Википедија

Тиса: Разлика помеѓу преработките

Интерактивен преглед на историјата
[проверена преработка][проверена преработка]
← Постаро уредувањеПоново уредување →
Избришана содржина Додадена содржина
НагледноВикитекст
сНема опис на уредувањето
Baek147 (разговор | придонеси)
279 уредувања
Создадено преведувајќи ја страницата „Европска тиса“
Ред 1:
{{Таксономија|name=Европска тиса|ordo=<nowiki>-{</nowiki>[[Pinales]]}-|range_map=Taxus baccata range.svg|binomial_authority=<nowiki>-{</nowiki>[[Карл фон Лине|L.]]}-|binomial=''-{Taxus baccata}-''|species='''''-{T. baccata}-'''''|genus=''<nowiki>-{</nowiki>[[Taxus]]}-''|familia=<nowiki>-{</nowiki>[[Taxaceae]]}-|classis=<nowiki>-{</nowiki>[[Четинари|Pinopsida]]}-|image=Taxus baccata MHNT.jpg|divisio=<nowiki>-{</nowiki>[[Четинари|Pinophyta]]}-|regnum=<nowiki>-{</nowiki>[[Биљке|Plantae]]}-|status_ref=<ref name="iucn_status">{{Cite journal |last=Farjon|first=A.|title = ''Taxus baccata'' |journal = [[The IUCN Red List of Threatened Species]] |volume = 2013 |page = e.T42546A117052436 |publisher = [[IUCN]] |date = 2013 |url = http://www.iucnredlist.org/details/42546/0 |doi = 10.2305/IUCN.UK.2013-1.RLTS.T42546A2986660.en |access-date = 14. 12. 2017.}}</ref>|status_system=IUCN3.1|status=LC|image_caption=изданак европске тисе са семенима|image_width=240п|range_map_caption=Ареал врсте:<ref>Benham, S. E. et al., 2016. "''Taxus baccata'' in Europe: distribution, habitat, usage and threats." pp. e015921+</ref>{{leftlegend|#4CBB17|аутохтона|outline=gray}}{{leftlegend|#FFA500|уведена|outline=gray}}}}
{{Geobox
{| class="infobox biota" style="text-align: left; width: 200px; font-size: 100%"
| Река
! colspan="2" style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |Европска тиса
| name = Тиса
|-
| native_name =
| colspan="2" style="text-align: center" |
| other_name = {{јаз|hu|Tisza}}, {{јаз|ro|Tisa}}
|-
| other_name1 =
| colspan="2" style="text-align: center; font-size: 88%" |изданак европске тисе са семенима
| image = Szeged-tisza3.jpg
|- style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)"
| image_size = 300
! colspan="2" |<div style="text-align: center">[[Статус угрожености]]</div>
| image_caption = Тиса во [[Сегед]], [[Унгарија]]
|-
| country = Украина
| colspan="2" |<div style="text-align: center">[[Датотека:Status_iucn3.1_LC_sr.svg|врска=|алт=|безрамка]]<br /><br />[[:en:Least-concern species|Најмање угрожен]] <small>&nbsp;([[Црвени списак IUCN|IUCN&nbsp;3.1]])<ref name="iucn_status"><cite class="citation journal">Farjon, A. (2013). [http://www.iucnredlist.org/details/42546/0 „''Taxus baccata''”]. ''[[The IUCN Red List of Threatened Species]]''. [[IUCN]]. '''2013''': e.T42546A117052436. [[Digitalni identifikator objekta|doi]]:[[doi:10.2305/IUCN.UK.2013-1.RLTS.T42546A2986660.en|10.2305/IUCN.UK.2013-1.RLTS.T42546A2986660.en]]<span class="reference-accessdate">. Приступљено <span class="nowrap">14. 12. 2017</span></span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fsr.wikipedia.org%3A%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0+%D1%82%D0%B8%D1%81%D0%B0&rft.atitle=Taxus+baccata&rft.aufirst=A.&rft.aulast=Farjon&rft.date=2013&rft.genre=article&rft.jtitle=The+IUCN+Red+List+of+Threatened+Species&rft.pages=e.T42546A117052436&rft.volume=2013&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.iucnredlist.org%2Fdetails%2F42546%2F0&rft_id=info%3Adoi%2F10.2305%2FIUCN.UK.2013-1.RLTS.T42546A2986660.en&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal"><span style="display:none;">&nbsp;</span></span></ref></small></div>
| country1 = Романија
|-
| country2 = Унгарија
! colspan="2" style="min-width:15em; text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |[[Таксономија|Научна класификација]]
| country3 = Словачка
|-
| country4 = Србија
|Царство:
| state =
|<div class="царство" style="display:inline"></div>
| state1 =
|-
| region =
|Дивизија:
| region1 =
|<div class="дивизија" style="display:inline"></div>
| district =
|-
| district1 =
|Класа:
| city_type = Градови
|<div class="класа" style="display:inline"></div>
| city = Сигету Мармацјеј
|-
| city1 = Хуст
|Ред:
| city2 = Солнок
|<div class="ред" style="display:inline"></div>
| city3 = Сегед
|-
| city4 = Бечеј
|Породица:
| length = 965
|<div class="породица" style="display:inline"></div>
| watershed = 156087
|-
| discharge_location = устието
|Род:
| discharge = 792
|<div class="род" style="display:inline"></div>
| discharge_max =
|-
| discharge_min =
|Врста:
| discharge1_location =
|<div class="врста" style="display:inline"></div>
| discharge1 =
|-
| source_name =
! colspan="2" style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |[[Биномна номенклатура|Биномно име]]
| source_location = [[Источни Карпати]]
|-
| source_district =
