Википедија

Авганистан: Разлика помеѓу преработките

Интерактивен преглед на историјата
[проверена преработка][проверена преработка]
← Постаро уредувањеПоново уредување →
Избришана содржина Додадена содржина
НагледноВикитекст
Нема опис на уредувањето
Нема опис на уредувањето
Ред 66:
}}
 
'''Авганистан''' е([[Паштунски јазик|паштунски]]/[[Дариски јазик|дариски]]: {{Јаз|ps|افغانستان}}) или официјално '''Исламска Република Авганистан''' — земја [[Континентална држава|без воизлез]] на [[Континентална држава|море]], која се наоѓа на крстосницата на [[Средна Азија|Централна]] и [[Јужна Азија]]. СеАвганистан се граничи со [[Пакистан]] на југисток и исток, сојуг; [[Иран]] на запад, со; [[Туркменистан]], [[Узбекистан]] и [[Таџикистан]] на север; и има[[Народна теснаРепублика границаКина|Кина]] на северо-исток. Зафаќајќи површина од 652,000 км2, Авганистан е планинска земја со рамнини на север и југозапад. [[КинаКабул]] нае исток.главен Главенград и најголем град. Населението е околу 32 милиони, составени претежно од етнички Паштуни, [[КабулТаџици]], Хазари и [[Узбеци]] .
 
Луѓето живееле во денешен Авганистан пред најмалку 50.000 години. [[Младо камено време|Населениот живот]] се појавил во регионот пред 9.000 години, постепено се развивал во [[Индска цивилизација|Индската цивилизација]] на локалитет Шортугај, [[Археолошки комплекс Бактрија – Маргијана|Археолошкиот комплекс Бактрија – Маргијана]] и [[Хелмандска цивилизација|Хелмандската цивилизација]] (Мундигак) од 3 милениум пр.н.е. <ref name="Combined-2">''h offere''</ref> Индо-аријските народи мигрирале низ Бактрија - областа Маргијана во Гандара, проследени со порастот на Јазката култура во [[Железно време|железното време]] (околу 1500–1100 г.п.н.е.), <ref>''a ga''</ref> што е тесно поврзано со културата прикажана во [[Авеста]], античката религиозни текстови на [[Зороастризам|зороастризмот]].<ref>''ant'' </ref> Регионот, тогаш познат како „'''Аријана'''“, паднал во рацете на [[Ахеменидско Царство|Ахеменидското Царство]] во [[6 век п.н.е.]], кои ги освоиле областите на исток до реката [[Инд]]. [[Александар III Македонски|Александар Македонски го]] нападнал регионот во [[4 век п.н.е.]], оженувајќи се со [[Роксана]] во [[Бактрија]] пред неговата кампања во долината Кабул, каде се соочил со отпор од племињата ''Асвака''. [[Грчко-бактриско кралство|Грчко-бактриското кралство]] станало источен крај на [[Хеленистички период|хеленистичкиот свет]]. По освојувањето на регионот од страна на [[Мауриско Царство|Мауриското Царство]], [[Будизам|будизмот]] и [[Хиндуизам|хиндуизмот]] се прошириле и останале во регионот со векови. [[Кушанско Царство|Кушанскиот]] цар [[Канишка]], кој владеел од неговите престолнини Капичи и Пурушапура, играл важна улога во ширењето на будизмот од [[Махајана]] во [[Кина]] и [[Централна Азија]]. Разни други будистички и хиндуистички династии исто така владееле со регионот.
Авганистан е основан во [[1747]] година, а е меѓународно признат во денешните граници во [[1919]] година. Во [[1973]] година е соборена монархијата, а во [[1978]] година власта ја преземаат комунистите. Од [[1979]] година Авганистан е сцена на серија вооружени конфликти, започнувајќи со [[Советска војна во Авганистан|Советската инвазија]], преку [[Авганистанска граѓанска војна|граѓанската војна]], до [[Авганистанска војна|соборувањето на Талибанскиот режим]] во [[2001]] година од страна на меѓународните трупи предводени од [[САД]].
 
