Кинеска граматика: Разлика помеѓу преработките

[непроверена преработка][проверена преработка]
Избришана содржина Додадена содржина
с Бот менува: така да -> така што, Image -> Податотека
с Бот: козметички промени
Ред 9:
Без флексија, кинеската граматика можеби изгледа прилично проста во споредба со многу од високофлексивните [[индоевропски јазици]]. Меѓутоа кинескиот се одликува со мошне сложена [[синтакса]]. Кинескиот е [[аналитички јазик]] (или изолирачки јазик). Аналитички јазик е јазик во кој синтаксата и значењето претежно се изразуваат по пат на честици и збороред наместо со флексија. Разликувањето на честиците во кинескиот може да биде тешко за странците.
 
== Темоистакнатост ==
Кинескиот се смета за [[темоистакнатост|темоистакнат јазик]], каде [[тема (лингивстика)|темата]] на реченицата (првичната информација на која се базира реченицата) ужива првенство. На пример, следниве реченици не се го следат правилото за предност на подметот, но сосема одговара на темокоментарниот состав (традиционални знаци во загради):
 
* {{ruby-zh-p|院|јуен}}{{ruby-zh-p|子|це}}{{ruby-zh-p|里|ли}} {{ruby-zh-p|停|тинг}} {{ruby-zh-p|着|џе}} {{ruby-zh-p|一|ји}} {{ruby-zh-p|辆|лианг}} {{ruby-zh-p|车|че}}。 [院子裏停著一輛車。]<br />Во дворот е паркиран автомобил. (Автомобилот е паркиран во дворот)
 
* {{ruby-zh-p|今|џин}} {{ruby-zh-p|天|тиен}} {{ruby-zh-p|爬|па}} {{ruby-zh-p|山|шан}}, {{ruby-zh-p|明|минг}} {{ruby-zh-p|天|тиен}} {{ruby-zh-p|野|је}} {{ruby-zh-p|营|јинг}}。 [今天爬山,明天野營。]<br />Денес искачување планини, утре кампување надвор. ''Ова е пример за [[заменкоиспуштање|заменкоиспупштачка]] реченица. Подметот во реченицата се одредува од контекстот.''
 
* {{ruby-zh-p|游|јоу}} {{ruby-zh-p|泳|јунг}} {{ruby-zh-p|我|во}} {{ruby-zh-p|最|цуи}} {{ruby-zh-p|拿|на}} {{ruby-zh-p|手|шоу}}。 <br />Пливање јас сум најдобар (споредено со други активности како трчање). (Јас сум најдобар во пливање)
Мандаринскиот е [[Подмет Глагол Предмет|ПГП јазик]], бидејќи глаголот стои пред, а не по предметот кај простите реченици, но мандаринскиот има и многу карактеристики на [[Подмет Предмет Глагол|ППГ јазик]] како турскиот. Ова најдобро се гледа по зборовниот ред, каде придавките и прилозите стојат пред главниот (опишан) збор, какокај ППГ јазиците, а не по него, како кај ПГП јазиците. Така
 
* Предлошките изрази стојат пред глаголот
* Генитивните конструции стојат пред главната именка
* Односните реченици стојат пред главната именка
* Придавките стојат пред именките
* При споредбените придавки, стандардот на споредба стои пред придавката
 
Покрај ова, кинескиот во многу конструкции користи [[предлог|постпозиции]] наместо [[предлог|претпозиции]], на пример:
 
* {{ruby-zh-p|桌|џуо}}{{ruby-zh-p|子|це}}{{ruby-zh-p|上|шанг}}<br />„маса-на“ = на масата
* {{ruby-zh-p|房|фанг}}{{ruby-zh-p|子|це}}{{ruby-zh-p|里|ли}}{{ruby-zh-p|面|миен}} [房子裏面]<br />„куќа-внатре“ = внатре (во) куќата
 
Мандаринскиот исто така обликува [[придавски израз]]и наместо [[зависност (лингвистика)|зависност]] кај речениците, на пример:
 
