|
[[Податотека:Citrus_fruits.jpg|мини|Фотографија на парчиња пресечени агруми ]]
'''Агруми''' — општнопшт азивназив за [[јужно овошје|јужното овошје]] со киселкав вкус и својствен мирис, како што се лимонот[[лимон]]от, грејпфрутот[[грејпфрут]]от и сл.<ref name=":2">{{Наведена мрежна страница|url=http://www.makedonski.info/show/%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B8/%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%20%D0%BC%D0%BD|title=агруми (само мн.){{!}} Дигитален речник на македонскиот јазик|work=www.makedonski.info|language=en|accessdate=2018-01-04}}</ref> Агрумите се [[овошје]] и [[растенија]] од родот ''[[цитруси]]'' (вклучително ''Eremocitrus и Microcitrus''). ЗбротЗборот ''агруми'' кој се однесува на повеќе видови цитрусни растенија не е термин во [[таксономијата на култивирани растенија]], туку е изведен збор кој е релативно нов во јазикот.
Најновото истражување покажува дека агрумите водат потекло од [[Австралија]], [[Нова Каледонија]] и [[Нова Гвинеја]].<ref>{{Наведено списание|last1=Liu|first1=Y.|last2=Heying|first2=E.|last3=Tanumihardjo|first3=S.|year=2012|title=History, Global Distribution, and Nutritional Importance of Citrus Fruits|url=|journal=Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety|volume=11|issue=|page=6|doi=10.1111/j.1541-4337.2012.00201.x}}</ref> Некои истражувачи веруваат дека потеклото им е во [[Југоисточна Азија]], на границата со Североисточна Индија, [[Бурма]] (Мјанмар) и провинцијата Јунан во [[Народна Република Кина|Кина]],<ref>{{Наведено списание|last1=Gmitter|first1=Frederick|last2=Hu|first2=Xulan|year=1990|title=The possible role of Yunnan, China, in the origin of contemporary ''Citrus'' species (Rutaceae)|url=http://www.springerlink.com/content/vp0u360m6471488t|journal=Economic Botany|volume=44|issue=2|pages=267–277|doi=10.1007/bf02860491}}</ref><ref>United Nations Conference on Trade and Development. Market Information in the Commodities Area: Citrus fruits {{Наведена мрежна страница|url=http://www.unctad.org/infocomm/anglais/orange/characteristics.htm|title=Archived copy|accessdate=2010-09-24|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101005084855/http://www.unctad.org/infocomm/anglais/orange/characteristics.htm|archivedate=2010-10-05|df=}}</ref><ref>{{Наведено списание|last1=Scora|first1=Rainer W.|year=1975|title=On the history and origin of citrus|journal=Bulletin of the Torrey Botanical Club|volume=102|issue=6|pages=369–375|jstor=2484763|doi=10.2307/2484763}}</ref> и дека во овој регион се појавиле некои комерцијални видови како [[портокал]]и, [[Мандарина|мандарини]] и [[лимон]]и. Цитрусите денес се одгледуваат на се' поголема површина низ светот уште од античко време.
Со терминот агруми се опишува овошјето и овошките кои денес се одгледуваат најмногу во светот<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Fruit_(alimentation_humaine) Fruit (alimentation humaine)]</ref> и чија особеност е силната разновидност и хибридност. Некои од видовите се<span> </span>: [[бергамот]], цедрат, [[лимон]], комбава и австралиски лимон, кумкат, [[Лимета|л<nowiki/>имета]], сладок лимон, [[мандарина]] и хибриди (клементина, [[танжерина]], танжело, тангор...), [[Портокал|сладок портокал]] и [[горчлив портокал]], [[грејпфрут]], [[помело]], папеда (јузу, кабозу, судачи).