[[Муслимани|Муслиманите]] го [[ислам во Авганистан|донеле исламот]] во средината на [[7 век]], додека целосна [[исламизација]] била постигната помеѓу 9-ти и 12 век под [[Сафариди|Сафаридите]], [[Саманиди|Саманидите]], [[Газнавиди|Газнавидите]] и [[Гуриди|Гуридите]]. Со делови од регионот подоцна владееле царствата на Калџите, [[Тимуриди|Тимуридте]], Лодите, Суртите, [[Могулско Царство|Могулите]] и [[Сафавиди|Сафавидите]].<ref>''sist''</ref> Политичката историја на современата држава Авганистан започнала со [[династија Хотак|династијата Хотак]], чиј основач [[Мирвајс Хотак]] го прогласил јужен Авганистан за независен во [[1709]] година. Во [[1747]] година, [[Ахмад-шах Дурани]] го основал [[Дуранско Царство|Дуранското Царство]] со главен град [[Кандахар]]. Во [[1776]] година, главниот град на Дурани бил преместен во [[Кабул]], додека [[Пешавар]] станал зимска престолнина;<ref name="cap1">''ce b''</ref> последниот бил изгубен од Сиките во [[1823]] година .Кон крајот на [[19 век]], Авганистан станала тампон држава во „[[Големата игра]]“ помеѓу [[Британска Индија]] и [[Руското Царство]].<ref> ''ine''</ref> <ref>''ectu''</ref> Во [[Прва англо-авганистанска војна|Првата англо-авганистанска војна]], [[Британска источноиндиска команија|Британската источноиндиска команија]] за кратко ја презела контролата над Авганистан, но по [[Трета англо-авганистанска војна|Третата англо-авганистанска војна]] во [[1919]] година земјата била ослободена од странско влијание, и на крајот станала [[монархија]] под раководство на [[Аманула-кан]], до скоро 50 години подоцна кога [[Захир-шах]] бил соборен и била воспоставена [[република]]. Во [[1978]] година, по вториот удар, Авганистан прво станал [[Социјализам|социјалистичка држава]], а потоа и советски протекторат, евоцирајќи ја [[Советска војна во Авганистан|Советско-авганистанската војна]] во осумдесеттите години против бунтовниците [[муџахедини]]. До [[1996]] година, поголемиот дел од земјата бил окупиран од исламските фундаменталисти, познати како [[Талибанци]], кои владееле како тоталитарен режим повеќе од пет години. Тие биле отстранети од власта по [[Авганистанска војна|американската инвазија во 2001 година]], но сепак контролираат значителен дел од земјата. Тековната [[Авганистанска војна|војна]] меѓу владата и талибанците придонела за продолжување на проблематичното досие во Авганистан за [[Човекови права во Авганистан|човекови права]], вклучувајќи компликации на [[Права на жените|правата на жените]], со бројни злоупотреби извршени од двете страни, како што е убиство на цивили.
Површината на Авганистан изнесува 625.090 км<sup>2</sup>.
 
Авганистан е унитарна [[Претседателски систем|претседателска]] [[Ислам|исламска]] [[република]]. Земјата има високо ниво на [[тероризам]], [[сиромаштија]], неухранетост кај децата и [[корупција]]. Таа е членка на [[Обединетите нации]], [[Организација за исламска соработка|Организацијата за исламска соработка]], [[Јужноазиска асоцијација за регионална соработка|Јужноазиската асоцијација за регионална соработка]], [[Г-77|Групата 77]], [[Организација за економска соработка и развој|Организацијата за економска соработка]] и [[Движење на неврзаните|Движењето на неврзаните]]. [[Економија на Авганистан|Економијата на Авганистан]] е 96-та по големина во светот, со бруто домашен производ (БДП) од 72,9 американски долари&nbsp;милијарди со [[Паритет на куповна моќ|паритет]] на [[Паритет на куповна моќ|куповната моќ]]. Земјата се рангира на многу полошо место во однос на БДП по глава на жител (ПКМ), рангирајќи се на 169-то место од 186 земји заклучно со 2018 година.
Валутата на Авганистан се нарекува [[авган]].
 
== Религија ==
 
* [[ислам|Муслимани]]: [[сунити]] - 84 %, [[шиити]] – 15%,
* [[хиндуизам|хиндуисти]], [[Евреи]] и [[сикизам|Сики]] 1%
 
== Име ==
Авганистан буквално означува „''Земја на Авганците''“, но во минатото се користеле други називи за оваа земја. Во периодот помеѓу паѓањето на талибанскиот режим и од [[2003]] година, [[САД]] оваа земја ја нарекува Авганистан Преодна Исламска Држава Авганистан. Според новиот устав, државата се нарекува ''Исламска република Авганистан''.
Името Авганистан произлегува од зборот „авган“. Постојат различни мислења во врска со етимологијата на зборот „авган“ и повеќето од нив претставуваат шпекулации.
 
Според една од верзиите, во „Махзан и Авгни“ од [[Нематула]], напишано во [[1612]] година., пишува дека потеклото на зборот доаѓа од царот [[Саул]], кој имал син кој се викал Ирмиоја чии син пак се викал Авгана. По смртта на [[Саул]], Авгана бил одвлечен од [[Давид]] и покасно се приклучил во армијата по време на царувањето на цар [[Соломон]].
 
Наследниците на Авгана брзо се зголемиле и започнале да ги нарекуваат Бани-Израел. Во 6 век п.н.е. Бахтунасар или Навуходоносор, царот на Бабул, иги прогонил наследниците на Авгана во Гор, кој се наоѓа во центарот на денешната држава Авганистан. Со течение на времето прогонетиот народ започнал да биде нарекуван авган по името на нивниот предводник, и така државата го добила своето име.
 
