Дада или дадаизам — културно движење коешто започнало во Цирих, Швајцарија во текот на Првата светска војна, а го достигнува врвот помеѓу 1916-1922 година. Визуелната уметност, литературната поезија, уметничкиот проглас, теоријата на уметноста и театарот, графичкиот дизајн се примарни делови на ова движење кое се концентрира на анти-воената политика со отфрлање на тогашните стандарди во уметноста и воспоставување на анти-арт културни изработки. Целта била исмејување на сето она што нејзините учесници го сметаат за бесмислено во модерниот свет. Дадаизмот покрај оваа анти-воена цел бил анти-буржоаски и анархистички настроен. Активистите на дадаизмот излегуваат на јавни собири, демонстрации и објавуваат статии во областа на литературата и уметноста. Темите во областа на уметноста, политиката и културата биле често дискутирани и широко опфатени во медиумите. Ова движење влијаело на подоцнежните стилови како авагарда, даунтаун музика и на групите вклучувајќи ги надреализам, нео-реализам, поп-арт, Флуксус и панк-рок.

Дадаистички уметници, групна фотографија, 1920, Париз. Одлево надесно, заден ред: Луј Арагон, Теодор Френкел, Пол Елијар, Клеман Пансер, Емануел Феј (само мал дел).
Втор ред: Пол Дерме, Филип Супо, Жорж Рибмон-Десењ.
Прв ред: Тристан Цара, (со монокл), Селин Арно, Франсис Пикабија, Андре Бретон.

,,Дадаизмот е основата на апстракната уметност и поезија почеток на перформансот, претходник на постмодернизмот, влијание на поп-артот, славење на анти-уметноста, движење кое ги поставува темелите на надреализмот за подоцна да се вклучи во анти-политичките цели на 60-тите години. “

- Марк Ловентал, превод од воведот на делото на Франсис Пикабиа I Am a Beautiful Monster: Poetry, Prose, And Provocation

Вовед уреди

,, Премногу е идиотско за да биде шизофренично” - Карл Јунг за изработките на дадаизмот

Дадаизмот е неформално меѓународно движење со учесници од Европа и Северна Америка. Почетоците на дадаизмот се совпаѓаат со избивањето на Првата светска војна. За многу учесници ова движење е протест против буржоаските националисти и интересите на колонистите, противници на културната и интелектуална сообразност како во уметноста така и во општеството, кои многу дадаисти ги сметаат за причинители на војната. Тие исто така веруваат дека начинот на размислување и логиката на буржоаското капиталистичко општество ги навело луѓето на војна. Дадаиститте ја изразуваат нивната одбивност кон таа идеологија со уметноста која ја создаваат за да ја отфрлат таа логика и да го предизвикаат хаосот и нерационалноста. На пр. Џорџ Грос подоцна се отповикал на тоа дека неговата дадаистичка уметност била наменета за протест против светот и меѓусебното уништување. Според противниците , дадаизмот не е уметност туку тоа е анти-уметност. Сето она што претставувало уметност, за дадаизмот е спротивното. Ако уметноста претставува естетика, дадаизмот ја игнорирал естетиката. Ако со уметноста се побудуваат чувствата, намерата на дадистите била навредата. Дадаистите со нивната одбивност кон културата, традицијата и естетиката се стремеле за уништување на истата. Како што Хуго Бол рекол: ,,За нас уметноста не е самата крајност...туку можноста за вистинска перцепција и критика на времето во кое живееме.” Критичар на американското списание Art News напишал дека: ,,Филозофијата на дадаизмот е најболната, најпарализирачката, најдеструктивната работа која што некогаш произлегла од човечкиот мозок.” Историјата на уметноста го опишува дадаизмот како сеприсутност, во голема мера реакција на она што повеќето уметници го сметале за ништо повеќе од умоболна претстава на колективно убиство. Години подоцна дадаистите го опишуваат своето движење како феномен кој се раширил во текот на поствоената економска и морална криза како чудовиште коешто опустошува се пред својот пат, систематски начин на уништување и деморализација. Но, на крајот не останало ништо друго туку само дело на богохулство.

