Трескавец: Разлика помеѓу преработките
| [проверена преработка] | [проверена преработка] |
Избришана содржина Додадена содржина
с Правописна исправка, replaced: кој што → којшто (2) using AWB |
|||
Ред 14:
Првите жители на овој простор се населиле пред нашата ера, за што сведочат остатоци од антички ѕидини и голема некропола во која се вршени погребувања во текот на осум столетија, од 4 век п.н.е. до 4 век н.е. Од епиграфските споменици вградени во манастирската црква и собрани во дворот на манастирот се дознава името на населбата, Колобаиса, култен центар на Аполон и Артемида.<ref>Александар Василевски: Манастирот Трескавец, Скопје 2017, Издавач: Министерство за култура на РМ, Управа за заштита на културното наследство, стр. 7</ref>
Манастирот Tрескавец е еднокорабна градба, со тристрана олтарска апсида на исток и бочни капели, посветен на [[Успението на Пресвета Богородица]], изградена во XIII век на остатоците на ранохристијанаки храм, кој во XIV век бил обновен и даруван од српскиот [[Стефан Урош II Милутин]]. [[Цар Душан]] станал ктитор на манастирот после победата над [[Византија]] во [[1334]] година. Манастирот Трескавец бил изграден во текот на отоманската управа над ова подрачје, во архитектонски стил кој се развил под влијание на византиското градежништво. Податоците за изградбата на средновековниот манастир со црквата „[[Успение на Пресвета Богородица]]“, за жал, не се зачувани. Единствен извор кој не упатува за неговото постоење од првата половина на XIII век се Трескавечките повелби на Цар Душан, во кои е истакнато дека манастирот бил под јурисдикција на [[Охридската архиепископија]], а во него било практикувано источноправославното монаштво под заштита на византиските владетели. Споменувањето на Душановите претходници, освен во повелбите, е зачувано и во натписот над влезната манастирска врата, каде се насликани фигурите на владетелите [[Андроник II Палеолог|Андроник II]] и [[Михаил IX Палеолог|Михаил IX]]. Целата сцена била целосно пресликана кон крајот на 19 век. Како дарител на манастирот се споменува и српскиот владетел [[Стефан Урош II Милутин]], а подоцна царот Душан и неговиот син [[Стефан Урош V]]. На источниот ѕид од надворешната припрата до западниот влез во храмот, бил насликан портрет на Стефан Душан, кој во 19 век бил прекриен со малтер, а потоа врз него насликан портретот на Стефан Немања.<ref>Александар Василевски: Манастирот Трескавец, Скопје 2017, Издавач: Министерство за култура на РМ, Управа за заштита на културното наследство, стр. 9</ref>
Скрипториумот во овој манастир ја започнал својата активност уште во 14 век, а во 16 век се интензивирала работата, и на тој начин манастирот ги обезбедувал околните цркви со богослужбена литература, и манастирската библиотека со нови книги. Последните книги испишани од рацете на трескавечките монаси датираат од првата половина на 18 век, по што духовниот живот во манастирот почнал да замира.<ref name="ReferenceA">Александар Василевски: Манастирот Трескавец, Скопје 2017, Издавач: Министерство за култура на РМ, Управа за заштита на културното наследство, стр. 10</ref> Со укинување на Охридската архиепископија во 1767 година, монашкото братство се намалило, а манастирот западнал во финансиски тешкотии.
Датирањето на манастирот од почетокот на XIII век се поткрепува и врз основа на архитектонската конструкција на црквата „[[Успение на Пресвета Богородица]]“, која е доградувана во неколку фази.