== Географија ==
 
Околу ¾ од територијата на Авганистан е опколена со [[планина|планини]]. Во Авганистан преовладува сувата, суптропска клима. Средната температура во јули е помеѓу 24 и 32 степени, а на надморска височина помеѓу 2.500 и 4.000 м е –10. Зимата во [[рамнина|рамнините]] е мека, средна температура за [[јануари]] е помеѓу 0 и 8 степени, но на некои места понекогаш се намалуваат до –30. На височина над 3.000 м снегот се задржува во продолжение на 6-8 месеца. Најголемо количество врнежи има во [[зима]]та.
 
Подземните богатства не се добро проучени. Откриени са канали на природен гас, железо, цинкови, оловни руди, барут.
Планините [[Хиндукуш]] доминираат со централниот дел на Авганистан.
 
Голем дел од населението на оваа земјоделска земја се номади, а во селата се одгледуваат овци од кои се добива кожа за извоз.
 
== Демографија ==
===Религија===
{{bar box
|float=right
|title=Верници во Авганистан
|barwidth=200px
|bars=
{{bar percent|Муслимани|green|99.7}}
{{bar percent|Други|orange|0.3}}
}}
Во Авганистан живеат приближно 30.000.000 граѓани и околу 20 народи, кои припаѓаат кон различни јазични групи.
 
Густината на населеност е околу 31 жител на km2. Основните етнички групи, кои го определуваат обликот на државата се [[Пуштуни]]те и [[Таџици]]те. Позначителни малцинства се: [[Хазари]], [[Узбеци]], [[Нуристанци]], [[Белуџи]], [[Киргизи]], [[Туркмени]].
 
Поголеми градови во Авганистан се престолнината [[Кабул]], [[Кандахар]], [[Херат]], [[Мазари Шариф]], [[Кундуз]].
 
Во земјата има два службени јазика – [[паштунски јазик|паштунскиот]] и [[дариски јазик|дарискиот]].
 
== Историја ==
 
== Политички систем ==
 
== Административна поделба ==
{{Главна|Административна поделба на Авганистан}}
 
== Стопанство ==
 
Поради долготрајните војни стопанството е целосно уништено и во голем дел ограничено на индивидуални земјоделски и занаетчиски производи. Особено жителите во градовите живеат во голема сиромаштија. За време на владеењето на талибнамците, Авганистан престана да добива странска помош, па стана една од стопанско најнеразвиените земји во светот.
 
=== '''Индустрија''' ===
 
Многу е неразвиена, главно е застапено ситното занаетчиство. Најважни се текстилната, кожарската и прехранбената индустрија; преовладуваат помали занаетчиски работилници, а главни производи се килими од каракулска волна, кожа и каракулско крзно. Вистински индустриски претпријатија има малку, меѓу другите текстилни фабрики (Пол-е Хомри, Голбахар,Кабул), фабрики за шеќер (Баглан,Џалалабад), цементарници (Гор,Џабалосарај) и фабрики за вештачки ѓубрива (Мазар-е Шариф).
 
== Јазик ==
 
== Култура во Авганистан ==
 
== Музика во Авганистан ==
 
== Спорт во Авганистан ==
 
==Спорт==
Националниот тим на Авганистан учествува на меѓународни фудбалски натпревари уште од 1941 година. Националниот тим домашните натпревари ги игра на стадионот Газа кој се наоѓа во [[Кабул]], а фудбалот во Авганистан е организиран од страна на [[Фудбалска Федерација на Авганистан|Фудбалската Федерација на Авганистан]]. Националниот тим никогаш не играл, ниту се квалификувал на светско првенство, но неодамна го освоил фудбалскиот интернационален трофеј на првенството САФФ. Авганистан има и свој тим во футсал. Крикетот, иако е скоро откриен спорт во оваа држава, станува сѐ попопуларен спорт поради успесите на националниот тим. Одборот за крикет на Авганистан е главно управно тело на овој спорт и има свое седиште во Кабул. Меѓународниот стадион за крикет Кази Аманулах Кан е и национален стадион за крикет.
 
Ред 143 ⟶ 81:
 
Бузкаши е традиционален спорт во Авганистан, најмногу се игра на северот од државата. Сличен е на спортот поло и се игра со два јавачки тима.
 
== Образование ==
 
Образовниот систем на Авганистан опфаќа основно и високо образование, кои припаѓаат во надлежност на Министерството за образование и Министерството за високо образование. Државниот образовен систем е уништуван во текот на повеќегодишното војување, но неговото оживување и развиток започнале со доаѓањето на Карзаиевата администрација на крајот на 2001 година. За време на последната деценија биле изградени и реновирани повеќе од 5.000 училишта, додека во истиот временски период повеќе од 100.000 професори биле обучени за работа. Повеќе од 7 милиони ученици од двата пола посетуваат настава во училиштата. Министерот за образование, Гулам Фарук Вардак, изјавил дека е потребно да се изградат уште 8.000 школи за останатите 3 милиони деца кои во моментот немаат услови да посетуваат училиште.
 
== Наводи ==
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/wiki/Авганистан“