на Првата светска војна во 1914 година, при евакуацијата од Белград, ја понел со себе и на тој начин ја спасил рожницата (заглавието) на Политика.

Одликувања уреди

Носител е на бројни странски и југословенски одликувања, меѓу кои се:

Од странските се издвојуваат: грчкиот орден на Ѓорѓи I, Етиопскиот орден на Света Троица итн.

Галерија уреди

  •  
    Моша Пијаде како осуденик 1925. и 1931
  •  
    Тито и Моша Пијаде во затворот во Лепоглава
  •  
    Моша Пијаде и Иво Лола Рибар Јајце 1943
  •  
    Моша Пијаде на Првата седница на Словенечкиот народноослободителен совет, 1944 година.
  •  
    Моша Пијаде држи говор во Сојузното народно собрание
  •  
    Прием на членови на Президиумот на Народното собрание на ФНРЈ
  •  
  •  
    Гробница на народните херои на Калемегдан - Моша Пијаде, Иво Лола Рибар, Ѓуро Ѓаковиќ и Иван Милутиновиќ

Наводи уреди

 

  1. ↑ „Политика”, 4. авг. 1921
  2. ↑ „Политика”, 19. окт. 1921

Надворешни врски уреди

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Моша_Пијаде&oldid=5084261“