Ред 23:
[[Податотека:Portrait of the hieromonk Samoil.jpg|мини|десно|''Портрет на јеромонахот Самуил од манастирот Трескавец'', насликан од [[Дичо Зограф]], 1854]]
Во третата деценија на 19 век, игуменот Висарион и монахот Амвросиј го изградиле покриениот дел на католиконот, а нивните ликови биле насликани во една од засводените ниши. Две децении подоцна, во 1854 година, Дичо Зограф го насликал ликот на јеромонахот Самуил, кој е еден од последните монаси што живееле во манастирот.<ref
Во својата книга „Материјали по изучувањето на Македонија“ од 1896 година опис на тогашната состојба и прилики во манастирот дава македонскиот револуционер [[Ѓорче Петров]]. При самите поли на [[Златоврв]] на една мала зарамнетост е манастирот Трескавец или Св. Богородица – еден од старите и богати манастири кај нас<ref name="ReferenceB">Петров, Гьорче. ''Материали по изучванието на Македония''. Печатница Вълковъ, София. стр.93</ref>. Патникот по патот од [[Градско]] за [[Прилеп]], штом се покаже на [[Плетвар]], пред него живописно се издигнува игловидниот Златоврв, во полите на
Ред 37:
„Местото Светец е една ширинка на запад ко ќе одиш од [[Маркови Кули]], пред Црвени Стени пред да дојдиш, широка ледина позната како Светец. Таму сакале мештаниве да го градат манастиров, црквава. Се вели дека тука мајсториве работеле дење, меѓутоа ноќе се забележувала некоја необична светлина која се движела некаде околу полноќ, како да поминува некоја невидлива сила, некој светец кој свети, ќе трепка, ќе замини и оди кон Богоројца. И таму ги најдувале алатите остаени, кај шо е Трескавец сега манастиро. Утрото пак ги земале, пак граделе, нели започната градба, меѓутоа пак, пак истото се случува до вечерта граделе, од вечерта се појавува светлина, утрото алатите ги нема, на два-три пати то се случило, ете божја волја е тука да не се гради и отогаш таја светлина не се појавила. Се верува дека во одреден период во годината, обично во летно време при полна месечина ко ќе биди, некаде пред празнико [[Св. Илија]] ако бидиш буден че можиш да ја видиш таа светлина, светецо како врви, само треба да останиш буден во то време, ако бидиш таму на тоа место“.
Народното предание недвосмислено ни говори дека самото име на манастирот Трескавец претставува еден од атрибутите со кој се изразува митолошкиот Громовник кој со христијанизацијата се оваплотува во ликот на [[пророкот Илија]]. На тоа не упатува појавата на светецот во вид на светлина и тоа точно пред празникот на најпо.итуваниот огнен светец, громовникот [[Св. Илија]]. Ако на тоа додадеме дека веќе научно е докажано дека местото на манастирот било култно светилиште на [[Аполон]], чија хипостаза е христијанскиот светец [[Св. Илија]], тогаш зачуваните претстави во народната меморија за изградбата на манастирот можеме да ги прифатиме за длабока вистина. Врската на самата местоположба на манастирот со трескањето на Громовникот ја забележала и народната метеорологија на опитните [[Варош]]ани - земјоделци и сточари кои доколку се појават темни облаци од страната на Златоврв велат: „Еве го иди [[Св. Илија]] - сигурно ќе грми и треска!“
За трескањето на громот од кое се разрушила едната купола по што манастирот го добил своето име запишал и македонскиот револуционер [[Ѓорче Петров]] во својата книга „Материјали по изучувањето на Македонија“ од 1896 година<ref
[[File:Трескавец 1930.jpg|thumb|250п|лево|Манастирот Трескавец сликан за време на научната експедиција на Загрепската минералошка школа во 1930]]
Трескањето е меморирано и во едно друго народно предание, запишано од Ј. Хаџи-Васиљевиќ, кој во врска со преименувањето на месноста од [[Златоврв]] во Трескавец вели дека откако царицата Кала Марија(Елена), жената на Бајазит посакала да се причести во манастирот, а тоа не ѝ било дозволено од страна на владиката, толку се налутила што наредила да се заколат сите калуѓери (300 на број). Понатаму преданието кажува дека по овој чин од крвта на калуѓерите излегол страшен ѕвер: змеј/змев кој владеел со манастирот цели 160 години се додека еден ден Бог не пуштил гром на големото црковно кубе кое паднало врз змејот и го убило. „До овој момент“ - вели преданието – „и манастирот и целата планина се викале Златоврв, а од тогаш населението ги нарекло Трескаец по зборот треска - како што се нарекува громот во овој крај“.