* {{ruby-zh-p|被|беи}}{{ruby-zh-p|我|во}}{{ruby-zh-p|骑|чи}}{{ruby-zh-p|过|гуо}}{{ruby-zh-p|的|де}}{{ruby-zh-p|马|ма}} [被我騎過的馬]<br />„од мене јаван коњ“ = коњот што го јавав
* {{ruby-zh-p|给|геи}}{{ruby-zh-p|人|жен}}{{ruby-zh-p|烦|фан}}{{ruby-zh-p|恼|нао}}{{ruby-zh-p|的|де}}{{ruby-zh-p|事|ши}}{{ruby-zh-p|情|чинг}} [給人煩惱的事情]<br />„дава-луѓе-грижачка работа“ или „за луѓе загрижувачка работа“ = работа што загрижува луѓе
 
Покрај ова, глаголските изрази доаѓаат на крај на реченицата ако предметот или идиректниот предмет е „обележан“. На пример, постојат два типа на акузативи во мандаринскиот. Акузативот I е почестиот. Акузативот II резултира со промена на состојбата кај предметот, и дава посилен смисол на дејствие врз предметот, и се обележува со префиксот 把 ''ба'' и со поместување на глаголскиот израз на крајот на реченицата.
 
* {{ruby-zh-p|我|во}}{{ruby-zh-p|打|да}}{{ruby-zh-p|破|по}}{{ruby-zh-p|了|ле}}{{ruby-zh-p|盘|пан}}{{ruby-zh-p|子|це}}。 [我打破了盤子。]<br />Јас ја скршив чинијата. (Акузатив I), ''наспроти''
* {{ruby-zh-p|我|во}}{{ruby-zh-p|把|ба}}{{ruby-zh-p|盘|пан}}{{ruby-zh-p|子|це}}{{ruby-zh-p|打|да}}{{ruby-zh-p|破|по}}{{ruby-zh-p|了|ле}}。[我把盤子打破了。]<br />Јас (акуз.)-чинија скрши (и веќе не е цела). (Акузатив II)
<br />
* {{ruby-zh-p|我|во}}{{ruby-zh-p|打|да}}{{ruby-zh-p|了|ле}}{{ruby-zh-p|一|ји}}{{ruby-zh-p|个|ге}}{{ruby-zh-p|电|диен}}{{ruby-zh-p|话|хуа}}。 [我打了一個電話。]<br />Јас удрив телефон (Се јавив по телефон). (Акузатив I), ''наспроти''
* {{ruby-zh-p|我|во}}{{ruby-zh-p|把|ба}}{{ruby-zh-p|他|та}}{{ruby-zh-p|打|да}}{{ruby-zh-p|了|ле}}{{ruby-zh-p|一|ји}}{{ruby-zh-p|顿|дун}}。 [我把他打了一頓。]<br />Јас него натепување. (Акузатив II)
 
На тој начин, речениците со индиректен предмет обележани со дативното 給/给 ''геи–'' или речениците со пасивна конструкција (каде предметот има префикс 被 ''беи–'') следат ППГ збороред:
 
* {{ruby-zh-p|不|бу}}{{ruby-zh-p|要|јао}}{{ruby-zh-p|给|геи}}{{ruby-zh-p|我|во}}{{ruby-zh-p|拍|паи}}{{ruby-zh-p|马|ма}}{{ruby-zh-p|屁|пи}}。 [不要給我拍馬屁。]<br />Немој (дат.)-мене ласка (Не ми ласкај).
* {{ruby-zh-p|他|та}}{{ruby-zh-p|被|беи}}{{ruby-zh-p|我|во}}{{ruby-zh-p|打|да}}{{ruby-zh-p|了|ле}}{{ruby-zh-p|一|ји}}{{ruby-zh-p|顿|дун}}。 [他被我打了一頓。]<br />Тој од мене натепан (Тој беше натепан од мене).
 
== Глаголски видови ==
[[Глаголски вид|Глаголскиот вид]] е граматичко средство кое ни кажува за временскиот тек на јазикот. Кинескиот има уникатен комплет видови: на пример, постојат два [[свршен вид|свршени вида]], 了 (''-ле'') и 過/过 (''-гуо'') со суптилна разлика во значењето.
 
