Албанија: Разлика помеѓу преработките
[проверена преработка] | [проверена преработка] |
Избришана содржина Додадена содржина
с →Комунистичка Албанија: Јазична исправка, replaced: егзекутиран → погубен |
с Македонски назив на предлошка, replaced: cite news → наведени вести (11), Cite news → наведени вести |
||
Ред 77:
Политички, земјата е унитарна парламентарна [[уставна република]] и земја во развој со економија со повисок среден доход во која доминира терциерниот сектор проследен со секундарниот и примарен сектор<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://data.worldbank.org/country/albania/|title=The world bank|publisher=World Bank|accessdate=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140921063450/http://data.worldbank.org/country/albania|archive-date=21 September 2014|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref>. Економијата поминала низ процес на транзиција, по крајот на комунизмот во 1990 година, од централизирана во пазарна економија<ref>Reports: Poverty Decreases In Albania After Years Of Growth. Dow Jones Newswires, 201-938-5500 201-938-5500 201-938-5500.[http://www.nasdaq.com/aspx/stock-market-news-story.aspx?storyid=200904231403dowjonesdjonline000935&title=reports-poverty-decreases-in-albania-after-years-of-growth Nasdaq.com]</ref><ref>Albania plans to build three hydropower plants. People's Daily</ref><ref>Strong GDP growth reduces poverty in Albania-study. [[Reuters]].[https://www.forbes.com/feeds/afx/2009/04/23/afx6330798.html Forbes.com] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120117160122/http://www.forbes.com/feeds/afx/2009/04/23/afx6330798.html |date=17 January 2012 }}</ref>. Исто така, Албанија обезбедува и универзална здравствена заштита и бесплатно основно и средно образование на своите граѓани<ref name="HDI"/>.
Земјата е членка на [[Обединетите Нации]], [[Светска банка]], [[УНЕСКО]], [[НАТО]], [[СТО]], [[Советот на Европа]], [[ОБСЕ]] и [[ОИК]]. Исто така, Албанија е службен кандидат за членство во [[Европската Унија]]<ref>{{
== Етимологија ==
Ред 228:
По завршувањето на [[Втората светска војна]] и поразот на [[Нацистичка Германија]], земјата првично станала сателитска држава на [[Советскиот Сојуз]], а потоа [[Енвер Хоџа]] се појавил како лидер на новоформираната [[Народна Република Албанија]]<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Envery Hoxha|url=https://www.britannica.com/biography/Enver-Hoxha|website=Encyclopædia Britannica|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=22 November 2016}}</ref>. Советско-албанските односи започнале да се влошуваат по смртта на [[Сталин]] во [[1953]] година. Во овој момент, земјата започна да развива надворешни односи со другите комунистички земји, меѓу другите, и со [[Народна Република Кина]].
Во овој период, земјата доживеала растечка индустријализација и урбанизација, брза колективизација и економски раст што довело до повисок животен стандард<ref name="Albanian Nationalism">{{Наведена мрежна страница|title=Albanian Nationalism|url=https://www.britannica.com/place/Albania/Albanian-nationalism|website=Encyclopædia Britannica|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=22 November 2016}}</ref>. Новите закони за земјишни реформи биле усвоени со доделување на сопственост на земјиштето на работниците и селаните кои ја обработувале. Земјоделството станало кооперативно, а производството значително се зголемило, што довело до тоа земјата да стане самостојна за земјоделство. Во областа на образованието, неписменоста била елиминирана меѓу возрасната популација на земјата<ref>''40 Years of Socialist Albania'', Dhimiter Picani</ref>. Владата, исто така, ја надгледувала и еманципацијата на жените и проширувањето на здравствената заштита и образованието низ целата земја<ref>{{
[[File:Bunker in Albanian Alps.jpg|thumb|left|Бункер со поглед кон Проклетие. До 1983 година, околу 173.371 бетонски бункери биле изградени низ целата земја.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://shqiptarja.com/speciale/2751/ekskluzive-hapet-dosja-ja-harta-e-bunkereve-e-tuneleve-sekrete-257289.html|title=Hapet dosja, ja harta e bunkerëve dhe tuneleve sekretë|publisher=}}</ref>]]
Ред 236:
Откако стотици џамии и десетици исламски библиотеки, биле уништени, Хоџа ја прогласил Албанија прва атеистичка држава во светот во 1967 година<ref>Kombësia dhe feja në Shqipëri, 1920–1944 / Roberto Morocco dela Roka; e përktheu nga origjinali Luan Omari.</ref><ref name="Elsie p27">{{Наведена книга|title=Historical Dictionary of Albania|last=Elsie|first=Robert|publisher=[[The Scarecrow Press]]|year=2010|isbn=978-0-8108-6188-6|edition=2nd|series=Historical Dictionaries of Europe, No. 75|location=Lanham, MD, and Plymouth|page=[https://books.google.com/books?id=haFlGXIg8uoC&pg=PA27 27]}}</ref>. Црквите не биле поштедени и многумина биле претворени во културни центри за млади луѓе.