==Назив ==
Терминот ''цитрус'' се среќава во латински текстови откако бил употребен од страна на [[Карл Лине| Карл фон Лине]], но истиот останува ограничен на речникот на [[Ботаника|ботаничарите]], градинарството или фармацијата. Во 1811 година, [[Џорџо Галезио]] - италијански помологист напишал ''"Трактат за цитрусот"'' каде предложил латинскиот збор ''цитрус'' да биде заменет со италијанскиот збор ''агруми (''[[Италијански јазик|италијански]]: ''agrume)'' <ref>{{Ouvrage|langue=ru|titre=Vocabolario, grammatica, et orthographia de la language volgare d'Alberto Acharisio da Cento, con ispositioni di molti luoghi di Dante, del Petrarca, et del Boccaccio|date=1543-01-01|lire en ligne=https://books.google.com/books?id=XjFgYeksDeEC|consulté le=2016-08-27}}</ref> кој потекнува од [[Латински јазик|латинскиот]] ''acrumen'' (супстанција со кисел вкус), и зборот agrum<ref>{{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Antoine|nom1=Oudin|nom2=Farnese|titre=Recherches italiennes et françoises, ou Dictionnaire, contenant outre les mots ordinaires, vne quantité de prouerbes & de phrases, pour l'intelligence de l'vne & l'autre langue ... Par Antoine Oudin, ..: 2 :Seconde partie des recherches italiennes et françoises, contenant les mots françois expliquez par l'Italien|éditeur=chez Antoine de Sommaville, au Palais, en la Salle des Merciers, à l'Escu de France|date=1655-01-01|lire en ligne=https://books.google.com/books?id=lxf0_6Gzo04C|consulté le=2016-08-27}}</ref> "кисело овошје"). Неговиот предлог нема да се препорачува<ref>{{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Ange de|nom1=Saint-Priest|titre=Encyclopédie du dix-neuvième siècle: répertoire universel des sciences, des lettres et des arts avec la biographie de tous les hommes célèbres|éditeur=Impr. Beaulé, Lacour, Renoud et Maulde|date=1847-01-01|lire en ligne=https://books.google.com/books?id=d6HKSZYiAHEC|consulté le=2016-08-27}}</ref> па зборот ''цитрус'' се користел во литературата сè до 1920-те. о 1917, [[Андре Гијомен]] го објавил делото "Култивирани и диви цитруси", [[Пјер Гите Вокелен]] го објавил делото "Културата на цитрусите", книги кои никогаш не го употребиле зборот "агруми". Десет години подоцна, [[Дезире Боа]], во 1928 година, напишал за родот ''цитрус'' дека тој "најчесто во трговијата се однесува на агруми" и во неговото дело тој збор е постојано присутен.
Агруми како збор стои во речникот на [[Француска академија|Француската академија]] во септември 1939 година <ref>{{Ouvrage|langue=fr|titre=Revue des ëtudes historiques|date=1940-01-01|lire en ligne=https://books.google.com/books?id=fqYVAQAAIAAJ|consulté le=2016-08-27}}</ref>. Во 1942 година, во Франција, бил создаден ''Институтот за овошје и колонијални агруми.'' Подоцна во книгите за одгледување на цитрусите секаде се појавувал зборот ''агруми.'' [[Алан Реј]] напишал ''"овој збор стана честа појава, по зголемената комерцијализација на портокалите и лимоните во региони каде не се произведуваат"'' <ref>{{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Alain|nom1=Rey|titre=Dictionnaire Historique de la langue française|éditeur=NATHAN|date=2011-10-25|isbn=9782321000136|lire en ligne=https://books.google.com/books?id=Pi8wQTpjJ34C|consulté le=2016-08-27}}</ref>. Денес зборот ''агруми'' честопати се заменува со зборот цитруси <ref>{{Ouvrage|langue=fr|prénom1=International Plant Genetic Resources Institute|nom1=Staff|titre=Agrumes (Citrus Spp.)|éditeur=Bioversity International|date=1999-12-01|isbn=9789290434337|lire en ligne=https://books.google.com/books?id=n5EcEcg9mbMC|consulté le=2016-08-27}}</ref> Честопати се употребуваат и двата. Во македонскиот јазик, зборот агруми постои во речникот, изразен секогаш во множина и се однесува на големо множество тропски овошки<ref name=":2" />. Зборот ''цитрус'' останува во општа употреба за опис на растенијата во биологија, ботаниката, земјоделието.