* ''ле'' (свршен)
** {{ruby-zh-p|我|во}} {{ruby-zh-p|当|данг}} {{ruby-zh-p|了|ле}} {{ruby-zh-p|兵|бинг}}。 [我當了兵。]<br /> Јас станав војник (и сѐ уште сум).
** {{ruby-zh-p|他|та}} {{ruby-zh-p|看|кан}} {{ruby-zh-p|了|ле}} {{ruby-zh-p|三|сан}} {{ruby-zh-p|场|чанг}} {{ruby-zh-p|球|чиу}} {{ruby-zh-p|赛|саи}}。 [他看了三場球賽。]<br />Тој гледал три натпревари со топка (и веројатно ќе гледа и други некогаш понатаму; често се користи во временски-разграничен контекст како „денес“ или „минатата недела“).
 
* ''гуо'' (искуствено свршен)
# {{ruby-zh-p|我|во}} {{ruby-zh-p|当|данг}} {{ruby-zh-p|过|гуо}} {{ruby-zh-p|兵|бинг}}。 [我當過兵。]<br /> Сум бил војник (но повеќе не сум).
# {{ruby-zh-p|他|та}} {{ruby-zh-p|看|кан}} {{ruby-zh-p|过|гуо}} {{ruby-zh-p|三|сан}} {{ruby-zh-p|场|чанг}} {{ruby-zh-p|球|чиу}} {{ruby-zh-p|赛|саи}}。 [他看過三場球賽。]<br /> Тој има гледано три натпревари со топка (и тоа се сите кои ги има гледано; во контекст на дејствија како „гледа“ или „учествува“, кои се лесно повторливи, ова не ја има истата аконотација како првата употреба, туку само укажува на тоа дека дејствието се случило во минатото и ја опишува ситуацијата до сега).
 
Двата [[несвршен вид|несвршени вида]], 正在 (''ченгцаи-'') и 著/着 (''-џе'') исто така се разликуваат во нијанси:
 
* ''џенгцаи/цаи'' (динамички)
** {{ruby-zh-p|我|во}} {{ruby-zh-p|正|џенг}} {{ruby-zh-p|在|цаи}} {{ruby-zh-p|挂|гуа}} {{ruby-zh-p|画|хуа}}。 [我正在掛畫。] <br />Јас закачувам слики. („зкачувам“ е непрекинато динамичко дејствие)
 
* ''џе'' (статичен)
** {{ruby-zh-p|墙|чианг}} {{ruby-zh-p|上|шанг}} {{ruby-zh-p|挂|гуа}} {{ruby-zh-p|着|џе}} {{ruby-zh-p|一|ји}} {{ruby-zh-p|幅|фу}} {{ruby-zh-p|画|гуа}}。 [牆上掛著一幅畫。] <br />На слика закачување на ѕид. („закачување“ е постојана моментална состојба.)
 
Со други зборови, ако има смисла реченицата да се постави како „во сред“, тогаш веројатно е потребен ''џенгцаи''; во друг случај, ''џе''. Така, „Јас сум [во сред] закачување на слики“ е ''џенгцаи'', но „На слика [во сред] закачување на ѕид“ е ''џе''.
 
* [[Удвојување (лингвистика)|Удвојувањето]] се користи за правење на разграничен вид &mdash; дејствие кое малку продолжува:
** {{ruby-zh-p|我|во}} {{ruby-zh-p|到|дао}} {{ruby-zh-p|公|гонг}} {{ruby-zh-p|园|јуен}} {{ruby-zh-p|走|цоу}} {{ruby-zh-p|走|цоу}}。 [我到公園走走。]<br />Јас одам на прошетка во парк.
Оваа реченица може да се изрази и со 走一走 ''цоу ји цоу'', што значи една иста работа, и може да се преведе како „одам малку одење“.
 