| colspan="2" style="text-align: center" |<br /><br /><div style="font-size: 85%;"></div>
| source_region =
|- style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)"
| source_state =
|-
| source_country = [[Украина]]
| colspan="2" style="text-align: center" |
| source_lat_d = 48 | source_lat_m = 4 | source_lat_s = 29 | source_lat_NS = N | source_long_d = 24 | source_long_m = 14 | source_long_s = 40 | source_long_EW = E
|-
| source_elevation = 2020
| colspan="2" style="text-align: center; font-size: 88%" |Ареал врсте:<ref>Benham, S. E. et al., 2016. "''Taxus baccata'' in Europe: distribution, habitat, usage and threats." pp. e015921+</ref><templatestyles src="Legend/styles.css" /><div class="legend" style="text-align:left;"><span class="legend-color" style="border: 1px solid gray; background-color:#4CBB17; color:black; -webkit-column-break-inside: avoid;">&nbsp;</span>&nbsp;аутохтона</div><templatestyles src="Legend/styles.css" /><div class="legend" style="text-align:left;"><span class="legend-color" style="border: 1px solid gray; background-color:#FFA500; color:black; -webkit-column-break-inside: avoid;">&nbsp;</span>&nbsp;уведена</div>
| source_length =
|}
| mouth_name = [[Дунав]]
[[Категорија:Articles with 'species' microformats]]
| mouth_location = низводно од [[Нови Сад]]
'''Тиса''' ( {{Lang-la|Taxus baccata}}) е [[Дрво (растение)|дрвенест]] зимзелен [[Вид (биологија)|вид на]] [[четинари]] од родот Тиса (). Природниот ареал на распространетост ги опфаќа [[Западна Европа|западна]], [[Средна Европа|средна]] и [[јужна Европа]], северозападна Африка и [[југозападна Азија]] до северен [[Иран]]. <ref>Rushforth K. (1999). Trees of Britain and Europe.</ref> Во [[Србија]] се среќава на [[Златибор]], [[Копаоник]], во [[Ѓердапска Клисура|Ѓердапската клисура]] <ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.zelenasrbija.rs/kalendar-biljaka/4925-taxus-baccata-tisa|title=Taxus baccata tisa|archive-url=https://web.archive.org/web/20130522050640/http://zelenasrbija.rs/kalendar-biljaka/4925-taxus-baccata-tisa|archive-date=22. 05. 2013|accessdate=29. 04. 2013}}</ref> Поради занмливата форма на круната и долговечноста, тиса е дел од [[Фолклор|фолклорот]] на различни народи, како и нивната народна медицина. Во парковите широко се одгледува и може да расте во многу различни услови - во сенка и на многу отворени положби, на длабока и богата, но и на плитка и сиромашна почва <ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.zelenasrbija.rs/kalendar-biljaka|title=Зелена Србија-Календар биљака|archive-url=https://web.archive.org/web/20130426112827/http://www.zelenasrbija.rs/kalendar-biljaka|archive-date=26. 04. 2013|accessdate=29. 04. 2013}}</ref>
| mouth_district =
[[Податотека:Tisa_na_medvednici.jpg|лево|мини| Стебло на тиса ]]
| mouth_region =
[[Податотека:Taxus_baccata_-_tisa.jpg|лево|мини| Европска тиса во форма на грмушка]]
| mouth_state =
[[Податотека:Taxus_baccata_MHNT_seed.jpg|мини]]
| mouth_country = [[Србија]]
| mouth_lat_d = 45 | mouth_lat_m = 8 | mouth_lat_s = 17 | mouth_lat_NS = N | mouth_long_d = 20 | mouth_long_m = 16 | mouth_long_s = 39 | mouth_long_EW = E
| mouth_coordinates_note = <ref>{{GEOnet2|32FA87C127F23774E0440003BA962ED3|Тиса}}</ref>
| mouth_elevation =
| tributary_left = [[Сомеш]], [[Киреш]], [[Муреш]]
| tributary_left1 =
| tributary_right = [[Бодрог]]
| tributary_right1 =
| free =
| free_type = Шифра на реката
| map =
| map_size =
| map_caption =
}}
{{Location map many/old
| Романија
| width = 300
| float =
| border =
| caption = Изворот и утоката на Тиса
| alt =
| relief = да
| AlternativeMap =
| <!--извор-->
| label1 = извор
| label1_size =
| position1 =
| background1 =
| mark1 = Blue 0080ff pog.svg
| mark1size =
| link1 = Рахов
| lat1_deg = 48 | lat1_min = 4 | lat1_sec = 29 | lat1_dir = N
| lon1_deg = 24 | lon1_min = 14 | lon1_sec = 40 | lon1_dir = E
| <!--утока-->
| label2 = утока
| label2_size =
| position2 =
| background2 =
| mark2 = Blue pog.svg
| mark2size =
| link2 = Дунав
| lat2_deg = 45 | lat2_min = 8 | lat2_sec = 9 | lat2_dir = N
| lon2_deg = 20 | lon2_min = 16 | lon2_sec = 20 | lon2_dir = E
}}
[[Податотека:River Tisza & Bodrog Tokaj.jpg|мини|десно|300п|Тиса и [[Бодрог]] кај [[Токај]] од горе]]
'''Тиса''' ([[српски јазик|српски]], [[украински јазик|украински]] и {{lang-rue|Тиса}}; {{lang-hu|Tisza}}; [[романски јазик|романски]] и {{lang-sk|Tisa}}) — една од главните реки во [[Средна Европа]]. Извира во [[Украина]] и настанува кај [[Рахов]] како спој од Бела Тиса, (од планината Чорногора) и Црна Тиса, (од Горгањ). Тече долж границата со [[Романија]], па влегува во [[Унгарија]] кај [[Тисабеч]] и излегува од земјата кај [[Сегед]]. Според преданијата, хунскиот водач [[Атила]] е закопан под пренасочен ракав на Тиса.
 