Историја уреди

Цирих уреди

Во 1916 година Хуго Бол, Еми Хенингс, Тристан Цара, Џин Арп, Марсел Џанко, Рихард Нуелсенбек, Софи Тајбер и Хабс Рихтер заедно со многу други дискутираа за уметноста и изведуваа перформанси во кабарето ,,Волтер” искажувајќи ја одвратноста кон војната и интересите кои ја инспирираа. Некои извори велат дека дадистите се собрале во кабарето Волтер на 6 октомври а други пак велат дека дадизмот не потекнува од Цирих туку дека се издигнал од веќе жива уметничка традиција во Источна Европа, поточно во Романија кога група еврејски уметници модернисти ( Цара, Марсел, Лулиу Лансу, Артур Сегал и др.) отпатувале во Швајцарија односно во Цирих. Во текот на Првата светска војна ваква слична уметност веќе се развила во Букурешт и други европски градови. Веќе е и познато дека дадаистичката катализа е допатувањето во Цирих на уметниците како Цара и Џанко. По напуштањето на Германија и Романија во текот на Првата светска војна уметниците се најдоа во Швајцарија, замја позната по својата неутралност. Во овој простор на политичка непристрасност тие решија да се борат со апстракност против социјалните, политичките и културни идеи на тоа време. Дадаистите веруваат дека овие идеи се производот на буржоаското општество кое толку рамнодушно се отповика на војна против себе наместо да остане статус-кво.

Марсел Џанко изјавува: ,,…ја изгубивме довербата во нашата култура. Се мораше да се уништи. Ние ќе започнеме повторно и по табула раса.”

Во кабарето Волтер се започнува со шокантна смисла, јавно мислење, образование, институции, музеи, добар вкус накратко со ред кој преовладува. Кабарето ги затворило своите врати на почетокот на јули а подоцна Бол го прочитал првиот манифест на првиот јавен собир во салата Вааг на 14 јули 1916 година. Во 1918 Цара напишал и втор дада манифест кој се смета за еден од најзначајните дадаистички трудови. Следат други манифести. Од списанието ,,Кабаре Волтер” излегло едно и единствено издание. По затворањето на кабарето активностите се вршеле во нова галерија кога Хуго Бол ја напуштил Европа. Цара започнал со жестока кампања за да ја рашири дада идејата. Тој ги бомбардирал француските и италијанските уметници и писатели со писма. Цара се издигнал како водач на дадаистите а воедно и мајстор-стратег. Кабарето Волтер повторно се отворило а денес сè уште се наоѓа на истото место на ул. Шпигелгасе 1 во Нидердорф. Дадаистите во Цирих на чело со Цара издале уметничко и литературно списание ,,Дада“ во јули 1917 година и објавиле 5 изданија во Цирих а две во Париз. Со крајот на Првата светска војна во 1918 година повеќето од дадаистите од Цирих се вратиле во своите земји каде што продолжиле со активизмот на дадаизмот.

Берлин уреди

Групите во Германија не биле строго анти-арт како другите. Нивната активност била повеќе политичка и социјална со разорни манифести и пропаганди, сатира, јавни демонстрации и политички активности. Ова делумно се должи на близината на Берлин до фронтот. Спротивен ефект од Берлин е Њујорк каде движењето се ширело повеќе теоретски без политичка позадина поради нивната географска дистанца. Во февруари 1918 година Хулзенбек го одржал првиот говор за дадаизмот во Берлин а подоцна истата година напишал и нов манифест. Хана Хук и Георг Грос го искористиле дадаизмот за да ги искажат своите симпатии кон комунизмот во пост-воениот период. Грос заедно со Џон Хартфилд ја развил техниката на фотомонтажа во текот на овој период. Уметниците издале серија од краткотрајни политички списанија, го одржале првиот дада саем но најголемите проекти биле зачнати во летото 1920 година. Покрај главните членови на берлинскиот дадаизам Грос, Раул Хаусман, Хук, Јоханес Баарглед, Хулзенбек и Хартфилд на изложбата учествувале и Ото Дикс, Франсис Пикабиа, Џин Арп, Макс Ернст, Рудолф Шлихтер, Јоханес Бааргелд и др. Севкупно биле изложени над 200 дела опкружени со провокациски слогани од кои некои од нив биле напишани на ѕидовите на нацистичката изложба на испревртена уметност во 1937 година. И покрај големиот број продадени карти изложбата била безуспешна со само едно продадено дело. Берлинската група издала месечници како што се: ,, Клуб Дада“, ,, Дер Дада“ и алманах Дада.