[[Енвер Хоџа]] починал на [[11 април]] [[1985]] година. [[Рамиз Алија]] го наследил Хоџа и постепено вовел економски реформи и отворил дипломатски врски со западноевропските земји<ref name="Lami">{{
За време на [[Револуции од 1989 година|Револуциите од 1989]] година, многу [[Албанци]] останале несвесни за настаните поради недостатокот на информации во изолираната држава. Некои Албанци дури не знаеле дека [[Берлински ѕид|Берлинскиот ѕид]] паднал во ноември [[1989]] година<ref>{{Наведена книга |title=Albania and the European Union: the tumultuous journey towards integration |last= |first= |authorlink= |coauthors= |year= |publisher= |location= |isbn= |page=21 |url= https://books.google.com/books?id=32Wu8H7t8MwC&pg=PA22 |accessdate= 2011-06-27 }}</ref>. Во јануари [[1990]] година, започнале првите револуции во [[Скадар]], каде што неколку стотици луѓе сакале да ја уништат статуата на [[Јосиф Сталин]], и оттаму се прошириле во неколку други градови. На крајот, постојниот режим вовел одредена [[либерализација]], вклучувајќи ги и мерките во [[1990]] година, кои обезбедиле слобода за патување во странство. Почнале напори за подобрување на врските со надворешниот свет.
Ред 381:
Албанија се залага за зголемување на учеството во мултинационалните операции<ref>{{Наведена мрежна страница|author1=[[Ministry of Defence (Albania)|Ministry of Defence]]|title=Engagement Policy and evidence of AAF participation in PK missions|url=http://www.mod.gov.al/arkiv/eng/index.php?option=com_content&view=article&id=902:politika-e-angazhimit-dhe-evidenca-e-pjesemarrjes-se-farsh-ne-misione-paqeruajtese-dhe-luftarake-te-drejtuara-nga-nato-be-dhe-okb&catid=197:misione-nderkombetare&Itemid=588|website=mod.gov.al|language=en}}</ref>. Од падот на комунизмот, земјата учествувала во шест меѓународни мисии, но учествувала само во една мисија на Обединетите нации во Грузија со испраќање на 3 воени набљудувачи. Од февруари 2008 година, Албанија официјално учествувала во операцијата на НАТО во Средоземното Море<ref>[http://www.nato.int/isminor sues/active_endeavour/index.html Operation Active Endeavour]. nato.int {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110830210539/http://www.nato.int/issues/active_endeavour/index.html |date=30 August 2011 }}</ref>. Била поканета да се приклучи на НАТО на 3 април 2008 година, а таа станала полноправна членка на [[2 април]] [[2009]] година<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Albania membership Nato |publisher=NATO |url=http://www.nato.int/issues/nato_albania/evolution.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110728003727/http://www.nato.int/issues/nato_albania/evolution.html |archivedate=28 July 2011 }}</ref>.