== Опис ==
По Сегед, реката влегува во [[Војводина]] и се влева во [[Дунав]] кај селото [[Нови Сланкамен]], образувајќи ја границата помеѓу [[Банат]] и [[Бачка]]. Оди во кратки потези и долж унгарско-украинската и унгарско-српската граница.
Европската тиса по форма е [[грмушка]] до средна високо дрво, високо до 20 см. [[Стебло|Нејзиното стебло]] е со неправилна форма, до 1 во дијаметар, со широка пирамидална круна. Кората е тенка, има црвено-кафеава боја. Иглолистите ([[Лист (ботаника)|листовит]]) се распоредени во форма на чешел по гранките, а на врвот нагло се зашилени, долги до 3 и широки до 2,5, сплоснати. Тиса е голосеменка, па поради тоа нема цветови и плодови. Тиса е дводомно растение <ref>Дводоме биљке су оне које имају искључиво једнополне цветове, али се мушки налазе на једној, а женски на другој биљци.</ref>, при размножување користи еднополови шишарки. Семето е сјајно, со темно кафеава боја, опкружено со силно црвен арилус. Со исклучок на арилусот, целото растение содржи [[Алкалоид|алкалоиден]] таксин, кој е исклучително отровен. <ref>Šilić Č. 1990. „Atlas drveća i grmlja” (IV izdanje). стр. 31.</ref> Расте бавно и претставува долговечен вид, може да доживее 2.000-4.000 години.
 