Келн уреди

Во Келн 1920 година Ернст, Бааргелд и Арп поставиле контроверзна дада изложба фокусирана на бесмисленоста и анти-буржоаските мислења. Оваа пролетна изложба во Келн била поставена во паб каде што учесниците требале да поминат низ јавен тоалет додека била читана вулгарна поезија од жена облечена во фустан за причесна. Полицијата ја затворила изложбата врз основ непристојно однесување но била повторно отворена кога обвиненијата биле повлечни.

Њујорк уреди

Исто како и во Цирих и Њујорк за време на Првата светска војна бил едно вакво засолниште за писателите и уметниците. Кратко по пристигнувањето во Франција во 1915 година Марсел Дишан и Франсис Пикабиа се запознале со американскиот уметник Ман Реј. До 1916 година тројцата уметници биле во центарот на случувањата на оваа радикално анти-арт движење во Соединетите Американски Држави. Американката Беатрис Вуд им се приклучила ним заедно со Елза фон Фрејтаг- Лорингхофен и Артур Краван кои бегале од регрутацијата во Франција. Поголемиот дел од нивните активности се случувале во галеријата на Алфред Шпиглиц која исто така била дом и на Волтер и Луис Аренсберг. Следбениците од Њујорк кои не биле особено организирани и не ги следеле манифестите ги нарекувале своите дела ,,Дада”. Предизвиците во уметноста и културата ги изнесувале во ,,Д блајнд Мен”, ,,Ронгронг” и ,,Њујорк Дада” каде што ја критикувале традиционалноста во музејската уметност. Во Дадаизмот во Њујорк отсуствува европската разочараност а наместо тоа преовладува иронијата и хуморот. Во книгата ,,Авантурите на уметноста: неформални поглавја за сликарите.” Поетот Марсден Хартли го напишал и есејот ,, Значението да се биде дадаист“. Во ова време Дишан започнал да изложува readymades (пронајдени предмети) на пр. држач за шишиња и се приклучил на ,,Друштвото на независни уметници .“ Во 1917 година тој го изнел неговото познато дело ,,Фонтана” со потпис Р. Мут на изложбата на друштвото на независни уметници но тоа не било прифатено. Првично предмет за потсмев во уметничкото друштво но подоцна високо почитувано. Комитетот на престижната британска награда ,,Тарнер” во 2004 година го нарекува : ,,највлијателното дело во модерната уметност.” Во обид да се укаже чест на духот на дадаизмот перформанс-артистот Пјер Пиночели направил пукнатина во Фонтаната со чекан во јануари 2006 година а во 1993 уринирал во нејзе. Патувањата на Пикабиа во Њујорк, Цирих и Париз ги соединиле групите заедно за време на дадаистичкиот период. Во текот на седум години од 1917 фо 1924 тој го издавала месечникот ,,391” во Барселона, Њујорк, Цирих и Париз. Во 1921 година повеќето од вистинските следбеници се преселиле во Париз каде што дадаизмот го искусил своето овоплотување.