Ред 76:
Друга категорија граматички средства уникатна за кинескиот се [[модална честица|модалните честици]], кои се користат за изразување на [[глаголски начин|начин]], или за односот на еден исказ со реалноста и/или намерите. Од нив најважни се:
 
* ''Ле'' (зачетен)
** {{ruby-zh-p|我|во}} {{ruby-zh-p|没|меи}} {{ruby-zh-p|有|јоу}} {{ruby-zh-p|钱|чиен}} {{ruby-zh-p|了|ле}}。 [我沒有錢了。]<br />Од сега, јас немам пари. (шворц сум)
 
* ''Не'' (претстоен) &mdash; често координира со 還/还 ''хаи'' (сеуште)
** {{ruby-zh-p|他|та}} {{ruby-zh-p|还|хаи}} {{ruby-zh-p|没|меи}} {{ruby-zh-p|有|јоу}} {{ruby-zh-p|回|хуи}} {{ruby-zh-p|家|џиа}} {{ruby-zh-p|呢|не}}。 [他還沒有回家呢。]<br />Тој сѐ уште се нема вратено дома. (Нема промена на старата ситуација)
 
Свршеното ''ле'' и зачетното ''ле'' се два различни збора. Кинескиот лингвист [[Јуен Жен Џао]] вели дека тие имаат потекло од сосема различни зборови.<ref>Yuen Ren Chao, ''A Grammar of Spoken Chinese, стр. 246.</ref> Фактот што денеска тие се пишуваат исто може да биде збунителен. Погледајте ја следнава реченица:
Ред 103:
Исходниот комплемент има две варијанти: една го искажива апсолутниот исход, додека другата го искажува можниот или веројатниот исход. На пример, глаголот 听 [聽] ''тинг'', „слуша“) би бил активен глагол, а 懂 (''дунг'', „сфаќа“, „знае“) би бил исходен комплемент.
 
* {{ruby-zh-p|听|тинг}} {{ruby-zh-p|懂|дунг}} [聽懂]<br />Сфаќа (нешто што слуша)<br />Позитивен апсолутен исходен комплемент
 
* {{ruby-zh-p|没|меи}} {{ruby-zh-p|听|тинг}} {{ruby-zh-p|懂|дунг}} [沒聽懂]<br />Не сфаќа (тоа што го слуша)<br />Негативен апсолутен исходен комплемент<br />Треба да се спомене дека присуството на апсолутен исходен комплемент му наложува на активниот глагол свршен вид, и зборување за апсолутниот исход на несвршено дејствие би било бесмислено &mdash; затоа се користи 没 [沒] (меи) за негирање на глаголот.
 
* {{ruby-zh-p|听|тинг}} {{ruby-zh-p|得|де}} {{ruby-zh-p|懂|дунг}} [聽得懂]<br />Може да сфати (нешто што слуша)<br />Позитивен можен исходен комплемент<br />Оваа форма е еквивалентна по значење со 能听懂 [能聽懂]
 
* {{ruby-zh-p|听|тинг}} {{ruby-zh-p|不|бу}} {{ruby-zh-p|懂|дунг}} [聽不懂]<br />Неможе да сфати (нешто што слуша)<br />Негативен можен исходен комплемент<br />Треба да се спомене дека во оваа конструкција се негира ''исход'', а ''не'' активниот глагол, и дека тукаа треба да се употреби 不 (бу), а ''не'' 没 [沒] (меи) заради исходното дејствие, бидејќи е само можност, па така не може да биде свршена состојба.
 
Исходниот комплемент е многу моќна конструкција, и се користи често. Изразите како 饿死了 [餓死了] (е се ле, буквално: веќе гладен до смрт, со значење „гладувам“) и 气死了 [氣死了] (чи се ле, буквално: бесен до смрт, со значење „ (јас) сум крајно лут“) се пикантни додатоци на јазикот. Покрај ова, можеме да анализираме многу наставки за вид од аспект на исходниот комплемент; на пример, 了 (ле) значи „готово“ или „веќе“, па така е јасно дека ако тој се стави по глаголот, тој преоѓа во свршена форма. Сличноста запира тука, иако на пример, невозможно е да се конструира можен комплимент кој користи 了 (ле), иако тоа ''е можно'' со 了 (лиао) (ист знак, различен звук). Иако вториот начин на читање има исто значење како првиот, кај исходниот комплемент едноставно ја означува неможноста за некој глагол (на пр. 受不了, не може да трпи нешто или некој, како „Не можам да истрпам!“). Употребата на исходен комплемент (за едноставно негирање на некои глаголи) е прилично честа. Глаголите кои можат на се негираат на ваков начин често и ''мораат'' така што се негираат.
Ред 116:
 