Дрвото од тиса е тврдо, цврстопати и еластично. Тешко се дели, но површината многу добро се обработува. Најчесто се користи во уметничкото столарство и резбарење, за столбови, изработка на дрвени садови и прибор за јадење. Некогаш неговото дрво се користело за бродоградба и за изработка на чешми на буриња. Се смета дека масовното сечење и употребата на тисата, како и народните верувања во нејзината заштитна моќ, речиси придонеле за нејзиното истребување. Денес тисата е законски заштитен вид.
[[Слив]]от на Тиса зафаќа површина од 156.087&nbsp;км<sup>2</sup>,<ref name=Rivers_of_Europe>{{наведена книга |editor1-last=Tockner |editor1-first=Klement |authorlink1= |editor2-last=Uehlinger |editor2-first=Urs |editor3-last=Robinson |editor3-first= Christopher T. |others= |title=Rivers of Europe |trans_title= |url=http://books.google.com/books?id=wb9dTAgkg_UC&pg=PT108&dq=Tisza+river&hl=en&ei=NBUxTIGjHIK8lQfazOSrCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDEQ6AEwAzgK#v=onepage&q=Tisza%20river&f=false |format= |accessdate= |type= |edition=I |series= |volume= |date= |year=2009 |month= |origyear= |publisher=Academic Press |location=London |language= |isbn=978-0-12-369449-2 |oclc= |doi= |id= |page= |pages= |at= Став 3.9.5 |trans_chapter= |chapter= |chapterurl= |quote= |ref= |bibcode= |laysummary= |laydate= |separator= |postscript= |lastauthoramp=}}</ref> и долг 965&nbsp;км — најголем од сие [[притока|притоки]] на [[Дунав]].<ref name=Rivers_of_Europe/> Има среден годишен [[истек]] од 792&nbsp;м³/с, и со тоа учествува со 13% од дунавскиот слив.<ref name=Rivers_of_Europe/>
 
Народното верување вели дека тисата штити од лошите духови, па на местата каде што растела, луѓето го шиеле нејзиното дрво во облека или го носеле обесено околу вратот во фрма на крстенце. Од тисиното дрво изработувале употребни (лажици и стапчиња) и украсни (ѓердани) предмети. Магичната моќ на тисата се објаснувала со нејзината долговечност. <ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.zelenasrbija.rs/fullkalendar-biljaka|title=Календар биљака|archive-url=https://web.archive.org/web/20131221103600/http://www.zelenasrbija.rs/fullkalendar-biljaka|archive-date=21. 12. 2013|accessdate=29. 04. 2013}}</ref>
==Уредување на коритото==
Некогаш Тиса течела во Унгарија цели 1.419&nbsp;км, во голем дел низ [[Голема Унгарска Низина|Големата Унгарска Низина]] — една од најголемите рамници во Европа. Бидејќи реките во рамничарски предели течат мошне бавно, Тиса имала доста кривини, што редовно доведувало до [[поплав]]и во поречието.
 
== Види повеќе ==
По неколку помали обиди, унгарскиот државник [[Иштван Сечењи]] го покренал уредувањето на коритото на Тиса, кое траело од 1846 до 1880 г. Со ова должината на течението во Унгарија се намалило на 966&nbsp;км, покрај каналите и ракавите што играат регулативна улога.
 
* Споменик на природата Две илјади катедрали
Уреденото корито претставува еден од најголемите систми за заштита од поплави на континентот — поголем од оној на [[Холандија]], коритото на [[По]] и Долината на [[Лоара]].
* Најдобрите дрвја во светот
 
== ПловностНаводи ==
Тиса е пловна во голем дел од течението, но Унгарија не дозволувала сообраќај на странски пловила сè до стапувањето во [[ЕУ]]. Реката не е пловна при суша или кога е поплавена.<ref>[http://www.noordersoft.com/indexen.html База на водни патишта „NoorderSoft“] {{en}}</ref>
 