Париз уреди

Француската авангарда се издигнувала напоредно со активностите на дадаизмот во Цирих. Пропратена со Тристан Цара (чијшто псевдоним значи ,,осамен во земјата”, име избрано како протест против третирањето на евреите во неговата родна Романија) којшто постојано разменувал писма, списанија со Андре Бретан, Гилијам Аполинер, Макс Џејкоб, Клемент Пансаер и други француски писатели, критичари и уметници. Париз бил веројатно и центарот на класичната музика по доаѓањето на импресионизмот во уметноста во доцниот 19 век. Еден од неговите практикувачи Ерик Сатие соработувал со Пикасо и Кокто на лудата и скандалозна балетска претстава Парада, прво одиграна од рускиот балетски ансамбл во 1917 година кој успеал во пренесувањето на скандалозноста но на различен начин од она што Стравински го направил со ,,Le Sacre du Printemps” пет години порано. Ова била балетска претстава којашто е буквално пародија на самиот себе и со која некои традиционални патрони на балетот би се бунтувале. Дадаизмот во Париз се разбранувал во 1920 година кога многу од неговите основачи се насочиле кон иста цел, се соединиле. Инспирирано од Цара наскоро париските дадаисти започнале со следење на манифестите, организирале демонстрации, поставувале перформанси и изработувале број на списанија ( последните две изданија на Дада, Канибал и Литература). Првото претставување на дада уметноста на париската јавност била во Салонот на независните во 1921 година. Жан Кроти изложил дела поврзани со дадаизмот вклучувајќи го и делото со наслов ,,Експликатиф” поврзано со зборот табу. Во истата година Цара ја поставил и својaта претстава ,,The Gas Heart” која била исмеана и извикувана од публиката. Подоцна во 1923 година била повторно поставена од професионална продукција предизвикувајќи театарски бунт инициран од Андре Бретон кој објавил поделба на движењето на дадаизам и надреализам. Последниот обид на Цара во дадаистичката драма била неговата иронична трагедија ,, Handkerchief of clouds” (шамивчето од облаци) во 1924 година.

Холандија уреди

Во холандија ова дадаистичко движење се движело околу Тео ван Доесберг подобро познат по основањето на движењето Де Стил а во истовреме и издавањето на списанието со исто име. Ван Доесберг главно се фокусирал на поезија вклучувајќи поеми во своето списание од добро познатите дадаистички писатели Хуго Бол, Ханс Арп и Курт Швитерс. Ван Доесберг се спријателил со Швитерс и тие заедно организирале т.н дада кампања во 1923 година каде Ван Доесберг промовирал мала брошура под наслов ,,Што е дадаизам?” За време на кампањата Швитерс ја читал својата поема ,, Вилмос Хусар” и демонстрирал механичка кукла која танцува додека жената на Тео, Нелу ван Доесберг изведувала авангардни композиции на пијано. Ван Доесберг пишувал поезија во духот на дадаизмот во Де Стил под псевдонимот И.К Бонсет која била откриена по неговата смрт во 1931 година. Заедно со И.К Бонсет тој објавил и ново холандско краткотрајно дадаистичко списание наречено ,,Мецано”.

Грузија уреди

И покрај тоа што во Грузија не се знаело за дадаимот до 1920 година во периодот помеѓу 1917 и 1921 се појавуваат група поети кои самите себе се нарекуваат 41-от степен (алудирајќи на географската широчина на Тбилиси и висока телесна температура) кои формираат бразда на дадаизмот во Грузија. Главната улога во оваа група бил Илизард чии екстрeмни типографски дизајни визуелно одекнале помеѓу дотогашните дадаистички изданија. По патувањето во Париз 1921 година тој започнал да соработува со дадаистите во организирањето настани и рекламирање.

Југославија уреди

Во Југославија дадаизмот земал голем замав во периодот 1920 и 1922 година главно помеѓу Драган Алексиќ, Михајло С. Петров, Љубомир Миќиќ и Бранко Ве Полански. Алексиќ го користел поимот Југо-дада а исто така е познато дека имал контакти со Раул Хаусман, Курт Швитерс, и Тристан Цара.

Токио уреди

Дадаистичката група која била од големо значење во Јапонија се викала МАВО (ЈА) основана од Томојоши Мурајама и Масалу Јанасе. Други истакнати уметници биле Јун Цију, Ејсуке Јошијуки, Шинкицу Такахаши и Катси Китасоно.