Идентично предание запишал и [[Марко Цепенков]] во кое уште посликовито е опишан моментот на раѓањето на злото, инкарнинрано во ликот на ѕверот: ламја/гуштер „кој ништо живо не припуштал нито во манастирот, нито около манастирот - со крилја летал од манастир надвор и шетал и пакост чинел“, се додека на денот на Пречиста [[Богородица]] - Мала [[Богородица]], кога мештаните биле на литургија во варошката црква „Света Пречиста [[Богородица]]“ не чуле еден тресок голем од зад Маркуи Кули и дури се исплашиле... Најпосле се научиле од овчари и од друзи оти в манастир трештило од ведрина и ровјата удрила над црква“ и го убила ѕверот сред црква, на коските од калуѓерите.
Ред 117:
Со словенска антитеза, народниот поет, уште во почетокот на песната, преку чудото ни ја претставува [[Богородица]], застаната на „[[Златоврв]]-планина“, персонифицирана со „јасна месечина“, која го држи сонцето в раце, односно нејзиниот син [[Исус Христос]], а до нив стои „јасна ѕвезда - ангел од небеси“. Таа сака на тоа место да изгради манастир, но во тоа ја спречуваат Елимите. Поради тоа [[Богородица]] испраќа „абер“ до сите светци на небо, да дојдат и да ѝ помогнат. Тие веднаш пристигнале предводени од „свети Јоан“ и придружени од ангелите, и на местото од старата елимска црква изградиле нов манастир Трескавец за во него да „седи“ [[Св. Богородица]]. Потоа им порачала на светците во околината да си соѕидаат и тие цркви и манастири за да бидат блиску до неа. Сите седумдесет светци ја послушале желбата на [[Богородица]] и си направиле цркви и манастири, едни во „[[Варош]]а града“, а други на „[[Света Гора]]“.
Континуитетот на традицијата да се оди на поклонение на манастирот за да се бара застапништво од [[Св. Богородица]] всушност и никогаш не била прекината. За тоа ни сведочат писмените извори од средновековието и од османлискиот период преку кои дознаваме за големото регионално значење кое го имал манастирот како силно култно средиште. Еден од позначјаните извори е и Трескавечкиот кодик од XVI-XVIII век во којшто се запишувани имињата на сите гости и нивните дарови коишто ги оставале не само за време на празниците на [[Богородица]] (Голема и Мала [[Богородица]], Сретение Господово, Благовец), туку и на други празници како на Св. Стефан Првомаченик, на Св. Трифун, на Богојавление, на Св. Атанас, на Крстовден и т.н. Посетителите во Кодикот се означени како гости кои му припаѓале на одреден еснаф или на етничка група, а кои доаѓале од различни места [[Прилеп]], [[Струмица]], [[Охрид]], [[Крушево]], [[Битола]], [[Велес]], [[Кратово]], [[Скопје]], [[Кичево]], [[Полог]], [[Мариово]], [[Тиквеш]], [[Струмичко|Струмица]], [[Кичевско]], [[Дебар]]ско, [[Мала Река]] и [[Горна Река]], [[Меглен]], [[Лерин]]ско, но и од поодалечени места и од соседни земји. Забележан е и податокот дека и нехристијанското население го дарувало манастирот што претставува само уште една потврда за длабочината и за силата на култот на [[Св. Богородица]] во овој предел.