== Литература ==
== Поважни притоки ==
 
* {{Наведена книга|title=Trees of Britain and Europe|last=Rushforth|first=K.|publisher=Collins|year=1999|isbn=978-0-00-220013-4|pages=}}
Поважни притоки на Тиса се:
* Бенхам, СЕ, Хјустон Дурант, Т., Кадуло, Г., де Риго, Д., 2016 година. „ ''Taxus baccata'' во Европа: дистрибуција, живеалиште, употреба и закани“. Во: Сан-Мигел-Ајанц, Ј., де Риго, Д., Кадуло, Г., Хјустон Дурант, Т., Маури, А. ), „ ''[http://forest.jrc.ec.europa.eu/european-atlas-of-forest-tree-species/ Европски атлас на шумски видови дрвја]'' “. Објавување Исклучено. ЕУ, Луксембург, стр. e015921 +
 
* Шилиќ Ч. 1990 година Атлас на дрвја и грмушки (IV издание). Сараево, Белград: ИП „Свјетлост“, Институт за учебници и наставни средства Сараево, Институт за учебници и наставни средства Белград. Стр. 31.
*[[Чик]] (кај [[Бачко Петрово Село]])
*[[Јегричка]] (кај [[Жабаљ]])
*[[Бегеј]] (кај [[Тител]])
*[[Муреш]] (во [[Сегед]])
*[[Киреш]] (кај [[Чонград]])
*[[Заѓва]] (во [[Солнок]])
*[[Шајо]] (во [[Тисаујварош]])
*[[Бодрог]] (во [[Токај]])
*[[Красна (притока на Тиса)|Красна]] (во [[Вашарошнамењ]])
*[[Сомеш]] (кај Вашарошнамењ)
*[[Тур (река)|Тур]]
*[[Батар]]
*[[Шугатаг]]
*[[Баја (притока на Тиса)|Баја]]
*Шарош
*[[Шапинца]]
*Валеја Хотарулуј
*[[Бику]]
*[[Сарасиу]]
*Валеја Јепеј
*[[Иза (река)|Иза]]
*[[Вишеу]] (во Бистра)
 
==Градови ==
Тиса тече низ следниве земји и градови (по низводен редослед):
 
* {{УКР}}: [[Рахов]], [[Тјахов]], [[Хуст]] и [[Виноградов]].
* {{РОМ}}: [[Сигету Мармацјеј]].
* {{УНГ}}: [[Вашарошнамењ]], [[Токај]], [[Тисаујварош]], [[Солнок]], [[Тисакечке]], [[Чонград]], [[Сентеш]], [[Хомезевашархељ]] и [[Сегед]].
* {{СРБ}}: [[Кањижа]], [[Нови Кнежевац]], [[Сента]], [[Ада (град)|Ада]], [[Мол (град)|Мол]], [[Бечеј]] и [[Нови Бечеј]].
 
== Поврзано ==
* [[Тиса (дрво)]]
* [[Тиса (Германија)]]
* [[Канал Дунав-Тиса-Дунав|Канал Дунав—Тиса—Дунав]]
 
== Наводи ==
{{наводи}}
*Administrația Națională Apelor Române – Cadastrul Apelor – București
*Institutul de Meteorologie și Hidrologie – Rîurile României – București 1971
 
== Надворешни врски ==
{{ризница|Tisza|Тиса}}
*[http://www.backabanat.com/opste/tisa.html Тиса на порталот „Бачка и Банат“] {{sr}}
*[http://www.historia.hu/archivum/2001/0102suli.htm „Жива Тиса“] — историски портал {{hu}}
*[http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/tourism/eden/themes-destinations/countries/hungary/lake-tisza Тиса наградена со „Нетрадиционално туристичко одредиште за 2010 г.“] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20121103133518/http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/tourism/eden/themes-destinations/countries/hungary/lake-tisza/ |date=2012-11-03 }} {{en}}
 
{{Нормативна контрола}}
 
[[Категорија:ТискиФлора сливна Србија]]
[[Категорија:Реки во РоманијаДендрологија]]
[[Категорија:Реки во УнгаријаДрва]]
[[Категорија:РекиНезагрозени вовидови Украинаспоред МСЗП]]
[[Категорија:Реки во Словачка]]
[[Категорија:Реки во Србија]]
[[Категорија:Притоки на Дунав]]
[[Категорија:Реки во Европа]]
[[Категорија:Банат]]
[[Категорија:Бачка]]
[[Категорија:Дунавски слив]]
[[Категорија:Српско-унгарска граница]]
[[Категорија:Погранични реки]]
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/wiki/Тиса“