Поезија и уметност уреди

Дадаизмот не се ограничил само во визуелната и литературна уметност, нејзиното влијание стигнало до звукот, музиката. Курт Швитерс развил т.н sound poems. Композиторите Ервин Шулхоф, Ханс Хојсер и Алберт Савинио создавале дада музика а ги изведувале своите музички дела на дада собирите во времето кога биле членови на Le Six и соработувала со членовите на дада движењето. Горе споменатиот Ерик Сатие запливал во водите на дадаистичките идеи за време на неговата кариера иако првично е поврзан со музичкиот импресионизам. Во промовирањето на дадаизмот Хуго Бол раскажува за балалајка оркестарот кој изведувал прекрасни фолк-песни. За време на дада-собирите свирела африканска и џез музика сигнализирајќи го враќањето во природата и наивниот примитивизам.

Наследство уреди

Вака распространето се чинело дека движењето е нестабилно. До 1924 година во Париз дадаизмот се претопил во надреализам и уметниците ги проширувале своите идеи и се преместувале во движења вклучувајќи го и надреализмот, социјаниот реализам и другите форми на модернизмот. Некои теоретичари тврделе дека дадаизмот бил всушност и почеток на постмодерната уметност.

Во почетокот на Втората светска војна повеќемина од европските дадаисти емигрирале во САД. Некои од нив погинале во логорите на Адолф Хитлер кој ја прогонувал дегенеративната уметност промовирана во дадаизмот. Движењето станувало се понеактивно во поствоениот оптимизам кога започнале да се развиваат нови правци во уметноста и литературата. Дадаизмот е влијание и упатство на разновидни анти арт, политички и културни движења вклучувајќи го и situationist international и групи на културен метеж , друштвото Какофони (Cacophony Society). Додека дадаистите во Цирих се бунтувале во кабарето ,,Волтер”, Владимир Ленин ги пишувал своите револуционерни планови во својот апартман во Русија. Том Стопард го искористил ова совпаѓање како инспирација за својата претстава Травестис (1974) во која Цара, Ленин и Џемс Џојс биле вклучени како карактери. Францускиот писател Доминик Ногез го претставува Ленин како член на групата дадаисти во хумористичната драма ,,Дадаистот Ленин” (1989год.) Кабарето ,,Волтер” се запуштило сè додека не било окупирано во периодот од јануари до март од група себе-прогласени ,,нео-дадаисти” предводени од Марк Диво. Во групата биле вклучени и Јан Тилер, Инго Гизендер, Ајана Калугар, Лени Ли и Ден Џонс. По нивното иселување кабарето станало музеј посветен на историјата на дадаизмот. Делата на Ли и Џонс останале на ѕидовите на музејот.

Неколку истакнати ретроспективи го проучиле влијанието на дадаизмот врз уметноста и општеството. Во 1967 година била одржана голема ретроспектива во Париз, Франција во чест на дадаизмот. Во 2006 година музејот на модерна уметност во Њујорк била одржана изложба поддржана од националната уметничка галерија во Вашингтон и Помпиду центарот во Париз.

Асемблаж уреди

Асемблажи се тридимензионални варијации на колаж. Комбинацијата од предмети од секојдневието како отпадоци и остатоци од предмети од војната, создале наспроти нивната бесмисленост значајни дела. Предметите биле споени заедно на најразлични начини. Асемблажите се поставени насекаде низ просторот или пак закачени на ѕидовите.

Редимејд уреди

Марсел Дишан започнал своите постави да ги гледа како уметност па така ги нарекол редимејдс. Со додавање на потпис и име ги претворил предметите во уметнички дела нарекувајќи ги readymade aided или rectified readymades. Дишан за тоа напиша: ,,Главна одлика е кратката реченица којашто ја вметнував во моите дела. Наместо да го опишувам делото како наслов, таа реченица постои да пренесе порака повербално на оној што го гледа делото наспроти да му го покаже тоа со своите делови. Понекогаш вметнував и детали од графиката за да ја презентирам и задоволам мојата желба за алитерација, а го нареков тоа readymade aided”.Еден таков пример е писоарот потпишан со името Р.Мут и насловен Фонтана, претставен на изложбата на Друштвото на независни уметници.

Наводи уреди

Надворешни врски уреди

Manifestos