== Историја ==
Агрумите потекнуваат од Југоисточна Азија (Кина, Северноисточниотсеверноисточниот дел на [[Индија]], Малезија, Австралија). Од оваа зона потоа се прошириле во Источна Индија, Малајскиот архипелаг, на Југот на Кина. Тие се родени во суптропските и тропските региони на [[Азија]] и [[Малајски Архипелаг|Малајскиот архипелаг]], и најпрво биле припитомени во овие области. Некои видови агруми биле постојат во Медитеранскиот басен со векови.<ref name=":0" /> Во медитеранските земји растат портокалови, мандарински и лимонски дрва поради климатските услови што им овозможуваат да постигнат високо ниво на квалитет на плодот, дури и подобро отколку во регионите од коишто дошле.<ref name=":0" />
[[Палинологија|<nowiki/>]][[Старогрчки јазик|<nowiki/>]]Веројатно од "патувањето по Еритрејското Море" (трговски пат кој го поврзувал [[Историја на Египет|стариот Египет]] со [[Индија]]), агрумите веќе одгледувани во јужна [[Азија]] пристигнале на [[Средоземно Море|Средоземното Море]]. [[Цедрат]]от (''Citrus medica'') бил првиот вид познат во [[Европа]] (300 години п.н.е. според Вебер, 1967 година, донесен од [[Месопотамија]] од страна на војските на [[Александар III Македонски|Александар Велики]]). [[Лимон|Лимон<nowiki/>отЛимонот]] (''В. limon'') им бил познат на [[Римско Царство|Римјаните]] во 1 век на нашата ера. [[Горчлив портокал|Горчливиот портокал]] (''В. aurantium'') и [[портокал|портокал<nowiki/>от]] (''В. sinensis'') бил воведен во медитеранскиот басен помеѓу 10-12 век. Агрономите на [[Римско Царство|Стариот Рим]] се повикувале на култивирањето агруми надвор од границите на нивната империја.<ref name=":0">{{Наведено списание|last=Duarte, A.; Fernandes, J.; Bernardes, J.; Miguel, G.|first=|date=2016|title=Citrus as a Component of the Mediterranean Diet|url=https://www.researchgate.net/publication/311911612_Citrus_as_a_Component_of_the_Mediterranean_Diet|journal=Journal of Spatial and Organizational Dynamics|volume=4|pages=289–304|via=}}</ref> Кралот Луј XIV од Франција портокалите ги чувал во оранжерии.<ref name="Lance. 1996">{{Наведена книга|url=https://www.worldcat.org/oclc/34116821|title=Citrus : complete guide to selecting & growing more than 100 varieties for California, Arizona, Texas, the Gulf Coast and Florida|last=Lance.|first=Walheim|date=1996|publisher=Ironwood Press|isbn=0962823643|location=Tucson, Ariz.|oclc=34116821}}</ref> На Запад, Арапите го одгледувале во [[Ел-Андалуз|Шпанија]] околу 10 век. [[Мандарина|Мандарините]] (''В. reticulata'') пристигнале во 19 век<ref>Devenir pâtissier, Éditions Sotal. ISBN 2 - 9512852 - 2 - 1.</ref>.„Домашните“ портокалите на Флорида всушност потекнуваат од шпанските [[конквистадор]]и.<ref>[http://fcit.usf.edu/florida/docs/f/fruit.htm University of South Florida: Fruit] Contrary to general belief, the orange tree is not indigenous to Florida but was introduced into the state from Valencia by the Spanish colonists.</ref><ref>[http://www.tytyga.com/History-of-the-Citrus-and-Citrus-Tree-Growing-in-America-a/381.htm History of the Citrus and Citrus Tree Growing in America] Many of these wild orange groves were seen by the early American explorer, William Bartram, according to his book, Travels, in 1773, while traveling down the Saint John’s River in Florida. Bartram mistakenly thought these orange trees were native to Florida; however, they were established centuries earlier by the Spanish explorers.</ref>[[Палинологија|<nowiki/>]][[Старогрчки јазик|<nowiki/>]]
Некои честопати се повикуваат на [[Старогрчка митологија|старогрчката митологија]] и агрумите ги нарекуваат '''''хеспериди''''', поради еден од подвизите на [[Херакле|Херкулес]]<span> </span>: берењето „златни јаболка“ од градината на [[Хеспериди]]те, чувана од страна на титанот [[Атлас (митологија)|Атлас]]. Во однос на „златните јаболка“ се сметало дека тие всушност биле портокали.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.wiki30.com/wa?s=Apples_and_Oranges|title=Apples And Oranges|work=www.wiki30.com|accessdate=2018-01-04}}</ref> Ова толкување во [[ренесанса]]та е [[анахронизам]] бидејќи ниедна [[Семе|семка]] ниту [[Палинологија|фосилен полен]] на цитрусни овошја никогаш не бил пронајден на наоѓалиштата од [[Архајски период|постарите антички времиња]]. Освен тоа, на [[Старогрчки јазик|старогрчки]] зборот ''χρυσόμηλον'' (златното јаболко) според Бејли означува [[дуња]] (извор<span> </span>: Bailly) а не цитрусно овошје.
|