===== Други примери =====
* {{ruby-zh-p|他|та}} {{ruby-zh-p|把|ба}} {{ruby-zh-p|盘|пан}} {{ruby-zh-p|子|це}} {{ruby-zh-p|打|да}} {{ruby-zh-p|破|по}} {{ruby-zh-p|了|ле}}。 [他把盤子打破了。]<br />буквално: тој ПРЕДМ-чинија удри-скрши-[[фонетска форма|ФФ]].<br />Тој ја удри/испушти чинијата, и се скрши.<br />(двоен глагол каде вториот, „крши“, е наставка на првиот, и кажува што му се случило на предметот како исход од дејствието.)
 
* {{ruby-zh-p|这|џе(и)}} {{ruby-zh-p|部|бу}} {{ruby-zh-p|电|диен}} {{ruby-zh-p|影|јинг}} {{ruby-zh-p|我|во}} {{ruby-zh-p|看|кан}} {{ruby-zh-p|不|бу}} {{ruby-zh-p|懂|дунг}}。 [這部電影我看不懂。]<br />буквално: Филмов јас гледам-не-разбира.<br />Јас не го разбирам филмов (иако го гледав)<br />(двоен глагол, каде вториот глагол, „разбира“, е наставка на првиот и ја појаснува можноста и успехот на релевантното дејствие)
 
==== Насочен комплемент ====
Насоката на едно дејствие во движење мора да се назначи. На наједноставно ниво, двата насочни комплемента 去 (чи, оди) и 来 [來] (лаи, доаѓа) мора да се прикачат на крајот на глаголот за да се покаже дека дејствието некако доаѓа кон или си оди од говорникот. Ова може да се состави и со други глаголи кои уште повеќе ја конкретизираат насоката, како да речеме 上去 (шанг чи, качува), 过来 [過來] (гуо лаи, доаѓа наваму), кои самите може да бидат прикачени кон некој глагол (како 走过去 [走過去], цоу гуо чи, одење преку). Овие обично ги наоѓаме во апсолутна форма, иако постојат и контрапримери (起不来床 [起不來床] или 起床不來, не може да стане од кревет). Друг пример:
 
* 他走上来了。 [他走上來了。]<br />буквално: тој тој оди накај-дојде-[[фонетска форма|ФФ]].<br />Тој дојде (накај мене).<br />(насочни наставки со значење "доаѓа" и „накај“.)
 
== Мерачи (мерни зборови / единици) ==
Ред 139:
Во „DS-230和OF-169两份表格“, 两 ''лианг'' значи „два“, 份 ''фен'' значи „комплет“, и 表格 ''биаоге'' е именката „формулар(и)“.
 
== Делови од реченицата ==
* [[Кинески заменки]]
* [[Кинески придавки]]
* [[Кинески глаголи]]
* [[Кинески честици]]
 
== Белешки ==
{{reflist}}
 
== Наводи ==
* [[Јуенжен Џао]] [Zhao Yuanren 趙元任]: '''A Grammar of Spoken Chinese''', Zhongguohua de wenfa 中國話的文法 (Berkeley etc., University of California Press 1968; ново издание во: Zhao Yuanren quanji 赵元任全集 Bd. 3; Beijing, Commercial Press 2004, ISBN 7-100-03345-4).
* Charles N. Li, Sandra A. Thompson: '''Mandarin Chinese''', A functional reference grammar (Berkeley etc., University of California Press 1981).
* Lü Shuxiang 呂叔湘: '''Zhongguo wenfa yaolüe''' 中國文法要略 (Shangwu yinshuguan 商務印書館 1957).
* [[Ванг Ли]] [Wang Li 王力]: '''Zhongguo xiandai yufa''' 中國現代語法 (Zhonghua shuju 中華書局; 1955).
* Yip Po-Ching [Ye Buqing 葉步青], Don Rimmington: '''Chinese''', A Comprehensive Grammar (Routledge Grammars; Routledge, 2004), ISBN 0-415-15032-9.
 
== Надворешни врски ==
* [http://home.unilang.org/wiki3/index.php/Chinese_Grammar Викистрана за кинеската граматика на Unilang] {{en}}
 
{{Wikibooks|Chinese (Mandarin)}}