Албанија го намалила бројот на активни трупи од 65.000 во 1988 година на 14.500 во 2009 година<ref>{{
== Стопанство ==
Ред 390:
Економијата на Албанија поминала низ процес на транзиција од [[централизирана економија]] во [[пазарна економија]] врз принципите на [[Слободен пазар|слободниот пазар]]. Албанија е земја со помал среден приход и член на [[НАТО|Северноатлантската алијанса (НАТО)]], [[Светска трговска организација|Светската трговска организација (СТО)]], [[Организација за безбедност и соработка на Европа|Организацијата за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ)]] и [[Организација за црноморска економска соработка|Организацијата за црноморска економска соработка (БСЕЦ)]]. Албанија е [[земја во развој]] со [[економија]] базирана на услугите (63,5%), [[земјоделство]]то (21,6%) и индустриските сектори (14,9%), според податоци од 2016 година<ref name="cia.gov">{{Наведена мрежна страница|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html|title=The World Factbook|publisher=|accessdate=3 March 2011}}</ref>. Земјата е богата со природни ресурси, а економијата главно се зацврстува преку земјоделство, преработка на храна, нафта, цемент, хемикалии, рударство, основни метали, хидроенергија, туризам, текстилна индустрија и екстракција на нафта. Најсилните сектори се [[енергетика]]та, [[рударство]]то, [[металургија]]та, [[земјоделство]]то и [[туризам|туризмот]]. Примарен индустриски извоз се облека, хром, нафта и рафинирани горива.
Туристичкиот сектор традиционално е значаен извор на приходи на народот, особено во текот на летните месеци, но и неодамна и во текот на зимските месеци, како резултат на зголемувањето на популарноста на снежните спортови, како што е [[скијање]]то. Со над 3,8 милиони туристи годишно, туризмот генерира приходи во износ поголем од 1,5 милијарди евра<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Turizmi, 1.5 mld euro të ardhura për 2016|url=http://top-channel.tv/lajme/artikull.php?id=351812#k1|website=top-channel.tv|language=sq|date=1 April 2017}}</ref>. Албанија е рангирана меѓу 25-те најпопуларни туристички одредишта во [[Европа]] и била прогласена за една од врвните светски туристички одредишта во [[2014]] година од страна на ''[[The New York Times]]'' и ''[[Lonely Planet]]''<ref name="Lonely Planet's top 10">{{Наведена мрежна страница|url=http://www.lonelyplanet.com/albania/travel-tips-and-articles/76164 |title=Lonely Planet's top 10 countries for 2011 – travel tips and articles – Lonely Planet |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101104050258/http://www.lonelyplanet.com/albania/travel-tips-and-articles/76164 |archivedate=4 November 2010 |accessdate=7 August 2013 |df=dmy }}</ref><ref>{{
=== Примарен сектор ===
Ред 417:
[[File:Lake Koman Albania 2016.jpg|thumb|right|210px|Езерото Коман Фери е многу популарно фериботско возење во Јужна Европа]]
Значаен дел од националниот приход во Албанија произлегува од туризмот. Во [[2014]] година, туризмот директно учествувал со 6% од БДП, иако вклучувањето на индиректните придонеси ја зголемило пропорцијата на нешто повеќе од 20%<ref>{{Cite report |author= Rochelle Turner|display-authors= et al. |year= 2015 |title= Travel & Tourism: Economic Impact 2015: Albania |url= http://www.wttc.org/-/media/files/reports/economic-impact-research/countries-2015/albania2015.pdf |location= London |publisher= [[World Travel & Tourism Council]] |accessdate= 17 October 2016 }} See p. 1.</ref>. Албанија имала околу 4,2 милиони посетители во [[2012]] година, главно од соседните земји и Европската Унија. Во [[2011]] година, Албанија била препорачана како врвна туристичка дестинација, од страна на ''Lonely Planet''<ref name="Lonely Planet's top 10">{{Наведена мрежна страница|url=http://www.lonelyplanet.com/albania/travel-tips-and-articles/76164 |title=Lonely Planet's top 10 countries for 2011 – travel tips and articles – Lonely Planet |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101104050258/http://www.lonelyplanet.com/albania/travel-tips-and-articles/76164 |archivedate=4 November 2010 |accessdate=7 August 2013 |df=dmy }}</ref>. Во [[2014]] година, Албанија била номинирана како четврта глобална туристичка дестинација од страна на [[Њујорк тајмс]]<ref>{{
Најголемиот дел од туристичката индустрија е концентриран по должината на [[Јадранско Море]] и [[Јонско Море]]. Вториот има најубави и чисти плажи и често се нарекува [[Албанска ривиера]]. Албанското крајбрежје има значителна должина од 360 километри. Брегот има посебен карактер, бидејќи е богат со песочни плажи, пештери, заливи, покриени заливи, лагуниитн. Некои делови од ова крајбрежје се многу чисти еколошки, и претставуваат во овие потенцијални неистражени области, ретки за медитеранската област<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://albania.al/explore/natural-heritage/coast-line |title=Coastline | Visit Albania | The Official website of Albanian Tourism |publisher=Albania.al |accessdate=15 August 2014}}</ref>.