За континуитетот на култот ни говорат и патешественичките записи за [[Прилеп]] и [[Прилеп]]ско од XIX век во кои посебно се истакнува тешкото совладување на стрмниот, карпест терен на патот до манастирот. Авторите забележале дека на некои од карпите има вдлабено стапки и скали по кои луѓето можат да се искачуваат. Во врска со нив Ј. Хаџи-Васиљевиќ забележал едно интересно предание, според кое, доколку некој од поклониците во моментот кога се искачувал по стрмните обележани стапки на карпата бил грешен, тогаш каменот започнувал „да се ниша ту на едната страна, ту на другата страна“. Изнесеното предание јасно го потенцира мотивот на проверка и искушение на грешните на патот до светиот центар. Во врска со светиот пат и патувањето до светото место - манастирот Трескавец со црквата „[[Успение на Пресвета Богородица]]“, интересно е тоа што е одбележан со повеќе свети култни места на кои патниците - поклоници, намерници, гости, божјаци застануваат да се помолат и да запалат свеќа. Поминувањето на овие мали култни светилишта може да се протолкува како прочистување и просветлување на луѓето за да можат подготвени да застанат пред чудотворниот лик на [[Богородица]] од Трескавец. Всушност искачувањето до планинскиот врв [[Златоврв]], под чиешто плато е сместен манастирот, асоцира на настаните кои се случиле на Таворската Гора (Преображението на [[Исус Христос]]) и на Синајската Гора (местото каде Мојсеј се среќава со Бога и кадешто пророкот Илија се подвижува), но и на тешкиот свет пат во освојувањето на врвот Атон на [[Света Гора]], места коишто биле цел на монашките патувања и подвижувања. Идентично на нив и во оклоината на манастирот Трескавец постоеле монашки пештерски испосници - црквички чии остатоци се наоѓаат и денес во масивните карпи како на Златворв, така и по целиот планински венец.
Ред 127:
Од средината на XIV век потекнуваат фреските на некогашната фасада на доградениот параклис со ктиторските композиции, на кои е насликан ликот на ктиторот, тепчијата Градислав. Веднаш потоа се насликани и фреските на фасадите од ексонартексот.
Во централниот дел од северозападната купола е насликана претставата на [[Исус Христос]] како цар на небесата, тронот со евангелие на него, лево од него [[Богородица]] царица и десно цар Давид. Околу нив се наоѓа светата војска на небесниот двор од херувими, серафими, архангели и ангели, а меѓу прозорците се претставени осум свети воини кои овде, за разлика од вообичаените кадешто [[Св. Ѓорѓи]] или [[Св. Димитриј]] секогаш сме навикнале да ги гледаме облечени како војници, се претставени како благородници во преубави одежди за тоа време, повторно како дел од небесниот двор.
На западниот sид во горната зона е всадена една мермерна статуа на римски војник во Хитон. Христијаните, кои при градбата не претпоставувале дека е нешто посебно, ја искористиле како градежен материјал. [[Св. Апостол Павле]] во едно од посланијата кон Римјаните се обраќа со зборовите „вашите кипови ќе станат обични камења“, а тука во вистинска смисла на зборот имаме римски кип кој станува обичен камен употребен за градба.
За убавината на сегашната црква придонесуваат и мермерните декорации кои се вградени од многу постариот ранохристијански храм. Особено е впечатлива манастирската трпезарија од XIV век со зачувани камени седишта и долги камени трпези во кои се вдлабени посебни места за нозете. Не дека во тоа време не знаеле како се прават дрвени маси, туку луѓето сакале да направат нешто посебно за [[Богородица]], и вложиле огромен труд и пари обработувајќи ги огромните камени блокови, тешки повеќе од два тона. Во трпезаријата има фрески од XVII век и XIX век, под кои се наоѓаат остатоци од фрескоживопис од XIV век.
==Значењето на Трескавец==
На Трескавец се пронајдени мермерни антички споменици од III век п.н.е., посветени на боговите [[Аполон]] и [[Артемида]]. Во црквата „[[Успение на Пресвета Богородица]]“ го има најстарото фрескосликарство од XIV век со исклучително уметнички и иконографски вредности, изработено од вештите зографи. Најстариот живопис во храмот, кој се однесува на хронолошкиот приказ на светителите и празниците од православниот календар, датира од [[1334]] до [[1343]] година. До денес се зачувани претстави на шеесетина календарски денови.
Во манастирот се зачувани и многу значајни уметнички творби, како дрвена врата во плитка резба, украсена со фигурални и геометриски форми, дело на прочуените резбари од Слепчанската резбарска школа, која со својата тематска и естетска композиција навистина одушевува.
За Трескавец останува запишано дека бил еден од поголемите монашки и книжевни центри со дваесетина товари ракописи и со развиена ресавска школа.
| |||