Ред 507:
Прашањата за етничка припадност се деликатна тема и предмет на дебата. Спротивно на официјалните статистички податоци кои покажуваат над 97 проценти албанско мнозинство во земјата, малцинските групи (како што се Грците, Македонците, Црногорците, Ромите и Ароманите) често ги оспоруваат официјалните бројки, тврдејќи дека се поголем процент од населението во земјата. Според спорениот попис од 2011 година, етничката припадност е следна: Албанци 2,312,356 (82,6% од вкупниот број), Грци 24,243 (0,9%), Македонци 5,512 (0,2%), Црногорци 366 (0,01%), Ароманци 8,266 (0,30%), Роми 8,301 (0,3%), балкански Египќани 3,368 (0,1%), други етнички групи 2,644 (0,1%), нема пријавена етничка припадност 390,938 (14,0%), а нерелевантни 44,144 (1,6%)<ref name="Population and Housing Census 2011"/>. За квалитетот на конкретните податоци, Советодавниот комитет за Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства изјавил дека „резултатите од пописот треба да се гледаат со најголема претпазливост и ги повикува властите да не се потпираат исклучиво на податоците за собраните државјани за време на пописот во одредувањето на нејзината политика за заштита на националните малцинства“<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Third Opinion on Albania adopted on 23 November 2011|url=https://rm.coe.int/168008c633|publisher= Advisory Committee on the Framework for the Protection of National Minorities|accessdate=29 June 2017}}</ref>.
Албанија признава девет национални или културни малцинства: грчки, македонски, влашки, црногорски, српски, ромски, египетски, босански и бугарски народи<ref>{{
Македонските и некои грчките малцински групи остро го критикуваа членот 20 од Законот за пописот, според кој парична казна од 1.000 американски долари ќе му се изрече на секој кој ќе прогласи етничка припадност освен она што е наведено на неговиот или нејзиниот извод од матичната книга на родените. Ова претставува обид да се заплашат малцинствата во прогласувањето на албанската етничка припадност, според кои албанската влада изјавила дека ќе го затвори секој кој не учествува во пописот или одбива да ја објави својата етничка припадност<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Macedonians and Greeks Join Forces against Albanian Census |url=http://www.balkanchronicle.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1364:macedonians-and-greeks-join-forces-against-albanian-census&catid=83:balkans&Itemid=460 |publisher=balkanchronicle |accessdate=24 September 2011 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120112095639/http://www.balkanchronicle.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1364%3Amacedonians-and-greeks-join-forces-against-albanian-census&catid=83%3Abalkans&Itemid=460 |archivedate=12 January 2012 }}</ref>. Одговорниот министер изјавил дека „''албанските граѓани ќе можат слободно да ја изразат својата етничка и верска припадност и мајчин јазик, но тие не се принудени да одговорат на овие чувствителни прашања''“<ref>{{
Грчките претставници се дел од албанскиот парламент и владата ги поканила на Албанските Грци да се регистрираат, како единствен начин за подобрување на нивниот статус<ref name="EUDO"/>. Од друга страна, националистите, различните организации и политичките партии во Албанија изразиле загриженост дека пописот би можел вештачки да го зголеми бројот на грчкото малцинство, кое потоа може да го експлоатира Грција за да го загрози територијалниот интегритет на Албанија<ref name="EUDO">{{Наведена мрежна страница|title=The politics of numbers and identity in Albania|url=http://eudo-citizenship.eu/news/citizenship-news/582-the-politics-of-numbers-and-identity-in-albania|publisher=EUDO Observatory on Citizenship|access-date=20 December 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20130224021716/http://eudo-citizenship.eu/news/citizenship-news/582-the-politics-of-numbers-and-identity-in-albania|archive-date=24 February 2013|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref><ref name="Maria Karathanos, Constantine Callaghan">{{Наведена мрежна страница|author1=Maria Karathanos|author2=Constantine Callaghan|title=Ethnic tensions in Albania|url=http://www.athensnews.gr/issue/13458/46617|publisher=Athensnews|accessdate=7 January 2013|quote= in line with Albanian nationalist sentiment alleging that the census poses a threat to Albanian territorial integrity|archive-url=https://web.archive.org/web/20120208123850/http://www.athensnews.gr/issue/13458/46617|archive-date=8 February 2012|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref><ref>{{Наведена мрежна страница|last=Likmeta|first=Besar|title=Albania Nationalist Leader Resigns from Top Justice Job|url=http://www.balkaninsight.com/en/article/albania-nationalist-leader-resigns-from-top-justice-job|publisher=Balkannsight|accessdate=7 January 2013}}</ref><ref name="BalkanChronicle">{{Наведена мрежна страница | title=Census stirs Balkan melting pot | date=20 October 2011 | url=http://www.balkanchronicle.com/index.php/world/world-news/balkans/1638-census-stirs-balkan-melting-pot | quote= nationalist critics are up in arms at efforts to provide an accurate picture of Albania's ethnic breakdown, seeing a plot to weaken the state ... The group has denounced the ethnicity section of the national census, and Spahiu warns the results could upset Albania's "good model" of ethnic and religious tolerance ... | access-date=18 December 2013 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130605183435/http://www.balkanchronicle.com/index.php/world/world-news/balkans/1638-census-stirs-balkan-melting-pot | archive-date=5 June 2013 | url-status=dead | df=dmy-all }}</ref><ref>{{
==== Македонците во Албанија ====
Ред 536:
Во последниве години, намалувањето на бројот на ученици во училиштата посветени на грчкото малцинство предизвикало проблеми за наставниците<ref>{{Наведена мрежна страница|title=Përqëndrimi shkollave të minoritetit dhe kundërshtitë e saj|url=http://dw.com/sq/p%C3%ABrq%C3%ABndrimi-shkollave-t%C3%AB-minoritetit-dhe-kund%C3%ABrshtit%C3%AB-e-saj/a-5484830|publisher=DW|year=2010}}</ref>. Грчкиот јазик го зборува важен процент во јужниот дел на земјата, поради културни и економски врски со соседна Грција<ref>{{Наведена книга|last1=Nitsiakos|first1=Vasilēs G.|title=Balkan Border Crossings: Second Annual of the Konitsa Summer School|date=2011|publisher=LIT Verlag Münster|isbn=9783643800923|page=150|url=https://books.google.gr/books?id=A6HEpazarccC&pg=PA150|language=en|quote=in the Albanian south... The Greek language is spoken by an important percentage of the Albanians of the south.}}</ref>. Во студијата спроведена во [[2017]] година од Инстат, статистичка агенција на албанската влада, 39,9% од 25-64 години користиле барем еден странски јазик, со англиски јазик на прво место од 40,0%, потоа италијански со 27,8% и грчки со 22,9%
<ref>{{
Младите луѓе покажале зголемен интерес за германскиот јазик во последниве години. Некои од нив одат во [[Германија]] на студирање. Албанија и Германија имаат договори за соработка во помагањето на младите од двете земји подобро да ги знаат двете култури<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://www.albinfo.ch/gjuha-gjermane-shume-e-kerkuar-ne-shqiperi/ |title=Gjuha gjermane, shumë e kërkuar në Shqipëri |date=10 April 2014 |website=albinfo.ch |publisher=albinfo |access-date=26 May 2018}}</ref>. Поради големиот пораст на економските односи со [[Турција]], интересот за учење турски, особено меѓу младите, расте годишно. Младите, привлечени од економското значење на турските инвестиции и заедничките вредности меѓу двете земји, добиваат културна и академска соработка на универзитетите<ref>{{Наведена мрежна страница |url=https://www.voal.ch/ne-shqiperi-vazhdon-te-rritet-interesi-per-gjuhen-turke/|title= Në Shqipëri vazhdon të rritet interesi për gjuhën turke|date=5 October 2016|website=voal.ch|publisher=voal|access-date=26 May 2018}}</ref>. Во 2011 година, турскиот Универзитет Епока, каде што се изучува турски, заедно со англискиот и францускиот, бил избран за најдобар универзитет во странска сопственост во Албанија<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.gazetatema.net/2011/09/17/10-universitetet-me-cilesore-te-shqiperise/|title=10 universitetet me cilesore te shqiperise|author=Bledi Mane|date=17 September 2011|website=gazetatema.net|publisher=TemA|access-date=26 May 2018}}</ref>
|